kamanabroo
29th July 2009, 12:46 AM
ادله اثبات دعواى كيفرى در آيين يهود /
حسين سليماني
http://www.adyan.org/image/site/body/box5-1.gif
خبر باطل را انتشار مده و با شريران همداستان مشو كه شهادت دروغ دهى. پيروى بسيارى براى عمل بد مكن و در مرافعه، محض متابعت كثيرى، سخنى براى انحراف حق مگو ... حق فقير خود را در دعوى او منحرف مساز. از امر دروغ اجتناب نما و بى گناه و صالح را به قتل مرسان; زيرا كه ظالم را عادل نخواهم شمرد. و رشوت مخور; زيرا كه رشوت بينايان را كور مى كند و سخن صديقان را كج مى سازد. و بر شخص غريب ظلم منما; زيرا كه از دل غريبان خبر داريد، چون كه در زمين مصر غريب بوديد. سفر خروج، 23:1 ـ 9
پيش گفتار
در حقوق كيفرى، آنچه ضامن اجراى عدالت است، آيين دادرسى سنجيده و هماهنگى است كه در آن نه براى بزهكاران راه گريزى باشد و نه بى گناهان كيفر ببينند.
قوانين ماهوى،[1] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn1) حتى اگر ناعادلانه باشد، به سان مسائل آيين دادرسى حساس و مشكل ساز نيست; چرا كه اين قوانين ناظر به مرحله ثبوت بوده و همه شمول است. از اين گذشته، فرض بر اين است كه بزهكار از اين قانون ظالمانه آگاهى داشته و با وجود اين، دست به انجام چنين بزه اى زده است. ولى قوانين آيين دادرسى، مربوط به مرحله رسيدگى است و از آنجا كه در اين مرحله متهم فراروى ماست و با تشخيص مجرميت يا بى گناهى وى و سرانجام صدور حكم سروكار داريم، هميشه اين نگرانى وجود دارد كه روند رسيدگى نتواند عدالت كيفرى را تأمين نمايد.
در اين ميانه، نقش ادله اثبات جرم بسيار برجسته است; چرا كه اجراى عدالت را ادله اثباتى تضمين مى كند كه از يك سو بزهكار نتواند از خلأ آن سود جسته، از زيربار كيفر شانه تهى كند، و از طرف ديگر چنان ما را به آگاهى و يقين رهنمون شود كه هيچ بى گناهى كيفر گناهى ناكرده را پذيرا نشود.
براى دست يابى به اين هدف، بررسى ادله اثبات كيفرى و چگونگى اثبات بزه، در نظامهاى گونه گون سودمند تواند بود.
در ميان اديان زنده جهان، دو دين به شريعت ارجى وافر نهاده اند: اسلام و يهوديت. مطالعه و بررسى حقوق كيفرى يهود به دو دليل مى تواند مفيد باشد:
نخست آنكه حقوق كيفرى يهود، مانندگى فراوانى با حقوق كيفرى اسلام دارد و چون نظام كيفرى ما بر پايه آموزه هاى دينى استوار است، سنجش اين دو نظام سودمند خواهد بود.
ديگر آنكه با بررسى سپهر حقوق كيفرى يهود، با دورانديشى و سنجيدگى دادگاههاى يهود و نگاهبانى حقوق متهم و دقت در استوارى حكم، كه بيش از بيست قرن پيش در ميان يهوديان رايج بوده است، آشنا خواهيم بود; چيزى كه نظام حقوق كيفرى امروزى ما براى «اجراى عدالت» سخت بدان نيازمند است.
مقدمه
الف) دادگاههاى يهود
در نظام حقوقى يهود، سه دادگاه مهم به امور مدنى، كيفرى و دينى رسيدگى مى كرد:
1. دادگاه سنهدرين كبير: اين دادگاه داراى 71 عضو بود و به مسائل بسيار مهم مى پرداخت. سنهدرين كبير صرفاً يك نهاد قضايى نبود، بلكه در حقيقت دادگاه عالى شريعت و تجلّى اقتدار دينى بود. حق اعلان جنگ، صدور مصوبات جديد براى قوم، تعيين قضات دادگاه جنايى و ... از اختيارات اين دادگاه بود. افزون بر اين، كسانى را كه متهم به ارتكاب جرايم سنگين عليه كاهن و پادشاه بودند (و استحقاق مجازات مرگ داشتند) محاكمه مى كرد. همچنين مجازات پيامبر دروغين و عالم متعدى از وظايف آن بود.
