Dr.vet
9th February 2015, 01:00 AM
اولين گام در راه رسيدن به شرايط آرماني در پرورش طيور ، انتخاب مكان مناسب براي احداث مرغداري و رعايت برخي اصول در ساختمان آنست . هدف از رعايت چنين اصولي در احداث ساختمان مرغداري نيز، آن است كه شرايط بهداشتي و رفاهي براي طيور تأمين گردد. برخي از مهمترين اين شرايط به شرح ذيل مي‌باشد:
الف: مساحت و فضا؛ تعيين مساحت لازم براي پرندگان پرورشي، در بازدهي بهينه توليد، اهميت بسزايي دارد، زيرا تراكم بيش از حد طيور در واحد سطح موجب ميشود كه آنها از آب و دان و هوا و روشنايي به اندازه كافي بهره‌مند نشوند و در نتيجه عدم يكنواختي در گله بوجود بيايد و پرندگان ضعيف و كم جثه، سريعتر به بيماري مبتلا شوند و در صورت اشاعة بيماري در ميان پرندگان، به علت تراكم بالاي طيور، كنترل و مهار بيماري، مشكل و چه بسا ناممكن ميشود. از سوي ديگر، قرار دادن فضاي اضافي در اختيار پرندگان از نظر اقتصادي، مقرون به صرفه نيست و هزينه‌هاي ساختمان و مخارج جاري از قبيل سوخت و آب و برق به مقدار كمتري از وزن زنده، سرشكن شده و در نتيجة هزينة توليد افزايش پيدا مي‌كند.
مقدار فضايي كه در اختيار طيور پرورشي قرار مي‌گيرد، بستگي به آب و هواي منطقه، نوع ساختمان و عايق‌بندي آن، نوع سيستم پرورشي و تهويه سالن دارد. در كشور ما كه سيستم پرورشي بر روي بستر رواج دارد و تهويه سالن‌ها ايده‌آل نيست، بهتر است كمي فضاي اضافي در اختيار طيور گذاشت. از اينرو توصيه ميشود در سنين يكروزگي تا شش هفتگي، 20 قطعه جوجه گوشتي در هر مترمربع و در سنين شش هفتگي تا آخر توليد، ده قطعه در هر مترمربع پرورش يابند.
در كشور ما سيستم باز كه در آن، تهويه متكي به جريان طبيعي هواست، براي پرورش طيور گوشتي رواج دارد. در اين نوع سالن‌هاي مرغداري، پنجره‌ها در دو ديوار طولي سالن و هواكش‌ها در يكي از ديوارهاي عرضي سالن نصب مي‌شوند. در اينگونه سالن‌ها، بهتر است عرض ساختمان در حدود 12 متر باشد و طول ساختمان، بسته به ظرفيت سالن، متغير است. مثلاً اگر ظرفيت سالن ده هزار قطعه باشد و بخواهيم در هر مترمربع از مساحت سالن، ده قطعه جوجه گوشتي پرورش دهيم، مساحت اين سالن يكهزار مترمربع خواهد بود. چنانچه عرض سالن 12 متر باشد، طول سالن نيز تقريباً 83 متر مي‌باشد. اما در شرايط ساختماني مرغداري‌هاي كشور ما، كه تهويه به طور كامل انجام نمي‌شود و هواكش‌ها قدرت مكش كافي ندارند و به تعداد لازم در ديوار عرضي سالن، تعبيه نمي‌شوند، بهتر است طول سالن از 65 متر تجاوز ننمايد، در اين صورت مي‌توان عرض سالن را تا 15 متر افزايش داد ولي بهتر است عرض سالن، بيشتر از 15 متر نباشد زيرا در اين صورت جريان طبيعي هوا از راه پنجره‌ها، به سختي انجام ميشود. ارتفاع 5/2 متر براي ديوارها مناسب است و وجود سقف گنبدي يا شيرواني، فضاي بيشتري در داخل سالن بوجود مي‌آورد. در مناطق گرمسير مي‌توان ارتفاع سقف را بالاتر از اين اندازه در نظر گرفت ولي به طور معمول، بهتر است در مورد سقف‌هاي شيرواني، شيب خيمه تا باشد و يك متر از شيرواني از لبة ديوارها به بيرون تجاوز كند تا هم آب برف و باران به داخل سالن نفوذ ننمايد و هم اينكه با ايجاد سايه‌بان بر روي پنجره‌ها، از تابش آفتاب سوزان تابستان به داخل سالن جلوگيري ميشود.
ساختن سالن‌هاي بزرگ و پرورش تعداد زيادي پرنده در يك واحد مرغداري، هر چند مقرون به صرفه اقتصادي است ولي چون در كشور ما، اصول مهندسي ساختمان مرغداري، به طور كامل رعايت نمي‌شود و به بهداشت و قرنطينه و امنيت زيستي توجه كامل نمي‌گردد، پرورش تعداد زياد پرنده در يك سالن، اين خطر را دارد كه كنترل بيماري در گله طيور، كاري به مراتب دشوار ميشود. متخصصان صنعت مرغداري، پيشتر معتقد بودند كه ظرفيت 3000 تا 5000 قطعه براي سالن‌هاي معمولي كشور ما مناسب است، اما امروزه با افزايش سطح آگاهي مرغداران و رعايت بيشتر اصول بهداشتي و مديريتي، ساخت واحدهاي ده هزار قطعه‌اي توصيه مي‌گردد كه هم پرورش طيور گوشتي در واحد سطح، صرفه بيشتري داشته باشد و هم در صورت بروز بيماري، چه عفوني و چه متابوليك، كنترل و مهار بيماري ممكن باشد و تلفات تا حد امكان كاهش داده شود.
در كشورهاي پيشرفته‌اي كه صنعت مرغداري در آنها توسعه و تكامل يافته است، حتي يكصدهزار قطعه مرغ گوشتي در يك واحد پرورش و زير يك سقف نگهداري مي‌شوند. بديهي است چنين سالن‌هايي از نظر اصول مهندسي ساختمان، انتخاب مصالح، عايق كاري، تهويه مكانيكي و الكتريكي، مطابق با استاندارد ساخته مي‌شوند.
گاهي محدوديت فضاي سالن و به ويژه طول ساختمان مرغداري، به خاطر نصب دانخوري‌هاي اتوماتيك است. بايد قبل از احداث ساختمان مرغداري، در مورد طول زنجير دانخوري اتوماتيك تصميم گرفت. معمولاً در سالن‌هايي كه دانخوري اتوماتيك نصب ميشود، هاپر يا مخزن دان در وسط سالن تعبيه مي‌گردد.
همچنين بايد توجه داشت كه نگهداري تعداد زيادي پرنده در واحد سطح، خطر همنوع‌خواري يا كانيباليسم[1] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn1) و خوردن پر[2] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn2) را در بين طيور افزايش مي‌دهد. در مواقعي كه برخي بيماريها مانند آسيت يا آب آوردگي شكم و نيز عارضه همنوع‌خواري در ميان پرندگان شايع مي‌گردد، براي كاستن از تراكم و تبعات ناشي از آن، تعدادي از طيور را از سالن خارج مي‌كنند و به اصطلاح «جاگشايي» مي‌نمايند تا مقدار اكسيژن و سطح به ازاي واحد وزن زنده افزايش پيدا كند.
با اين اوصاف، تأمين سطح و فضاي كافي و مناسب، يكي از مهمترين اهدافي است كه در تأسيس سالن مرغداري در نظر گرفته ميشود و شاخصه‌هاي ديگر، از جمله تهويه، حرارت و رطوبت نيز از مؤلفه مهم فضا و تراكم متأثر مي‌شوند.
ب ـ تهويه؛ با توجه به تراكم بالاي پرندگان در واحد پرورشي، تهويه اهميت بسزايي در بازده مطلوب توليد دارد. متابوليسم يا سوخت و ساز در بدن پرندگان، نسبت به جانوران ديگر، بيشتر است و به همين دليل، مقدار اكسيژن مورد نياز براي واحد وزن، نسبت به دامهاي ديگر، بالاتر مي‌باشد.
جدول 1ـ مقدار هواي مورد نياز در هر ساعت به ازاي واحد وزن در
انواع مختلف جانوران
نوع يا گونه جانور
ليتر هواي مورد نياز
براي هر كيلوگرم وزن
انسان
1/0
بز
2/0
خرگوش
4/0
ماكيان
5/0
خوكچه هندي
6/0
همانگونه كه از جدول بالا برمي‌آيد، در زمان معين و در واحد وزن، ماكيان پنج برابر بيشتر از انسان نياز به هوا و اكسيژن دارد. مي‌دانيم كه 21 درصد هواي آزاد از اكسيژن تشكيل شده است. برابر پژوهشي كه در دانشگاه اوترخت[3] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn3) كشور هلند انجام شده، يك مرغ تخمگذار نژاد هلندي[4] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn4) به وزن سه كيلوگرم، روزانه به 60 ليتر اكسيژن نياز دارد و در مدت 24 ساعت، 48 ليتر دي‌اكسيدكربن و 90 گرم آب دفع مي‌كند.
در سالن‌هاي مرغداري، در اثر واكنش باكتريها بر روي مدفوع طيور، گاز آمونياك توليد ميشود كه اين مقدار در سالن‌هايي كه بستر مرطوب دارند، بيشتر است. در سالن‌هايي كه رطوبت آنها بيشتر از هفتاد درصد باشد، مقدار آمونياك توليد شده، از حد مجاز فراتر مي‌رود و چنانچه تهويه سالن به طور كامل انجام نشود، تجمع گاز آمونياك موجب مسموميت و تلفات پرندگان ميشود. اگر آمونياك هواي سالن به 30 قسمت در ميليون (پي‌پي‌ام) برسد، سبب سوزش چشم انسان مي گردد و اگر اين مقدار به پنجاه پي پي ام برسد، موجب ريزش اشك ميشود. بنابراين توصيه شده است كه غلظت آمونياك در هواي مرغداري از 25 پي‌پي‌ام تجاوز ننمايد.
