شکل باکتری واندازه آن

[سید لفته فردزاده]

مقدمهزیر بنای دانسته‌های امروزی ما از دانش میکروب‌شناسی بر پایه اطلاعاتی است که ابتدا از بررسی باکتریها بدست آمد. یکی از مسائل عمده‌ای که طی سالیان دراز اندیشه میکروب‌شناسان را به خود مشغول داشت، ارائه ضوابطی بود که بتواند باکتریها را از سایر پروتیستها به وضوح متمایز سازد. این معضل با اطلاعات جدیدی که در مورد ساختار یاخته‌های میکروبی جمع‌آوری گردید تا حدود زیادی برطرف شد.اشکال مختلف باکتریها شامل کوکوسها ، باسیلها و اسپریلها می‌باشد.کوکوسهادیپلوکوکوس ها: هر گاه تقسیم فقط در یک سطح انجام گیرد و باکتریها دو به دو به یکدیگر اتصال داشته باشند آنها را دیپلوکوکوس گویند.استرپتوکوک: اگر تقسیمات یاخته‌ای در یک سطح انجام شود و چند باکتری به دنبال هم قرار گیرند استرپتوکوک می‌نامند.تتراد: اگر تقسیم در دو سطح عمود بر هم باشد، اشکال چهار تایی بوجود می‌آید که آن را تتراد می‌نامند.سارسین: هر گاه تقسیم یاخته در سه سطح عمود بر هم انجام شود توده‌های هشت تایی شبیه پاکت پستی بوجود می‌آید که آن را سارسین می‌نامند.استافیلوکوک: اگر تقسیمات یاخته بطور نامنظم در سطوح مختلف انجام گیرد اشکالی شبیه به خوشه انگور بوجود می‌آورد که استافیلوکوک نامیده می‌شود.باسیلها یا باکتریهای میله مانندباسیلها ، یعنی باکتریهای میله مانند معمولا به صورت دوتایی یا زنجیری دیده می‌شوند. باکتریهای میله‌ای را از نظر شکل به چند دسته تقسیم می‌کنند. باسیل کوکوسی ، که کوتاه و شبیه کوکوس است.باسیل دوکی شکل ، که دو انتهای آن گرد است.باسیل رشته‌ای ، که درازتر از باسیلهای معمولی است.باکتریهای مارپیچیباکتریهای مارپیچی معمولا منفرد ، دراز ، و مارپیچی‌اند ولی از نظر ابعاد ، تعداد و اندازه پیچها و حتی سختی دیواره گوناگون هستند. باسیلهای کوتاه و خمیده ویبریو نام دارند. شکل باکتریهای پستاین باکتریها تک یاخته‌ای ساده‌اند، اگر کروی یا بیضوی باشند کوکوس و اگر میله‌ای شکل یا دراز باشند باسیل می‌نامند. اگر خمیده باشند ویبریون و چنانچه مارپیچی شکل و غیرقابل انعطاف باشند اسپیریل و اگر فنری و قابل انعطاف باشند اسپیروکت نامیده می‌شوند. شکل باکتریهای عالی یا رشته‌ایاین باکتریهای رشته مانند و اغلب غلاف‌دار هستند بیشتر اوقات شاخه‌های حقیقی ایجاد کرده و میسلیوم تشکیل می‌دهند و چون تشکیلات منشعب ایجاد می‌کنند لذا اکتینومیست نامیده می‌شوند. تاثیر عوامل محیطی بر شکل باکتریهابرخی از باکتریها مانند باسیل دیفتری ، هنگام تقسیم مانند ترکه درخت می‌شکنند ولی از یکدیگر جدا نمی‌شوند و اشکال زاویه‌دار مانند الفبای چینی تشکیل می‌دهند. باید دانست که شکل هر باکتری ثابت نبوده و با ساختار و واکنش محیط کشت ، دما ، سن باکتری و بعضی از عوامل دیگر بستگی دارد و هنگام تعریف شکل جوان آن را در نظر می‌گیرند. باکتریها وقتی پیر می شوند و یا در شرایط نامساعد قرار می‌گیرند اشکال غیرعادی پیدا می‌کنند. اندازه باکتریهااندازه باکتریها معمولا بین 0.3 تا 4 میکرون است ولی بطور کلی اندازه باکتریها همانند شکل آنها ، تابع شرایط و واکنش محیط کشت ، دما ، سن باکتری و بعضی عوامل دیگر است و اندازه‌ای که معمولا برای باکتریها داده می‌شود مربوط به باکتری جوان در شرایط عادی است. بعضی از باکتریها در یک زمان ممکن است دارای اشکال کوتاه و بلند باشند. میکوپلاسماها کوچکترین باکتریهای شناخته شده‌اند ابعاد آنها بین 0.1 تا 0.3 میکرون است از اینرو با میکروسکوپ نوری به سختی قابل رویت‌اند. مایکوپلاسما فاقد دیواره است و در نتیجه به اشکال مختلف یافت می‌شود. اندازه گیری ابعاد باکتریهااگر چه باکتریها اندازه کوچک‌اند، با وجود این می‌توان ابعاد آنها را به طرزی نسبتا ساده و آسان اندازه گرفت. دستگاه اندازه‌گیری که میکرومتر چشمی نامیده می‌شود شامل صفحه شیشه‌ای گردی است که روی آن خطوطی مورج حک شده‌اند. فاصله خطوط پسش از تنظیم در هر میکروسکوپ مشخص می‌شود. برای تعیین اندازه باکتریها ، تیغک شیشه‌ای حاوی باکتریها (اسلاید) را طوری قرار می‌دهند که باکتریها در مجاورت میکرومتر چشمی قرار را با تنظیم آن از روی میکرومتری که در محل استقرار لام قرار دارد تعیین می‌کنند.