2. دادگاه جنايى (سنهدرين كوچك): اين دادگاه مركب از 23 قاضى حقوقدان بود و به جرايم جنايى، كه مجازاتشان اعدام بود، رسيدگى مى كرد. جرايمى چون قتل، زنا و كفر در صلاحيت اين دادگاه بود. اين دادگاه آيين دادرسى ويژه اى داشت و در رسيدگى و به ويژه پذيرش دليل بسيار دقيق و ضابطه مند بود.
3. دادگاه مدنى: اين دادگاه داراى سه قاضى حقوقدان بود و به دعاوى مدنى، جرايم مالى (مثل سرقت و ...) و نيز به جرايم جسمانى و انواعى از زنا كه مجازات آنها اعدام نبود، رسيدگى مى كرد.[2] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn2)
آنچه بيشتر به بحث ما مربوط مى شود، دليل در دادگاه جنايى است; البته به دادگاه مدنى نيز، هنگامى كه به جرايم رسيدگى مى كند، خواهيم پرداخت.
ب) ادله اثبات جرم
نظامهاى حقوقى، درباره ادله اثبات، دو ديدگاه مختلف دارند:
1. برخى از نظامها سيستم ادله قانونى را پذيرفته اند. در اين نظام، قانونگذار ادله را احصا كرده و ارزش و اعتبار هر يك از ادله را ذكر نموده است.
2. برخى ديگر از نظامها سيستم ادله معنوى را پذيرفته اند. در اين سيستم ادله احصا نشده اند و اثبات جرم به اقناع وجدانى قاضى و اوضاع و احوال پرونده واگذار شده است.
مى توان گفت نظام كيفرى يهود، سيستم دلايل قانونى را پذيرفته است; چرا كه ادله اثباتى و اعتبار آنها بيان شده است: «به گواهى دو شاهد يا به گواهى سه شاهد هر امرى ثابت شود» (سفر تثنيه، 19:15).
در دادگاههاى يهود، به ويژه دادگاه جنايى، قراين و امارات ارزش اثباتى ندارند و در بيشتر موارد تنها دليل اثبات، شهادت با شرايط ويژه آن است.
ج) منابع ادله اثبات كيفرى يهود
1. كتاب مقدس: اولين منبع حقوق جزاى يهود و درنتيجه ادله اثبات، كتاب مقدس و به ويژه اسفار خمسه (تورات) است. تورات شامل پنج سفر پيدايش، خروج، لاويان، اعداد و تثنيه است. سفر پيدايش، خلقت آدم تا درگذشت يوسف را دربرمى گيرد. چهار سفر بعدى به تولد موسى و خروج از مصر به همراه بنى اسرائيل و نزول شريعت (ده فرمان) در سينا و نيز مسائل مختلف شرعى و حقوقى مى پردازد. در لابه لاى شريعت يهودى، حقوق جزا و ادله اثبات مطرح شده است.
پس از تورات، كتب انبيا و تواريخ بنى اسرائيل قرار دارد كه در اين كتب نيز گاهى با مسائل مربوط به حقوق جزا، به ويژه اجراى شريعت، برمى خوريم.
2. تلمود: پس از آوارگى يهود در سال هفتاد ميلادى، يهوديان پراكنده شده، به سرزمينهاى مختلف كوچيدند. جمعى از دانشمندان يهود، به منظور حفظ شريعت يهودى، در ميدارش ها (مدارس) به تأليف كتابى به نام ميشنا اهتمام ورزيدند. ميشنا تفسير تورات و شامل فتاوى و احكام علما و ربانيون اعصار گذشته به انضمام تأويلات و شروح و حواشى دانايان زنده در آن عصر بود. ميشنا خود مورد شرح و تفسير واقع شد و كتابى به نام گمارا (به معناى تكميل) پديد آمد.
بعدها دو مجموعه ميشنا و گمارا را تلفيق كردند و كتابى عظيم به نام «تلمود» (به معناى آموزش) پديد آورند. تلمود، گنجينه بسيار بزرگ و گرانبهاى يهود است كه دو بخش دارد: يكى هگادا به معناى روايت و داستان است و ديگرى هلاخا به معناى راه و روش، و مشتمل بر قوانين دين و شريعت يهود است.در اين مجموعه عظيم، مسائل فقهى و حقوقى و موضوعات كيفرى و ادله اثبات و دادگاهها و صدور و اجراى حكم و ... به تفصيل ذكر شده است.
از آنجا كه در تلمود علاوه بر شريعت موسى، انديشه دهها دانشمند و فقيه يهودى در شرح و تفسير شريعت درج شده است، اين كتاب مهمترين منبع فقه و حقوق يهود است.