اكسيژني كه از ريه‌ها جذب خون ميشود، براي سوخت و ساز بدن بكار مي‌رود و در نتيجة فعل و انفعالات انجام شده دي‌اكسيدكربن و آب از بدن دفع مي‌گردد. آبي كه از بدن تبخير و دفع ميشود و گاز دي‌اكسيدكربن دفع شده، هواي سالن را براي پرندگان، غيرقابل تنفس مي‌نمايد. همچنين تجمع بخار آب در هواي سالن، موجب افزايش رطوبت سالن و بستر ميشود و گاز آمونياك زيادتري توليد مي‌گردد و اين چرخه معيوب، همچنان ادامه پيدا مي‌كند. بنابراين بايستي با تهويه مناسب، از توليد و تجمع گازهاي مضر در سالن پيشگيري نمود.
از گازهاي زيان‌بار ديگر مرغداري، دي‌اكسيدكربن مي‌باشد كه اگر غلظت آن در هواي سالن به 5/1 درصد برسد، تنفس پرندگان، سريعتر و عميق‌تر خواهد شد و اگر غلظت آن بيشتر از 3 درصد باشد، تنگي نفس در طيور مشاهده مي‌گردد. بهتر است با انجام تهوية مناسب، غلظت اين گاز را كمتر از يك درصد نگه داشت.
با تهوية طبيعي يعني استفاده از پنجره‌ها و تهوية مكانيكي يعني نصب هواكش، هم مي‌توان اكسيژن مورد نياز پرندگان را تأمين نمود و هم از تجمع گازهاي مضري مانند آمونياك، دي‌اكسيدكربن، متان و سولفيد هيدروژن در هواي سالن پيشگيري كرد.
هدف از تهويه نيز آن است كه اكسيژن لازم در اختيار پرندگان گذاشته شود، گازهاي زيان‌آور از محيط سالن خارج گردد، رطوبت بستر و فضاي مرغداري در حد مطلوب نگه داشته شود و بوي ناخوشايند ناشي از تخمير فضولات از سالن بيرون برود.
جدول 2ـ مقدار مجاز اكسيژن و مقدار كشنده گازهاي مضر در مرغداري
نوع گاز
ميزان كشنده
به درصد
ميزان مجاز
به پي‌پي‌ام
اكسيژن
كمتر از 6
ــ
دي‌اكسيدكربن
بيشتر از 30
10000
متان
بيشتر از 5
50000
سولفيد هيدروژن
بيشتر از 05/0
40
آمونياك
بيشتر از 05/0
25
تهويه مناسب در پيشگيري از بيماريهاي تنفسي مانند CRD يا بيماري كمپلكس تنفسي، نقش بسزايي دارد. طبق نتايج يك مطالعه كه مدتها پيش از ده آزمايشگاه تشخيص بيماريهاي طيور واقع در ايالات متحده بدست آمد، مشخص گرديد كه بزرگترين عامل تلفات در ميان طيور، بيماري CRD مي‌باشد و همانگونه كه مي‌دانيم تهويه ناقص، مهمترين عامل زمينه ساز اين بيماري است. طبق نتايج اين تحقيق، 17 درصد تلفات طيور مربوط به اين بيماري بوده است. گرچه در كشور ما، پژوهش جامعي در اين خصوص انجام نشده ولي با توجه به نقص تهويه در اغلب مرغداري‌ها، مي‌توان حدس زد كه علت نيمي از بيماريهاي كشنده طيور، به تهويه ناقص و غيراصولي سالن‌هاي پرورش طيور مربوط ميشود. البته بايد بيماريهاي متابوليك ديگر مانند آسيت يا آب آوردگي محوطه بطني را نيز به اين فهرست افزود و آنگاه به اهميت تهويه صحيح و اصولي در كاهش تلفات پرندگان و افزايش راندمان توليد پي برد.
اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه تهويه درست موجب كاهش رطوبت سالن و بستر مي‌گردد و بيماريهاي ناشي از مرطوب بودن بستر، مانند اسهال شكلاتي پرندگان يا كوكسيديوزيس به اين طريق كنترل مي‌گردد. همچنين تهوية مناسب موجب تنظيم درجه حرارت سالن ميشود و از بيماريهايي كه زمينه‌ساز پيدايش آنها گرما يا سرماي مفرط هواست، پيشگيري مي‌گردد. با اين اوصاف و با در نظر داشتن طيف گسترده‌اي از بيماريها كه به وسيلة تهوية صحيح مهار مي‌شوند يا به واسطة تهوية ناقص به وجود مي‌آيند، مي‌توان به جرأت ادعا نمود كه در مرغداري‌هاي گوشتي كشور ما، نيمي از تلفات طيور، به تهويه ناقص سالن مربوط ميشود.
طبق تحقيقات صورت گرفته بر روي ماكيان، به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن، 06/0 مترمكعب هوا در هر دقيقه لازم است. البته مقدار هواي لازم براي پرندگان نژادهاي پرخور و سنگين، كمي بيشتر از اين مقدار مي‌باشد. همچنين به ازاي بيست مترمربع از مساحت سالن يك مترمربع پنجره در نظر مي‌گيرند. پنجره‌ها بر روي ديوارهاي طولي سالن طوري قرار مي‌گيرند كه درست روبروي هم نباشند تا از ايجاد جريان شديد هوا يا كوران جلوگيري شود، از اينرو بهتر است در ديوار ضلع جنوبي ساختمان، پنجره‌ها را نزديك كف و در ديوار ضلع شمالي، پنجره‌ها را نزديك سقف تعبيه نمود. با اين كار، هم آفتاب بيشتري در طول روز به داخل سالن مي‌تابد و هم از جريان شديد هوا جلوگيري ميشود. جهت باز شدن پنجره‌ها نيز بايد رو به بالا باشد تا اينكه هواي وارد شده از پنجره‌ها، پس از برخورد به سقف سالن و گرم شدن، پايين برود و در اختيار پرندگان قرار بگيرد. در سالن‌هاي مرغداري رايج در ايران كه سيستم تهوية باز اجرا ميشود، با افزايش سن پرندگان، متابوليسم بدن آنها زيادتر شده و هواي مورد نياز براي تنفس و سوخت و ساز نيز افزايش پيدا مي‌كند. در اين صورت، از تهوية مصنوعي يا مكانيكي استفاده مي‌گردد. طبق محاسباتي كه تجربه و آزمايش، درستي آنها را ثابت نموده است، با تقسيم طول سالن به عرض آن، تعداد هواكش‌هاي مورد نياز بدست مي آيد و سپس با محاسبه مقدار هواي مورد نياز در سالن، ظرفيت هر هواكش مشخص مي‌گردد. به عنوان مثال، اگر طول سالن 65 متر و عرض آن 15 متر باشد، تقريباً چهار عدد هواكش براي اين سالن مورد نياز مي‌باشد. اگر ظرفيت اين سالن، ده هزار قطعه و وزن متوسط هر پرنده، دو كيلوگرم باشد، كل وزن زندة طيور سالن 20000 كيلوگرم خواهد بود. با توجه به اينكه به ازاي هر كيلوگرم وزن زنده ماكيان، 06/0 مترمكعب هوا در هر دقيقه لازم است، براي همه طيور سالن ياد شده 1200 مترمكعب هوا در هر دقيقه مورد نياز مي‌باشد. بنابراين براي چنين سالني، چهار عدد هواكش كه قدرت مكش هر يك 300 مترمكعب در دقيقه باشد، بايد نصب گردد.
توصيه ميشود كه در تهويه طبيعي، نسبت ورود هوا به خروج آن، كمتر از دو به يك نباشد و همچنين در تهويه مكانيكي نسبت ورود هوا به خروج آن، كمتر از سه به يك نباشد. همچنين رعايت اين نكته كه تعداد هواكش‌ها از تقسيم طول سالن به عرض آن حاصل ميشود، سبب مي‌گردد كه حداكثر تعداد هواكش‌ها در سالن‌هاي استانداردي كه نسبت طول به عرض آن، حتي به هشت مي‌رسد، زياد نباشد و با اين حساب، حداكثر هشت عدد هواكش در سالن تعبيه شود، زيرا هواكش‌هاي با قطر كم و سرعت زياد، معمولاً صداي بلندي دارند به ويژه در هنگام شروع به كار، غرش ترسناكي ايجاد مي‌كنند كه موجب ايجاد ترس و تنش در پرندگان مي‌گردد.
ج ـ حرارت؛ پرندگان، جانوراني خونگرم[5] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn5) هستند كه مي‌توانند دماي بدنشان را در محدودة معيني ثابت نگه دارند. دماي بدن طيور از 6/40 تا 7/41 درجه سانتيگراد متغير است. چون طيور بطور پيوسته فعاليت عضلاني و متابوليكي دارند و اين فعاليت‌ها توليد حرارت مي‌كنند، بنابراين بايد حرارت توليد شده در بدن با حرارت دفع شده از بدن، مساوي باشد، در غير ا ين صورت دماي بدن پرنده بالا مي‌رود. براي اينكه حرارت بدن دفع شود، بايد دماي محيط، اندكي كمتر از دماي بدن پرنده باشد. توانايي طيور در دفع حرارت بدن، بيشتر تحت تأثير دماي سطح پوست قرار دارد تا دماي داخلي بدن. وقتي دماي محيط كاهش پيدا مي‌كند، مويرگ‌هاي پوست منقبض شده، جريان خون در آنها كاهش يافته و در نتيجه، دفع حرارت از بدن، تقليل مي‌يابد. در حالي كه اگر حرارت محيط بالا برود، مويرگ‌هاي پوست منبسط مي‌شوند و جريان خون در آنها افزايش مي‌يابد و در نتيجه حرارت بدن، راحت‌تر دفع مي‌گردد. اگر دماي محيط، به قدري بالا برود كه حرارت بدن قادر به دفع از راه پوست نباشد، مكانيسم ديگري به نام « له‌له زدن»[6] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn6) فعال مي‌گردد كه طي آن هواي بيشتري در تماس با دستگاه تنفسي و ريه‌ها قرار مي‌گيرد و چون هواي وارده، رطوبت كمتري نسبت به رطوبت بدن دارد، رطوبت سطح مخاط تنفسي، تبخير شده و سبب مي‌گردد پرنده احساس خنكي نمايد. در شرايطي كه رطوبت سالن در حد متوسط باشد و دماي هوا از 29 درجه سانتيگراد بالاتر رود، پرنده براي دفع حرارت بدن، شروع به له‌له زدن مي‌كند. افزايش تعداد تنفس، با از دست دادن آب بدن همراه است و پرنده براي جبران آب دفع شده از بدن، آب بيشتري مي‌نوشد و به اين ترتيب، باز هم با تبخير آب مخاط تنفسي، پرنده احساس خنكي مي‌نمايد.
وقتي با افزايش دماي محيط، درجه حرارت بدن پرنده بالا مي‌رود، مصرف غذا كاهش پيدا مي‌كند تا حرارت حاصل از سوخت و ساز مواد غذايي نيز كمتر شود و به اين ترتيب در دماي بالاي محيط و با كاهش مصرف غذا، رشد و توليد پرنده، كاهش پيدا مي‌كند. همچنين در دماي بالا و در شرايط استرس گرمايي كه اخذ غذا پايين مي‌آيد، سهم چربي جيره را بايد افزايش داد تا از اين طريق، انرژي بيشتري در واحد وزن جيره تأمين گردد و كاهش اشتها، آسيب كمتري به رشد و توليد پرنده وارد نمايد.
در آب و هواي گرم، تحرك پرنده نيز كاهش مي‌يابد تا فعاليت عضلاني و خوردن غذا، منجر به توليد حرارت بيشتر نشود. براي همين، در هواي گرم، پرندگان در سطح سالن، فعاليت كمتري دارند و معمولاً مي‌نشينند.
دماي مناسب براي جوجه‌هاي يك‌روزه در حدود 32 تا 35 درجه سانتيگراد است و به مرور كه پرها رشد مي‌كنند، مي‌توان هر هفتهc ْ3 از دماي سالن كم كرد تا درجه حرارت محيط به دامنه 13 تا 16 درجه سانتيگراد برسد. به تدريج كه سن پرندگان بالا مي‌رود، دماي مطلوب محيط براي نگهداري آنها كاهش مي‌يابد، به طوري كه بهترين دما براي مرغان تخمگذار در حال توليد، حدوداً 12 تا 13 درجه سانتيگراد مي‌باشد. همچنين شبها كه فعاليت پرندگان كاهش مي‌يابد،نياز به دماي بالاي محيط دارند ولي روزها كه تحرك و اخذ غذا بيشتر است، به حرارت محيطي كمتري احتياج دارند. از اينرو توصيه ميشود كه دماي سالن پرورش طيور گوشتي بالغ، شبها در حدود c ْ17 و روزها c ْ15 نگه داشته شود.
جدول 3ـ دماي مناسب سالن براي جوجه‌هاي گوشتي در سنين مختلف
سن پرنده
به هفته
دماي مناسب سالن به
درجه سانتيگراد
1
35-32
2
30
3
26
4
23
5
20
6 و بعد
16-13
در برخي مرغداري‌هاي گوشتي كشور ما، جوجه‌هاي يك روزه را زير يك منبع حرارتي به نام « مادر مصنوعي» گرد هم مي‌آورند و آب و دان را در خارج از محوطة گرمايشي مادر مصنوعي قرار مي‌دهند. جوجه‌هايي كه براي گرم كردن خود، زير مادر مصنوعي جمع مي‌شوند، نمي‌توانند به آب و دان دسترسي داشته باشند و چه‌بسا به همين علت مي‌ميرند. در يك مطالعه كه در بخش طيور دانشگاه كمبريج انگلستان انجام شد، نشان داده شد كه در گلة جوجه‌هاي يك روزة گوشتي، علت اصلي مرگ و مير در چند روز اول، محروميت از آب و غذا بوده است. اين نتيجه هم در سيستم پرورش قفس و هم بستر، صادق مي‌باشد. بنابراين تأمين حرارت مناسب به همراه آب و دان كافي، اولويت اصلي در مورد جوجه‌هاي يك روزه گوشتي است. بر اين اساس، جوجه‌هايي رشد اوليه خوبي خواهند داشت كه فضاي گرم وسيع‌تري در اختيار داشته باشند، تا بدون واهمة سرما، در جستجوي آب و دان، آزادانه گردش كنند. امروزه نوعي مادر مصنوعي تابشي، وجود دارد كه اين امكان را براي جوجه‌هاي يك روزه فراهم مي‌كند كه در دامنه گرم وسيع‌تري به سراغ آب و غذا بروند. از سوي ديگر، آب و دان بايد در ظرف‌هاي متعدد و به تعداد كافي و در فواصل مناسب، در دسترس جوجه‌ها باشد.
در روش قديمي گرمايش سالن براي جوجه‌هاي يك روزه، مادرهاي مصنوعي را در ارتفاع يك متري از كف سالن نصب مي‌كردند تا گرماي نسبتاً يكنواختي در سراسر سالن ايجاد شود. در روش جديد گرمايش، هدف، گرم كردن فضاي بيشتري از سالن و كاستن از سرعت جريان هوا مي‌باشد. براي اين منظور، از نوع جديد مادر مصنوعي تابشي استفاده ميشود كه دماي آن با ترموستات قابل كنترل بوده و تنظيم ارتفاع آن، سبب راحتي استفاده مي‌گردد. از اين نوع منبع حرارتي تابشي مي‌توان براي بقية دورة پرورشي نيز استفاده كرد ولي در مرغداري‌هاي كشور ما، استفاده از هيتر گازي يا چهارشاخه نفتي يا گازوئيلي رايج‌تر است كه متأسفانه چهارشاخه با سوختن ناقص و توليد گاز منوكسيدكربن و كاهش اكسيژن هواي تنفسي در سالن، مشكلات عديده‌اي به وجود مي‌آورد. همچنين با خشك كردن هوا و كاستن رطوبت، سبب كژكاري‌ها و اختلالات گوناگون ميشود و زمينه را براي خودخوري و كانيباليسم فراهم مي‌كند و چه بسا كارشناس ناآگاه را به تشخيص نادرست علت اين پديده، از قبيل كمبود متيونين و پروتئين جيره سوق مي‌دهد يا اينكه به غلط، دان را در مظان كمبود نمك يا فيبر قرار مي‌دهد و حال آن كه ريشة اصلي همنوع‌خواري در سطح گله، همانا خشكي هوا يا كمبود رطوبت است كه از چهار شاخة نفتي يا گازوئيلي ناشي ميشود. با وجود اين، دميدن هواي گرم در سالن، به دليل سادگي تجهيزات و راحتي كاربرد و هزينة نسبتاً كم، روش رايج براي گرمايش سالن در طول دوره پرورش جوجه‌هاي گوشتي به شمار مي‌رود.
بايد توجه داشت كه در كنار هدف اصلي از گرمايش سالن كه بالا بردن دماست، رطوبت از حد مطلوب پايين‌تر نرود. همچنين بايد دقت نمود كه هرگونه تغيير دما، تدريجي باشد تا گله بتواند با آن مطابقت پيدا كند و به دماي جديد، به اصطلاح « آداپته[7] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn7)» شود. اگر تهويه سالن، ايده‌آل باشد، با رساندن دماي سالن به دامنة 16-13 درجه سانتيگراد، بهترين راندمان توليد براي طيور گوشتي در سنين سه تا نه هفتگي بدست مي‌آيد.
د ـ رطوبت؛ كنترل رطوبت در سالن‌هاي پرورش جوجه‌هاي گوشتي، اهميت شاياني در رشد، سلامت و بازده توليد پرندگان دارد. اگر رطوبت از حد معمول كمتر باشد، گردوغبار توليد شده سبب ايجاد بيماريهاي تنفسي و سهولت انتشار بيماريهاي عفوني ديگر در سالن مي‌گردد. اگر رطوبت هواي سالن، از حد معمول فراتر باشد و به تبع آن، رطوبت بستر نيز زياد باشد، بيماريهاي ميكروبي و انگلي راحت‌تر انتشار مي‌يابند زيرا عوامل اين بيماريها در رطوبت بالا، بهتر رشد مي‌كنند؛ سرايت كوكسيديوز يا اسهال شكلاتي در بستر مرطوب، نمونه بارزي از اين شرايط است.
رطوبت سالن از دو راه حاصل ميشود، يكي رطوبت مدفوع و ديگري رطوبت هواي تنفسي. تنها راه كاستن از رطوبت هوا و به دنبال آن، كاستن از رطوبت بستر، افزايش سرعت و ميزان تهويه است. علاوه بر تهويه بايد بستر را طوري مديريت كرد تا رطوبت آن، بالا نرود و اين كار به روش صحيح تغذيه طيور و ممانعت از نوشيدن آب زياد و كاستن از رطوبت مدفوع برمي‌گردد. مدفوع تازه 80ـ70 درصد رطوبت دارد. مي‌دانيم كه طيور پرورشي در شرايط عادي، به ازاي هر واحد وزني دان مصرفي، دو واحد وزني آب مي‌خورند و 65 ـ60 درصد از اين آب، به شكل رطوبت مدفوع، از بدن خارج ميشود. با اين حساب، اگر پرنده‌اي يكصدگرم دان بخورد و دويست گرم آب بنوشد، در دماي c ْ21، تقريباً 130ـ120 گرم آب، از مدفوع آن پرنده در آن مدت معين دفع ميشود.