جان ناس در اهميت اين كتاب مى نويسد:
اختتام تلمود در اواخر قرن پنجم ميلادى مى باشد و با ايجاد آن شاهكار بزرگ، ورق جديدى در كتاب تاريخ مذهب ايشان ]يهود[ گشوده شده است، و از آن روز كه آن مجموعه عظيم مدون شد، تاكنون، با وجود مخالفتها و ممانعتها، در انتشار آن وقفه اى روى نداد و آن را فهرست جامع شرعى و رسمى و مجموعه اوصاف و تعاريف قوم يهود مى توان دانست كه سراسر تفصيلات دين و آيين و معتقدات و آداب ايشان از اصول و فروع جزئى و كلى در آن مندرج است. آن كتاب، كه همچنان در شش باب و 36 مجلد تأليف شده، براى يهوديان بدبخت كه همواره در قرون وسطى از مشرق به مغرب و از مغرب به مشرق در حال سرگردانى و آوارگى بودند، مايه بقا و قوام گرديد.[3] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn3)
1. شهادت
شهادت يكى از مهمترين ادله اثبات دعوى در تمام نظامهاى حقوقى است. از گذشته دور، شهادت داراى اعتبار فراوان بوده است. در قانون نامه حمورابى، قانون بابل و ديگر قوانين دنياى باستان، شهادت دليلى پسنديده بوده است و اكنون نيز يكى از پرارجترين ادله، و در برخى نظامها پرقدرت ترين آنهاست.
در حقوق اسلامى «بيّنه» در كنار اقرار، دو دليل محكم و متقن اثبات جرم شمرده شده است. قانون مجازات اسلامى نيز به تبع آن، شهادت را در عداد ادله اثبات جرم قرار داده است: قتل (م.[4] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn4) 231)، سرقت (م. 199)، محاربه (م. 189)، شرب خمر (م. 170)، زنا (م. 74) و ... .
در حقوق جزاى يهود، شهادت اعتبارى خاص دارد، چرا كه در بسيارى از دعاوى، تنها دليل مورد قبول دادگاه، شهادت است. چنان كه بعداً ذكر خواهد شد، دادگاه جنايى يهود كه مركب از 23 قاضى بود و به دعاوى مستوجب كيفر اعدام رسيدگى مى كرد، تنها شهادت را، با شرايط دشوار و فراوان آن، براى اثبات جرم كافى دانسته است. شرايط شهادت و شهود، به تفصيل در تورات و تلمود ذكر شده است.
الف) تعريف شهادت
در تعريف شهادت گفته اند: «شهادت عبارت است از اخبار صحيح از وقوع امرى به منظور ثبوت آن در جلسه دادگاه».[6] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn6)
آنچه در بحث حاضر اهميتى به سزا دارد، و البته در جاى خود بيان خواهد شد، اين است كه در نظام جزايى يهود، شهادت تنها در صورتى ارزش دارد كه گواهان، وقوع جرم را با چشمان خويش مشاهده كرده باشند و علم گواهان، اگر از راه ديگرى جز مشاهده مستقيم حاصل شود، اعتبارى ندارد.
ب) تعداد شهود
در حقوق جزاى اسلامى، تعداد شهود در جرايم مختلف متفاوت است. مطابق قانون مجازات اسلامى، جرايمى چون قتل (م. 237)، سرقت (م. 199)، محاربه (م. 189)، قذف (م. 153) و قوادى (م. 137) با شهادت دو مرد عادل اثبات مى شود; ولى در زنا (م. 74) و لواط (م. 117) چهار گواه لازم است. قتل غيرعمد (م. 237) با يك شاهد، به انضمام يك قسم قابل اثبات است. در حقوق جزاى يهود بنا به نص صريح تورات، براى اثبات جرم حداقل دو شاهد لازم است:
هر كه شخصى را بكشد، پس قاتل به گواهى شاهدان كشته شود و يك شاهد براى كشته شدن كسى شهادت ندهد (سفر اعداد، 35 : 30).
از گواهى دو يا سه شاهد، آن شخص كه مستوجب مرگ است كشته شود. از گواهى يك نفر كشته نشود (سفر تثنيه، 17 : 6).
يك شاهد بر كس برنخيزد بهر تقصير و هر گناه از جميع گناهانى كه كرده باشد، به گواهى دو شاهد يا به گواهى سه شاهد هر امرى ثابت شود (سفر تثنيه، 19 : 15).