در زمستان افزايش ميزان و سرعت تهويه، به منظور كاستن از رطوبت هوا، مشكل است، چون اين امر مستلزم باز كردن پنجره‌ها و افزايش سرعت هواكش‌هاست و اين كار، خطر سرما خوردگي پرندگان را به همراه دارد. از سوي ديگر در زمستان، هواي بيرون كه وارد سالن مي‌گردد ، رطوبت بالايي دارد و كمك چنداني به كاهش رطوبت هواي سالن نمي‌كند. تنها كار مناسب در زمستان، اين است كه براي كم كردن رطوبت هواي سالن، علاوه بر افزايش تهويه، حرارت را نيز بالا برد تا بدين طريق و با گرم شدن هوا و افزايش تبخير، رطوبت سالن كاهش يابد. در زمستان، رطوبت 75 درصد براي هواي سالن مناسب است. مهمترين عواملي كه موجب افزايش رطوبت مي‌شوند، از اين قرار مي‌باشند: 1ـ مصرف آب، بالا باشد كه اين امر مي‌تواند علل گوناگوني داشته باشد، از جمله: پايين بودن انرژي جيره و مصرف زياد دان، مصرف دان به صورت پلت، زياد بودن نمك جيره و گرماي هوا. 2ـ رطوبت نسبي هواي سالن بالا باشد كه خود، ناشي از سرما يا افزايش رطوبت بستر به دلايل ذكر شده در بند قبلي است. 3ـ آب آشاميدني، آلودگي ميكروبي داشته باشد كه اين امر سبب اسهال و دفع آب زياد از راه مدفوع و افزايش رطوبت بستر مي‌گردد. 4ـ طيور در قفس نگهداري شوند كه شايد به دليل دسترسي دائمي به دان و آب، آب بيشتري مصرف كرده و از راه مدفوع دفع مي‌كنند و همين كار، موجب افزايش رطوبت هواي سالن ميشود.
همانطور كه رطوبت زياده از حدّ هواي سالن و بستر، موجب بروز مشكلاتي مي‌گردد كه پيشتر برشمرديم، كمبود رطوبت هواي مرغداري نيز، نامطلوب است. جرم‌هاي عفوني در هواي خشك و غبارآلود، مدت طولاني‌تري معلق مي‌مانند. همچنين تحرك پرندگان بر روي بستر خشك، موجب ايجاد گرد و غبار شده و مشكلات تنفسي به وجود مي‌آورد. در مورد طيوري كه دچار اختلالات تنفسي عفوني هستند، رطوبت زير 50 درصد، سبب تشديد عفونت و سرايت بيماري در گله ميشود.
براي بالا بردن رطوبت هواي سالن، روش رايج، پاشيدن قطرات ريز آب در هواست. براي اين منظور، از دستگاههايي به نام مه‌پاش استفاده ميشود. در مناطق گرمسير كه تابستان‌ها، دماي هوا بالا مي‌رود و هواي سالن خشك ميشود، استفاده از مه‌پاش براي مرطوب كردن هوا، ضروري است.
ه ـ نور؛ اجراي برنامة صحيح نوردهي، منجر به عدم ايجاد تنش در پرندگان شده و دريافت خوراك را توسط آنها افزايش مي‌دهد. در احداث سالن مرغداري، اين نكته مدنظر قرار مي‌گيرد كه سالن، حداكثر نورگيري را داشته باشد و براي همين منظور، ساختمان‌هاي مرغداري رو به جنوب يا شرق احداث مي‌گردند. بهتر است در ضلع جنوبي، پنجره‌ها نزديك كف سالن تعبيه شوند تا اشعه خورشيد به همه كف سالن بتابد و پنجره‌هاي ديوار شمالي، نزديك سقف ساخته شوند تا از ايجاد جريان شديد هوا جلوگيري گردد.
براي دستيابي به حداكثر توليد، علاوه بر نورخورشيد، از نور مصنوعي نيز در اوقات تاريك استفاده ميشود. گرچه مزاياي استفاده از نور قرمز در بالا بردن توليد و پيشگيري از كانيباليسم، به اثبات رسيده است ولي در اغلب مرغداري‌هاي كشور ما، استفاده از نور سفيد رواج دارد. نحوه توزيع لامپ‌ها بايد طوري باشد كه به ازاي هر 37/0 مترمربع از كف سالن، ده لوكس نور بتابد و اين مقدار روشنايي با يك وات تأمين مي‌گردد؛ بطور مثال، يك لامپ 100 واتي براي تأمين روشنايي مناسب 37 مترمربع كفايت مي‌كند. فاصلة بين لامپ‌ها بايد 5/1 برابر ارتفاع نصب لامپ‌ها باشد، مثلاً اگر لامپ‌ها در ارتفاع دو متري از كف سالن نصب شده‌اند، بهتر است فاصلة لامپ‌ها از يكديگر سه متر باشد. براي پخش بهتر نور در سالن، بهتر است فاصلة لامپ از ديوار نصف فاصلة لامپ‌ها از يكديگر باشد. براي كسب نتيجة ايده‌آل، بهتر است از لامپ‌هاي 60 واتي استفاده نمود، زيرا در صورت استفاده از لامپ‌هاي قوي‌تر و پرنورتر، يكنواختي پخش نور كمتر و هزينة برق، بالا خواهد بود.
متأسفانه مرغداران ما، به روشنايي مصنوعي سالن، اهميت چنداني نمي‌دهند و چه بسا مشاهده ميشود كه ارتفاع لامپ‌ها از سطح زمين و فاصلة آنها از همديگر و قدرت روشنايي آنها، منطبق با اصول صحيح نيست و يا بعضي از لامپ‌ها سوخته‌اند و روشن نيستند يا لامپ‌ها كثيف و پوشيده از لكه و گرد و غبار هستند و روشنايي كافي ندارند. در چنين سالن‌هايي نبايد انتظار رشد و بازدهي بهينه از گله داشت. معمولاً برنامه نوردهي گله‌هاي گوشتي در كشور ما به اين ترتيب است كه از روز اول تا پايان هفته سوم، 24 ساعت روشنايي اعمال مي‌كنند و كمي مانده به تاريكي هوا، چراغ‌هاي داخل سالن را روشن نموده و تا روشن شدن كامل هوا، آنها را خاموش نمي‌نمايند. از هفتة سوم به بعد، هر روز نيم ساعت به مدت خاموشي مي‌افزايند تا در مدت يك هفته، مدت خاموشي در هر شبانه‌روز به چهار ساعت برسد. البته بهتر است مدت اين خاموشي به دو قسمت تقسيم شود و دو ساعت بعد از غروب آفتاب و دو ساعت پيش از طلوع خورشيد، برنامة خاموشي اعمال گردد. خاموشي چهار ساعته تا پايان هفتة پنجم ادامه پيدا مي‌كند و سپس هر روز، نيم ساعت از مدت خاموشي كاسته ميشود تا مدت خاموشي به يك ساعت در شبانه‌روز برسد و اين مدت خاموشي تا پايان دورة پرورشي ادامه مي‌يابد. در مورد نژاد راس، اين برنامه مناسب است ولي در نژادهاي پرخور مانند كاب، بهتر است علاوه بر تغيير جيره، ساعات خاموشي را نيز افزايش داد و مثلاً در فاصلة هفته‌هاي سوم تا پنجم به شش ساعت در شبانه‌روز رساند. اگر عارضه خودخوري يا كانيباليسم در گله شايع شود، بايد از طول مدت روشنايي كم كرد و نيز از نور قرمز براي روشن كردن سالن استفاده نمود تا پرندگان قادر به ديدن خون زخم‌هاي حاصل از كانيباليسم بر روي طيور زخمي نباشند و به اين طريق، به نوك زدن بيشتر محل زخم‌ها، تحريك نشوند.
همچنين ثابت شده است كه بينايي طيور در نور آبي به شدت كاهش مي‌يابد، به همين جهت، هنگام گرفتن طيور براي فرستادن آنها به كشتارگاه، كه عموماًً شبها انجام ميشود، از نور آبي براي روشنايي سالن استفاده مي‌نمايند تا پرندگان قدرت ديد ضعيفي داشته باشند و گرفتن آنها به آساني انجام شود.
هر چند امروزه با افزودن ويتامين‌ها از جمله ويتامين D به جيره طيور، از ابتلاي پرندگان به كمبود اين ويتامين‌ها جلوگيري ميشود ولي استفاده طيور از اشعه فرابنفش خورشيد، سبب تبديل پيش‌سازهاي اين ويتامين در چربي‌هاي زيرپوست، به ويتامين D مي‌گردد، البته براي انجام اين كار، ضرورت دارد كه نورخورشيد، اشعه فرابنفش خود را حفظ كرده باشد. چون عبور آفتاب از شيشه، موجب ميشود كه اشعه فرابنفش جذب شيشه شده و به سالن نرسد، در برخي مرغداري‌ها به جاي شيشه، از صفحات طلق يا نايلون بر روي پنجره‌ها استفاده مي‌گردد. همچنين بهتر است با قرار دادن سايه‌بان بر روي پنجره‌هاي ديوار جنوبي، از تابش آفتاب سوزان تابستان به داخل سالن جلوگيري نمود.
مطالب اين گفتار، كه تا حدّ امكان به زباني ساده بيان شد، كليد فهم بسياري از سوالاتي است كه به ذهن برخي مرغداران و كارشناسان اين صنعت خطور مي‌كند. رعايت اصول ذكر شده در اين قسمت، سنگ بناي آغاز و ادامة يك فعاليت موفق در زمينه پرورش جوجه‌هاي گوشتي است.
فهرست منابع:
1ـ بهداشت و مديريت طيور؛ نوشته ديويد ساينزبري؛ ترجمه دكتر محمدحسن بزرگمهري فرد، دكتر حسين حسيني و دكتر ريما مرشدي؛ انتشارات پريور؛ تبريز؛ چاپ اول 1384
2ـ راهنماي كامل پرورش طيور؛ تأليف مك او. نورث و دونالد دي. بل؛ مترجمان دكتر محسن فرخوي، مهندس تقي خليقي سيگارودي و دكتر فريدون نيك نفس؛ انتشارات واحد آموزش و پژوهش معاونت كشاورزي سازمان اقتصادي بنياد شهيد انقلاب اسلامي؛ تهران 1371
3ـ مباني علمي و عملي تغذيه دام و طيور؛ نوشته دكتر سيدرضا ديباور؛ انتشارات پريور؛ تبريز؛ چاپ اول 1389.
http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436
الف: مساحت و فضا؛ تعيين مساحت لازم براي پرندگان پرورشي، در بازدهي بهينه توليد، اهميت بسزايي دارد، زيرا تراكم بيش از حد طيور در واحد سطح موجب ميشود كه آنها از آب و دان و هوا و روشنايي به اندازه كافي بهره‌مند نشوند و در نتيجه عدم يكنواختي در گله بوجود بيايد و پرندگان ضعيف و كم جثه، سريعتر به بيماري مبتلا شوند و در صورت اشاعة بيماري در ميان پرندگان، به علت تراكم بالاي طيور، كنترل و مهار بيماري، مشكل و چه بسا ناممكن ميشود. از سوي ديگر، قرار دادن فضاي اضافي در اختيار پرندگان از نظر اقتصادي، مقرون به صرفه نيست و هزينه‌هاي ساختمان و مخارج جاري از قبيل سوخت و آب و برق به مقدار كمتري از وزن زنده، سرشكن شده و در نتيجة هزينة توليد افزايش پيدا مي‌كند.
مقدار فضايي كه در اختيار طيور پرورشي قرار مي‌گيرد، بستگي به آب و هواي منطقه، نوع ساختمان و عايق‌بندي آن، نوع سيستم پرورشي و تهويه سالن دارد. در كشور ما كه سيستم پرورشي بر روي بستر رواج دارد و تهويه سالن‌ها ايده‌آل نيست، بهتر است كمي فضاي اضافي در اختيار طيور گذاشت. از اينرو توصيه ميشود در سنين يكروزگي تا شش هفتگي، 20 قطعه جوجه گوشتي در هر مترمربع و در سنين شش هفتگي تا آخر توليد، ده قطعه در هر مترمربع پرورش يابند.
در كشور ما سيستم باز كه در آن، تهويه متكي به جريان طبيعي هواست، براي پرورش طيور گوشتي رواج دارد. در اين نوع سالن‌هاي مرغداري، پنجره‌ها در دو ديوار طولي سالن و هواكش‌ها در يكي از ديوارهاي عرضي سالن نصب مي‌شوند. در اينگونه سالن‌ها، بهتر است عرض ساختمان در حدود 12 متر باشد و طول ساختمان، بسته به ظرفيت سالن، متغير است. مثلاً اگر ظرفيت سالن ده هزار قطعه باشد و بخواهيم در هر مترمربع از مساحت سالن، ده قطعه جوجه گوشتي پرورش دهيم، مساحت اين سالن يكهزار مترمربع خواهد بود. چنانچه عرض سالن 12 متر باشد، طول سالن نيز تقريباً 83 متر مي‌باشد. اما در شرايط ساختماني مرغداري‌هاي كشور ما، كه تهويه به طور كامل انجام نمي‌شود و هواكش‌ها قدرت مكش كافي ندارند و به تعداد لازم در ديوار عرضي سالن، تعبيه نمي‌شوند، بهتر است طول سالن از 65 متر تجاوز ننمايد، در اين صورت مي‌توان عرض سالن را تا 15 متر افزايش داد ولي بهتر است عرض سالن، بيشتر از 15 متر نباشد زيرا در اين صورت جريان طبيعي هوا از راه پنجره‌ها، به سختي انجام ميشود. ارتفاع 5/2 متر براي ديوارها مناسب است و وجود سقف گنبدي يا شيرواني، فضاي بيشتري در داخل سالن بوجود مي‌آورد. در مناطق گرمسير مي‌توان ارتفاع سقف را بالاتر از اين اندازه در نظر گرفت ولي به طور معمول، بهتر است در مورد سقف‌هاي شيرواني، شيب خيمه تا باشد و يك متر از شيرواني از لبة ديوارها به بيرون تجاوز كند تا هم آب برف و باران به داخل سالن نفوذ ننمايد و هم اينكه با ايجاد سايه‌بان بر روي پنجره‌ها، از تابش آفتاب سوزان تابستان به داخل سالن جلوگيري ميشود.
ساختن سالن‌هاي بزرگ و پرورش تعداد زيادي پرنده در يك واحد مرغداري، هر چند مقرون به صرفه اقتصادي است ولي چون در كشور ما، اصول مهندسي ساختمان مرغداري، به طور كامل رعايت نمي‌شود و به بهداشت و قرنطينه و امنيت زيستي توجه كامل نمي‌گردد، پرورش تعداد زياد پرنده در يك سالن، اين خطر را دارد كه كنترل بيماري در گله طيور، كاري به مراتب دشوار ميشود. متخصصان صنعت مرغداري، پيشتر معتقد بودند كه ظرفيت 3000 تا 5000 قطعه براي سالن‌هاي معمولي كشور ما مناسب است، اما امروزه با افزايش سطح آگاهي مرغداران و رعايت بيشتر اصول بهداشتي و مديريتي، ساخت واحدهاي ده هزار قطعه‌اي توصيه مي‌گردد كه هم پرورش طيور گوشتي در واحد سطح، صرفه بيشتري داشته باشد و هم در صورت بروز بيماري، چه عفوني و چه متابوليك، كنترل و مهار بيماري ممكن باشد و تلفات تا حد امكان كاهش داده شود.
در كشورهاي پيشرفته‌اي كه صنعت مرغداري در آنها توسعه و تكامل يافته است، حتي يكصدهزار قطعه مرغ گوشتي در يك واحد پرورش و زير يك سقف نگهداري مي‌شوند. بديهي است چنين سالن‌هايي از نظر اصول مهندسي ساختمان، انتخاب مصالح، عايق كاري، تهويه مكانيكي و الكتريكي، مطابق با استاندارد ساخته مي‌شوند.
گاهي محدوديت فضاي سالن و به ويژه طول ساختمان مرغداري، به خاطر نصب دانخوري‌هاي اتوماتيك است. بايد قبل از احداث ساختمان مرغداري، در مورد طول زنجير دانخوري اتوماتيك تصميم گرفت. معمولاً در سالن‌هايي كه دانخوري اتوماتيك نصب ميشود، هاپر يا مخزن دان در وسط سالن تعبيه مي‌گردد.
همچنين بايد توجه داشت كه نگهداري تعداد زيادي پرنده در واحد سطح، خطر همنوع‌خواري يا كانيباليسم[1] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn1) و خوردن پر[2] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn2) را در بين طيور افزايش مي‌دهد. در مواقعي كه برخي بيماريها مانند آسيت يا آب آوردگي شكم و نيز عارضه همنوع‌خواري در ميان پرندگان شايع مي‌گردد، براي كاستن از تراكم و تبعات ناشي از آن، تعدادي از طيور را از سالن خارج مي‌كنند و به اصطلاح «جاگشايي» مي‌نمايند تا مقدار اكسيژن و سطح به ازاي واحد وزن زنده افزايش پيدا كند.
با اين اوصاف، تأمين سطح و فضاي كافي و مناسب، يكي از مهمترين اهدافي است كه در تأسيس سالن مرغداري در نظر گرفته ميشود و شاخصه‌هاي ديگر، از جمله تهويه، حرارت و رطوبت نيز از مؤلفه مهم فضا و تراكم متأثر مي‌شوند.
ب ـ تهويه؛ با توجه به تراكم بالاي پرندگان در واحد پرورشي، تهويه اهميت بسزايي در بازده مطلوب توليد دارد. متابوليسم يا سوخت و ساز در بدن پرندگان، نسبت به جانوران ديگر، بيشتر است و به همين دليل، مقدار اكسيژن مورد نياز براي واحد وزن، نسبت به دامهاي ديگر، بالاتر مي‌باشد.
جدول 1ـ مقدار هواي مورد نياز در هر ساعت به ازاي واحد وزن در
انواع مختلف جانوران
نوع يا گونه جانور
ليتر هواي مورد نياز
براي هر كيلوگرم وزن
انسان
1/0
بز
2/0
خرگوش
4/0
ماكيان
5/0
خوكچه هندي
6/0
همانگونه كه از جدول بالا برمي‌آيد، در زمان معين و در واحد وزن، ماكيان پنج برابر بيشتر از انسان نياز به هوا و اكسيژن دارد. مي‌دانيم كه 21 درصد هواي آزاد از اكسيژن تشكيل شده است. برابر پژوهشي كه در دانشگاه اوترخت[3] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn3) كشور هلند انجام شده، يك مرغ تخمگذار نژاد هلندي[4] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn4) به وزن سه كيلوگرم، روزانه به 60 ليتر اكسيژن نياز دارد و در مدت 24 ساعت، 48 ليتر دي‌اكسيدكربن و 90 گرم آب دفع مي‌كند.
در سالن‌هاي مرغداري، در اثر واكنش باكتريها بر روي مدفوع طيور، گاز آمونياك توليد ميشود كه اين مقدار در سالن‌هايي كه بستر مرطوب دارند، بيشتر است. در سالن‌هايي كه رطوبت آنها بيشتر از هفتاد درصد باشد، مقدار آمونياك توليد شده، از حد مجاز فراتر مي‌رود و چنانچه تهويه سالن به طور كامل انجام نشود، تجمع گاز آمونياك موجب مسموميت و تلفات پرندگان ميشود. اگر آمونياك هواي سالن به 30 قسمت در ميليون (پي‌پي‌ام) برسد، سبب سوزش چشم انسان مي گردد و اگر اين مقدار به پنجاه پي پي ام برسد، موجب ريزش اشك ميشود. بنابراين توصيه شده است كه غلظت آمونياك در هواي مرغداري از 25 پي‌پي‌ام تجاوز ننمايد.
اكسيژني كه از ريه‌ها جذب خون ميشود، براي سوخت و ساز بدن بكار مي‌رود و در نتيجة فعل و انفعالات انجام شده دي‌اكسيدكربن و آب از بدن دفع مي‌گردد. آبي كه از بدن تبخير و دفع ميشود و گاز دي‌اكسيدكربن دفع شده، هواي سالن را براي پرندگان، غيرقابل تنفس مي‌نمايد. همچنين تجمع بخار آب در هواي سالن، موجب افزايش رطوبت سالن و بستر ميشود و گاز آمونياك زيادتري توليد مي‌گردد و اين چرخه معيوب، همچنان ادامه پيدا مي‌كند. بنابراين بايستي با تهويه مناسب، از توليد و تجمع گازهاي مضر در سالن پيشگيري نمود.
از گازهاي زيان‌بار ديگر مرغداري، دي‌اكسيدكربن مي‌باشد كه اگر غلظت آن در هواي سالن به 5/1 درصد برسد، تنفس پرندگان، سريعتر و عميق‌تر خواهد شد و اگر غلظت آن بيشتر از 3 درصد باشد، تنگي نفس در طيور مشاهده مي‌گردد. بهتر است با انجام تهوية مناسب، غلظت اين گاز را كمتر از يك درصد نگه داشت.
با تهوية طبيعي يعني استفاده از پنجره‌ها و تهوية مكانيكي يعني نصب هواكش، هم مي‌توان اكسيژن مورد نياز پرندگان را تأمين نمود و هم از تجمع گازهاي مضري مانند آمونياك، دي‌اكسيدكربن، متان و سولفيد هيدروژن در هواي سالن پيشگيري كرد.
هدف از تهويه نيز آن است كه اكسيژن لازم در اختيار پرندگان گذاشته شود، گازهاي زيان‌آور از محيط سالن خارج گردد، رطوبت بستر و فضاي مرغداري در حد مطلوب نگه داشته شود و بوي ناخوشايند ناشي از تخمير فضولات از سالن بيرون برود.
جدول 2ـ مقدار مجاز اكسيژن و مقدار كشنده گازهاي مضر در مرغداري
نوع گاز
ميزان كشنده
به درصد
ميزان مجاز
به پي‌پي‌ام
اكسيژن
كمتر از 6
ــ
دي‌اكسيدكربن
بيشتر از 30
10000
متان
بيشتر از 5
50000
سولفيد هيدروژن
بيشتر از 05/0
40
آمونياك
بيشتر از 05/0
25
تهويه مناسب در پيشگيري از بيماريهاي تنفسي مانند CRD يا بيماري كمپلكس تنفسي، نقش بسزايي دارد. طبق نتايج يك مطالعه كه مدتها پيش از ده آزمايشگاه تشخيص بيماريهاي طيور واقع در ايالات متحده بدست آمد، مشخص گرديد كه بزرگترين عامل تلفات در ميان طيور، بيماري CRD مي‌باشد و همانگونه كه مي‌دانيم تهويه ناقص، مهمترين عامل زمينه ساز اين بيماري است. طبق نتايج اين تحقيق، 17 درصد تلفات طيور مربوط به اين بيماري بوده است. گرچه در كشور ما، پژوهش جامعي در اين خصوص انجام نشده ولي با توجه به نقص تهويه در اغلب مرغداري‌ها، مي‌توان حدس زد كه علت نيمي از بيماريهاي كشنده طيور، به تهويه ناقص و غيراصولي سالن‌هاي پرورش طيور مربوط ميشود. البته بايد بيماريهاي متابوليك ديگر مانند آسيت يا آب آوردگي محوطه بطني را نيز به اين فهرست افزود و آنگاه به اهميت تهويه صحيح و اصولي در كاهش تلفات پرندگان و افزايش راندمان توليد پي برد.
اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه تهويه درست موجب كاهش رطوبت سالن و بستر مي‌گردد و بيماريهاي ناشي از مرطوب بودن بستر، مانند اسهال شكلاتي پرندگان يا كوكسيديوزيس به اين طريق كنترل مي‌گردد. همچنين تهوية مناسب موجب تنظيم درجه حرارت سالن ميشود و از بيماريهايي كه زمينه‌ساز پيدايش آنها گرما يا سرماي مفرط هواست، پيشگيري مي‌گردد. با اين اوصاف و با در نظر داشتن طيف گسترده‌اي از بيماريها كه به وسيلة تهوية صحيح مهار مي‌شوند يا به واسطة تهوية ناقص به وجود مي‌آيند، مي‌توان به جرأت ادعا نمود كه در مرغداري‌هاي گوشتي كشور ما، نيمي از تلفات طيور، به تهويه ناقص سالن مربوط ميشود.
طبق تحقيقات صورت گرفته بر روي ماكيان، به ازاي هر كيلوگرم وزن بدن، 06/0 مترمكعب هوا در هر دقيقه لازم است. البته مقدار هواي لازم براي پرندگان نژادهاي پرخور و سنگين، كمي بيشتر از اين مقدار مي‌باشد. همچنين به ازاي بيست مترمربع از مساحت سالن يك مترمربع پنجره در نظر مي‌گيرند. پنجره‌ها بر روي ديوارهاي طولي سالن طوري قرار مي‌گيرند كه درست روبروي هم نباشند تا از ايجاد جريان شديد هوا يا كوران جلوگيري شود، از اينرو بهتر است در ديوار ضلع جنوبي ساختمان، پنجره‌ها را نزديك كف و در ديوار ضلع شمالي، پنجره‌ها را نزديك سقف تعبيه نمود. با اين كار، هم آفتاب بيشتري در طول روز به داخل سالن مي‌تابد و هم از جريان شديد هوا جلوگيري ميشود. جهت باز شدن پنجره‌ها نيز بايد رو به بالا باشد تا اينكه هواي وارد شده از پنجره‌ها، پس از برخورد به سقف سالن و گرم شدن، پايين برود و در اختيار پرندگان قرار بگيرد. در سالن‌هاي مرغداري رايج در ايران كه سيستم تهوية باز اجرا ميشود، با افزايش سن پرندگان، متابوليسم بدن آنها زيادتر شده و هواي مورد نياز براي تنفس و سوخت و ساز نيز افزايش پيدا مي‌كند. در اين صورت، از تهوية مصنوعي يا مكانيكي استفاده مي‌گردد. طبق محاسباتي كه تجربه و آزمايش، درستي آنها را ثابت نموده است، با تقسيم طول سالن به عرض آن، تعداد هواكش‌هاي مورد نياز بدست مي آيد و سپس با محاسبه مقدار هواي مورد نياز در سالن، ظرفيت هر هواكش مشخص مي‌گردد. به عنوان مثال، اگر طول سالن 65 متر و عرض آن 15 متر باشد، تقريباً چهار عدد هواكش براي اين سالن مورد نياز مي‌باشد. اگر ظرفيت اين سالن، ده هزار قطعه و وزن متوسط هر پرنده، دو كيلوگرم باشد، كل وزن زندة طيور سالن 20000 كيلوگرم خواهد بود. با توجه به اينكه به ازاي هر كيلوگرم وزن زنده ماكيان، 06/0 مترمكعب هوا در هر دقيقه لازم است، براي همه طيور سالن ياد شده 1200 مترمكعب هوا در هر دقيقه مورد نياز مي‌باشد. بنابراين براي چنين سالني، چهار عدد هواكش كه قدرت مكش هر يك 300 مترمكعب در دقيقه باشد، بايد نصب گردد.
توصيه ميشود كه در تهويه طبيعي، نسبت ورود هوا به خروج آن، كمتر از دو به يك نباشد و همچنين در تهويه مكانيكي نسبت ورود هوا به خروج آن، كمتر از سه به يك نباشد. همچنين رعايت اين نكته كه تعداد هواكش‌ها از تقسيم طول سالن به عرض آن حاصل ميشود، سبب مي‌گردد كه حداكثر تعداد هواكش‌ها در سالن‌هاي استانداردي كه نسبت طول به عرض آن، حتي به هشت مي‌رسد، زياد نباشد و با اين حساب، حداكثر هشت عدد هواكش در سالن تعبيه شود، زيرا هواكش‌هاي با قطر كم و سرعت زياد، معمولاً صداي بلندي دارند به ويژه در هنگام شروع به كار، غرش ترسناكي ايجاد مي‌كنند كه موجب ايجاد ترس و تنش در پرندگان مي‌گردد.
ج ـ حرارت؛ پرندگان، جانوراني خونگرم[5] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn5) هستند كه مي‌توانند دماي بدنشان را در محدودة معيني ثابت نگه دارند. دماي بدن طيور از 6/40 تا 7/41 درجه سانتيگراد متغير است. چون طيور بطور پيوسته فعاليت عضلاني و متابوليكي دارند و اين فعاليت‌ها توليد حرارت مي‌كنند، بنابراين بايد حرارت توليد شده در بدن با حرارت دفع شده از بدن، مساوي باشد، در غير ا ين صورت دماي بدن پرنده بالا مي‌رود. براي اينكه حرارت بدن دفع شود، بايد دماي محيط، اندكي كمتر از دماي بدن پرنده باشد. توانايي طيور در دفع حرارت بدن، بيشتر تحت تأثير دماي سطح پوست قرار دارد تا دماي داخلي بدن. وقتي دماي محيط كاهش پيدا مي‌كند، مويرگ‌هاي پوست منقبض شده، جريان خون در آنها كاهش يافته و در نتيجه، دفع حرارت از بدن، تقليل مي‌يابد. در حالي كه اگر حرارت محيط بالا برود، مويرگ‌هاي پوست منبسط مي‌شوند و جريان خون در آنها افزايش مي‌يابد و در نتيجه حرارت بدن، راحت‌تر دفع مي‌گردد. اگر دماي محيط، به قدري بالا برود كه حرارت بدن قادر به دفع از راه پوست نباشد، مكانيسم ديگري به نام « له‌له زدن»[6] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn6) فعال مي‌گردد كه طي آن هواي بيشتري در تماس با دستگاه تنفسي و ريه‌ها قرار مي‌گيرد و چون هواي وارده، رطوبت كمتري نسبت به رطوبت بدن دارد، رطوبت سطح مخاط تنفسي، تبخير شده و سبب مي‌گردد پرنده احساس خنكي نمايد. در شرايطي كه رطوبت سالن در حد متوسط باشد و دماي هوا از 29 درجه سانتيگراد بالاتر رود، پرنده براي دفع حرارت بدن، شروع به له‌له زدن مي‌كند. افزايش تعداد تنفس، با از دست دادن آب بدن همراه است و پرنده براي جبران آب دفع شده از بدن، آب بيشتري مي‌نوشد و به اين ترتيب، باز هم با تبخير آب مخاط تنفسي، پرنده احساس خنكي مي‌نمايد.
وقتي با افزايش دماي محيط، درجه حرارت بدن پرنده بالا مي‌رود، مصرف غذا كاهش پيدا مي‌كند تا حرارت حاصل از سوخت و ساز مواد غذايي نيز كمتر شود و به اين ترتيب در دماي بالاي محيط و با كاهش مصرف غذا، رشد و توليد پرنده، كاهش پيدا مي‌كند. همچنين در دماي بالا و در شرايط استرس گرمايي كه اخذ غذا پايين مي‌آيد، سهم چربي جيره را بايد افزايش داد تا از اين طريق، انرژي بيشتري در واحد وزن جيره تأمين گردد و كاهش اشتها، آسيب كمتري به رشد و توليد پرنده وارد نمايد.
در آب و هواي گرم، تحرك پرنده نيز كاهش مي‌يابد تا فعاليت عضلاني و خوردن غذا، منجر به توليد حرارت بيشتر نشود. براي همين، در هواي گرم، پرندگان در سطح سالن، فعاليت كمتري دارند و معمولاً مي‌نشينند.
دماي مناسب براي جوجه‌هاي يك‌روزه در حدود 32 تا 35 درجه سانتيگراد است و به مرور كه پرها رشد مي‌كنند، مي‌توان هر هفتهc ْ3 از دماي سالن كم كرد تا درجه حرارت محيط به دامنه 13 تا 16 درجه سانتيگراد برسد. به تدريج كه سن پرندگان بالا مي‌رود، دماي مطلوب محيط براي نگهداري آنها كاهش مي‌يابد، به طوري كه بهترين دما براي مرغان تخمگذار در حال توليد، حدوداً 12 تا 13 درجه سانتيگراد مي‌باشد. همچنين شبها كه فعاليت پرندگان كاهش مي‌يابد،نياز به دماي بالاي محيط دارند ولي روزها كه تحرك و اخذ غذا بيشتر است، به حرارت محيطي كمتري احتياج دارند. از اينرو توصيه ميشود كه دماي سالن پرورش طيور گوشتي بالغ، شبها در حدود c ْ17 و روزها c ْ15 نگه داشته شود.
جدول 3ـ دماي مناسب سالن براي جوجه‌هاي گوشتي در سنين مختلف
سن پرنده
به هفته
دماي مناسب سالن به
درجه سانتيگراد
1
35-32
2
30
3
26
4
23
5
20
6 و بعد
16-13
در برخي مرغداري‌هاي گوشتي كشور ما، جوجه‌هاي يك روزه را زير يك منبع حرارتي به نام « مادر مصنوعي» گرد هم مي‌آورند و آب و دان را در خارج از محوطة گرمايشي مادر مصنوعي قرار مي‌دهند. جوجه‌هايي كه براي گرم كردن خود، زير مادر مصنوعي جمع مي‌شوند، نمي‌توانند به آب و دان دسترسي داشته باشند و چه‌بسا به همين علت مي‌ميرند. در يك مطالعه كه در بخش طيور دانشگاه كمبريج انگلستان انجام شد، نشان داده شد كه در گلة جوجه‌هاي يك روزة گوشتي، علت اصلي مرگ و مير در چند روز اول، محروميت از آب و غذا بوده است. اين نتيجه هم در سيستم پرورش قفس و هم بستر، صادق مي‌باشد. بنابراين تأمين حرارت مناسب به همراه آب و دان كافي، اولويت اصلي در مورد جوجه‌هاي يك روزه گوشتي است. بر اين اساس، جوجه‌هايي رشد اوليه خوبي خواهند داشت كه فضاي گرم وسيع‌تري در اختيار داشته باشند، تا بدون واهمة سرما، در جستجوي آب و دان، آزادانه گردش كنند. امروزه نوعي مادر مصنوعي تابشي، وجود دارد كه اين امكان را براي جوجه‌هاي يك روزه فراهم مي‌كند كه در دامنه گرم وسيع‌تري به سراغ آب و غذا بروند. از سوي ديگر، آب و دان بايد در ظرف‌هاي متعدد و به تعداد كافي و در فواصل مناسب، در دسترس جوجه‌ها باشد.
در روش قديمي گرمايش سالن براي جوجه‌هاي يك روزه، مادرهاي مصنوعي را در ارتفاع يك متري از كف سالن نصب مي‌كردند تا گرماي نسبتاً يكنواختي در سراسر سالن ايجاد شود. در روش جديد گرمايش، هدف، گرم كردن فضاي بيشتري از سالن و كاستن از سرعت جريان هوا مي‌باشد. براي اين منظور، از نوع جديد مادر مصنوعي تابشي استفاده ميشود كه دماي آن با ترموستات قابل كنترل بوده و تنظيم ارتفاع آن، سبب راحتي استفاده مي‌گردد. از اين نوع منبع حرارتي تابشي مي‌توان براي بقية دورة پرورشي نيز استفاده كرد ولي در مرغداري‌هاي كشور ما، استفاده از هيتر گازي يا چهارشاخه نفتي يا گازوئيلي رايج‌تر است كه متأسفانه چهارشاخه با سوختن ناقص و توليد گاز منوكسيدكربن و كاهش اكسيژن هواي تنفسي در سالن، مشكلات عديده‌اي به وجود مي‌آورد. همچنين با خشك كردن هوا و كاستن رطوبت، سبب كژكاري‌ها و اختلالات گوناگون ميشود و زمينه را براي خودخوري و كانيباليسم فراهم مي‌كند و چه بسا كارشناس ناآگاه را به تشخيص نادرست علت اين پديده، از قبيل كمبود متيونين و پروتئين جيره سوق مي‌دهد يا اينكه به غلط، دان را در مظان كمبود نمك يا فيبر قرار مي‌دهد و حال آن كه ريشة اصلي همنوع‌خواري در سطح گله، همانا خشكي هوا يا كمبود رطوبت است كه از چهار شاخة نفتي يا گازوئيلي ناشي ميشود. با وجود اين، دميدن هواي گرم در سالن، به دليل سادگي تجهيزات و راحتي كاربرد و هزينة نسبتاً كم، روش رايج براي گرمايش سالن در طول دوره پرورش جوجه‌هاي گوشتي به شمار مي‌رود.
بايد توجه داشت كه در كنار هدف اصلي از گرمايش سالن كه بالا بردن دماست، رطوبت از حد مطلوب پايين‌تر نرود. همچنين بايد دقت نمود كه هرگونه تغيير دما، تدريجي باشد تا گله بتواند با آن مطابقت پيدا كند و به دماي جديد، به اصطلاح « آداپته[7] (http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436#_ftn7)» شود. اگر تهويه سالن، ايده‌آل باشد، با رساندن دماي سالن به دامنة 16-13 درجه سانتيگراد، بهترين راندمان توليد براي طيور گوشتي در سنين سه تا نه هفتگي بدست مي‌آيد.
د ـ رطوبت؛ كنترل رطوبت در سالن‌هاي پرورش جوجه‌هاي گوشتي، اهميت شاياني در رشد، سلامت و بازده توليد پرندگان دارد. اگر رطوبت از حد معمول كمتر باشد، گردوغبار توليد شده سبب ايجاد بيماريهاي تنفسي و سهولت انتشار بيماريهاي عفوني ديگر در سالن مي‌گردد. اگر رطوبت هواي سالن، از حد معمول فراتر باشد و به تبع آن، رطوبت بستر نيز زياد باشد، بيماريهاي ميكروبي و انگلي راحت‌تر انتشار مي‌يابند زيرا عوامل اين بيماريها در رطوبت بالا، بهتر رشد مي‌كنند؛ سرايت كوكسيديوز يا اسهال شكلاتي در بستر مرطوب، نمونه بارزي از اين شرايط است.
رطوبت سالن از دو راه حاصل ميشود، يكي رطوبت مدفوع و ديگري رطوبت هواي تنفسي. تنها راه كاستن از رطوبت هوا و به دنبال آن، كاستن از رطوبت بستر، افزايش سرعت و ميزان تهويه است. علاوه بر تهويه بايد بستر را طوري مديريت كرد تا رطوبت آن، بالا نرود و اين كار به روش صحيح تغذيه طيور و ممانعت از نوشيدن آب زياد و كاستن از رطوبت مدفوع برمي‌گردد. مدفوع تازه 80ـ70 درصد رطوبت دارد. مي‌دانيم كه طيور پرورشي در شرايط عادي، به ازاي هر واحد وزني دان مصرفي، دو واحد وزني آب مي‌خورند و 65 ـ60 درصد از اين آب، به شكل رطوبت مدفوع، از بدن خارج ميشود. با اين حساب، اگر پرنده‌اي يكصدگرم دان بخورد و دويست گرم آب بنوشد، در دماي c ْ21، تقريباً 130ـ120 گرم آب، از مدفوع آن پرنده در آن مدت معين دفع ميشود.
در زمستان افزايش ميزان و سرعت تهويه، به منظور كاستن از رطوبت هوا، مشكل است، چون اين امر مستلزم باز كردن پنجره‌ها و افزايش سرعت هواكش‌هاست و اين كار، خطر سرما خوردگي پرندگان را به همراه دارد. از سوي ديگر در زمستان، هواي بيرون كه وارد سالن مي‌گردد ، رطوبت بالايي دارد و كمك چنداني به كاهش رطوبت هواي سالن نمي‌كند. تنها كار مناسب در زمستان، اين است كه براي كم كردن رطوبت هواي سالن، علاوه بر افزايش تهويه، حرارت را نيز بالا برد تا بدين طريق و با گرم شدن هوا و افزايش تبخير، رطوبت سالن كاهش يابد. در زمستان، رطوبت 75 درصد براي هواي سالن مناسب است. مهمترين عواملي كه موجب افزايش رطوبت مي‌شوند، از اين قرار مي‌باشند: 1ـ مصرف آب، بالا باشد كه اين امر مي‌تواند علل گوناگوني داشته باشد، از جمله: پايين بودن انرژي جيره و مصرف زياد دان، مصرف دان به صورت پلت، زياد بودن نمك جيره و گرماي هوا. 2ـ رطوبت نسبي هواي سالن بالا باشد كه خود، ناشي از سرما يا افزايش رطوبت بستر به دلايل ذكر شده در بند قبلي است. 3ـ آب آشاميدني، آلودگي ميكروبي داشته باشد كه اين امر سبب اسهال و دفع آب زياد از راه مدفوع و افزايش رطوبت بستر مي‌گردد. 4ـ طيور در قفس نگهداري شوند كه شايد به دليل دسترسي دائمي به دان و آب، آب بيشتري مصرف كرده و از راه مدفوع دفع مي‌كنند و همين كار، موجب افزايش رطوبت هواي سالن ميشود.
همانطور كه رطوبت زياده از حدّ هواي سالن و بستر، موجب بروز مشكلاتي مي‌گردد كه پيشتر برشمرديم، كمبود رطوبت هواي مرغداري نيز، نامطلوب است. جرم‌هاي عفوني در هواي خشك و غبارآلود، مدت طولاني‌تري معلق مي‌مانند. همچنين تحرك پرندگان بر روي بستر خشك، موجب ايجاد گرد و غبار شده و مشكلات تنفسي به وجود مي‌آورد. در مورد طيوري كه دچار اختلالات تنفسي عفوني هستند، رطوبت زير 50 درصد، سبب تشديد عفونت و سرايت بيماري در گله ميشود.
براي بالا بردن رطوبت هواي سالن، روش رايج، پاشيدن قطرات ريز آب در هواست. براي اين منظور، از دستگاههايي به نام مه‌پاش استفاده ميشود. در مناطق گرمسير كه تابستان‌ها، دماي هوا بالا مي‌رود و هواي سالن خشك ميشود، استفاده از مه‌پاش براي مرطوب كردن هوا، ضروري است.
ه ـ نور؛ اجراي برنامة صحيح نوردهي، منجر به عدم ايجاد تنش در پرندگان شده و دريافت خوراك را توسط آنها افزايش مي‌دهد. در احداث سالن مرغداري، اين نكته مدنظر قرار مي‌گيرد كه سالن، حداكثر نورگيري را داشته باشد و براي همين منظور، ساختمان‌هاي مرغداري رو به جنوب يا شرق احداث مي‌گردند. بهتر است در ضلع جنوبي، پنجره‌ها نزديك كف سالن تعبيه شوند تا اشعه خورشيد به همه كف سالن بتابد و پنجره‌هاي ديوار شمالي، نزديك سقف ساخته شوند تا از ايجاد جريان شديد هوا جلوگيري گردد.
براي دستيابي به حداكثر توليد، علاوه بر نورخورشيد، از نور مصنوعي نيز در اوقات تاريك استفاده ميشود. گرچه مزاياي استفاده از نور قرمز در بالا بردن توليد و پيشگيري از كانيباليسم، به اثبات رسيده است ولي در اغلب مرغداري‌هاي كشور ما، استفاده از نور سفيد رواج دارد. نحوه توزيع لامپ‌ها بايد طوري باشد كه به ازاي هر 37/0 مترمربع از كف سالن، ده لوكس نور بتابد و اين مقدار روشنايي با يك وات تأمين مي‌گردد؛ بطور مثال، يك لامپ 100 واتي براي تأمين روشنايي مناسب 37 مترمربع كفايت مي‌كند. فاصلة بين لامپ‌ها بايد 5/1 برابر ارتفاع نصب لامپ‌ها باشد، مثلاً اگر لامپ‌ها در ارتفاع دو متري از كف سالن نصب شده‌اند، بهتر است فاصلة لامپ‌ها از يكديگر سه متر باشد. براي پخش بهتر نور در سالن، بهتر است فاصلة لامپ از ديوار نصف فاصلة لامپ‌ها از يكديگر باشد. براي كسب نتيجة ايده‌آل، بهتر است از لامپ‌هاي 60 واتي استفاده نمود، زيرا در صورت استفاده از لامپ‌هاي قوي‌تر و پرنورتر، يكنواختي پخش نور كمتر و هزينة برق، بالا خواهد بود.
متأسفانه مرغداران ما، به روشنايي مصنوعي سالن، اهميت چنداني نمي‌دهند و چه بسا مشاهده ميشود كه ارتفاع لامپ‌ها از سطح زمين و فاصلة آنها از همديگر و قدرت روشنايي آنها، منطبق با اصول صحيح نيست و يا بعضي از لامپ‌ها سوخته‌اند و روشن نيستند يا لامپ‌ها كثيف و پوشيده از لكه و گرد و غبار هستند و روشنايي كافي ندارند. در چنين سالن‌هايي نبايد انتظار رشد و بازدهي بهينه از گله داشت. معمولاً برنامه نوردهي گله‌هاي گوشتي در كشور ما به اين ترتيب است كه از روز اول تا پايان هفته سوم، 24 ساعت روشنايي اعمال مي‌كنند و كمي مانده به تاريكي هوا، چراغ‌هاي داخل سالن را روشن نموده و تا روشن شدن كامل هوا، آنها را خاموش نمي‌نمايند. از هفتة سوم به بعد، هر روز نيم ساعت به مدت خاموشي مي‌افزايند تا در مدت يك هفته، مدت خاموشي در هر شبانه‌روز به چهار ساعت برسد. البته بهتر است مدت اين خاموشي به دو قسمت تقسيم شود و دو ساعت بعد از غروب آفتاب و دو ساعت پيش از طلوع خورشيد، برنامة خاموشي اعمال گردد. خاموشي چهار ساعته تا پايان هفتة پنجم ادامه پيدا مي‌كند و سپس هر روز، نيم ساعت از مدت خاموشي كاسته ميشود تا مدت خاموشي به يك ساعت در شبانه‌روز برسد و اين مدت خاموشي تا پايان دورة پرورشي ادامه مي‌يابد. در مورد نژاد راس، اين برنامه مناسب است ولي در نژادهاي پرخور مانند كاب، بهتر است علاوه بر تغيير جيره، ساعات خاموشي را نيز افزايش داد و مثلاً در فاصلة هفته‌هاي سوم تا پنجم به شش ساعت در شبانه‌روز رساند. اگر عارضه خودخوري يا كانيباليسم در گله شايع شود، بايد از طول مدت روشنايي كم كرد و نيز از نور قرمز براي روشن كردن سالن استفاده نمود تا پرندگان قادر به ديدن خون زخم‌هاي حاصل از كانيباليسم بر روي طيور زخمي نباشند و به اين طريق، به نوك زدن بيشتر محل زخم‌ها، تحريك نشوند.
همچنين ثابت شده است كه بينايي طيور در نور آبي به شدت كاهش مي‌يابد، به همين جهت، هنگام گرفتن طيور براي فرستادن آنها به كشتارگاه، كه عموماًً شبها انجام ميشود، از نور آبي براي روشنايي سالن استفاده مي‌نمايند تا پرندگان قدرت ديد ضعيفي داشته باشند و گرفتن آنها به آساني انجام شود.
هر چند امروزه با افزودن ويتامين‌ها از جمله ويتامين D به جيره طيور، از ابتلاي پرندگان به كمبود اين ويتامين‌ها جلوگيري ميشود ولي استفاده طيور از اشعه فرابنفش خورشيد، سبب تبديل پيش‌سازهاي اين ويتامين در چربي‌هاي زيرپوست، به ويتامين D مي‌گردد، البته براي انجام اين كار، ضرورت دارد كه نورخورشيد، اشعه فرابنفش خود را حفظ كرده باشد. چون عبور آفتاب از شيشه، موجب ميشود كه اشعه فرابنفش جذب شيشه شده و به سالن نرسد، در برخي مرغداري‌ها به جاي شيشه، از صفحات طلق يا نايلون بر روي پنجره‌ها استفاده مي‌گردد. همچنين بهتر است با قرار دادن سايه‌بان بر روي پنجره‌هاي ديوار جنوبي، از تابش آفتاب سوزان تابستان به داخل سالن جلوگيري نمود.
مطالب اين گفتار، كه تا حدّ امكان به زباني ساده بيان شد، كليد فهم بسياري از سوالاتي است كه به ذهن برخي مرغداران و كارشناسان اين صنعت خطور مي‌كند. رعايت اصول ذكر شده در اين قسمت، سنگ بناي آغاز و ادامة يك فعاليت موفق در زمينه پرورش جوجه‌هاي گوشتي است.
فهرست منابع:
1ـ بهداشت و مديريت طيور؛ نوشته ديويد ساينزبري؛ ترجمه دكتر محمدحسن بزرگمهري فرد، دكتر حسين حسيني و دكتر ريما مرشدي؛ انتشارات پريور؛ تبريز؛ چاپ اول 1384
2ـ راهنماي كامل پرورش طيور؛ تأليف مك او. نورث و دونالد دي. بل؛ مترجمان دكتر محسن فرخوي، مهندس تقي خليقي سيگارودي و دكتر فريدون نيك نفس؛ انتشارات واحد آموزش و پژوهش معاونت كشاورزي سازمان اقتصادي بنياد شهيد انقلاب اسلامي؛ تهران 1371
3ـ مباني علمي و عملي تغذيه دام و طيور؛ نوشته دكتر سيدرضا ديباور؛ انتشارات پريور؛ تبريز؛ چاپ اول 1389.
http://fars.ivo.ir/Portal/Home/ShowPage.aspx?Object=GeneralText&ID=b1a49ae1-3958-4f0b-802d-edb285d16308&LayoutID=d0284d18-d630-4c34-ae56-64a0871f201f&CategoryID=2312f19d-0ae4-4478-8bd7-03a9c170f436