چنانكه از آيات فوق، به ويژه آخرين آيه، برمى آيد در تمام جرايم حداقل دو شاهد بايد به شهادت برخيزند تا جرمى اثبات شود و بين جرايم مختلف از اين جهت تفاوتى نيست.
ج) شرايط شهود
در قوانين يهود، براى شاهد شرايط بسيارى مقرر شده است. افزون بر اين، افراد بسيارى صلاحيت اداى شهادت را ندارند. نويسنده كتاب گنجينه اى از تلمود مى نويسد:
كشف حقيقت و برقرار ساختن آن تنها به لياقت و شايستگى و انصاف داوران بستگى ندارد، بلكه به درجه بيشترى به قابل اعتماد بودن گواهان بسته است. بدين جهت، قانون تلمود، عاليترين مراتب شايستگى را كه از قضات انتظار دارد، از شهود نيز خواستار است. تا شخص به پاكدامنى و نيكنامى مشهور نباشد و شهادت او كاملا بى طرفانه و عارى از منافع شخصى تلقى نگردد، گواهى او پذيرفته نمى شود.[7] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn7)
1. شرايط لازم براى شهادت
شرايطى كه قوانين يهودى براى شاهد برشمرده اند از اين قرار است:
1) مرد بودن: مطابق مقررات جزايى اسلام و قانون مجازات اسلامى، شاهد بايد مرد باشد و تنها در موارد اندكى شهادت زنان به انضمام مردان پذيرفته شده است: قتل غيرعمد (م.237) و زنا (م.74 و 75). گفتنى است كه طبق اين مقررات، شهادت زنان استقلالا جرمى را اثبات نمى كند (م.76).
مطابق مقررات يهود نيز فقط مردان مى توانند در دادگاه شهادت دهند و بر اساس تلمود «زن براى شهادت شايسته نيست.» (يروشلمى يوما، 7 ب).
2) بلوغ: قوانين يهود شهادت صغار را نمى پذيرد و تنها شهادت كسانى را مى پذيرد كه به سن قانونى رسيده باشند.
مطابق ماده 1313 قانون مدنى ايران، بلوغ از شرايط شاهد است و شهادت اطفالى كه به سن قانونى نرسيده اند، فقط ممكن است براى مزيد اطلاع استماع شود (م.1314).
3) آزاد بودن: دادگاههاى يهودى شهادت بردگان را نمى پذيرند و تنها اشخاص آزاد مى توانند اقامه شهادت نمايند.
4) شايستگى: چنان كه در ابتداى اين بحث اشاره شد، گواهان بايد افرادى مورد اعتماد باشند تا از شهادت آنها اطمينان حاصل شود. اين افراد بايد به پاكدامنى و نيكنامى شهره باشند و لذا افرادى كه اين صفات را ندارند، نمى توانند شهادت دهند. شريعت افراد بسيارى را برشمرده است كه باتوجه به عدم شايستگى، حق شهادت ندارند و ذيلا به آنها اشاره مى شود.
در حقوق اسلامى عدالت يكى از شرايط شاهد است كه دال بر اطمينان بخش بودن اظهارات وى مى باشد.
2. كسانى كه شهادتشان پذيرفته نيست
علاوه بر زنان، كودكان و بردگان، حقوق يهود افراد ديگرى را نيز براى اداى شهادت صالح نمى داند:
1) افرادى كه سوء سابقه قضايى دارند: شهادت فقط در صورتى معتبر است كه شاهد قبلا مرتكب جرايم جزايى از هيچ نوعى نشده باشد[8] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn8) و لذا افرادى كه پيشتر مجرم بوده اند، نمى توانند شهادت بدهند.
2) ناقضان شريعت: كسانى كه آگاهانه قوانين شريعت را نقض مى كنند يا آن را ناديده مى گيرند، نمى توانند شهادت دهند.[9] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn9)
3) خويشاوندان:
الف) شهود نبايد با هم نسبت خويشاوندى داشته باشند.
ب) شهود نبايد با قضات نسبت خويشاوندى داشته باشند.
ج) شهود نبايد با طرفين دعوى نسبت خويشاوندى داشته باشند.
كسانى كه با يكى از طرفين دعوى نسبت خويشاوندى دارند، مجاز نيستند كه در آن دعوى گواهى دهند. به گفته تلمود خويشاوندان عبارتند از: پدر، برادر، عمو، دايى، شوهر خواهر، شوهر عمه، شوهر خاله، شوهر مادر، پدر زن، باجناق، هم با خود ايشان و هم پسرانشان و دامادهايشان و نيز ناپسرى انسان.[10] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn10)
خويشان نمى توانند به سود يا زيان اقوام خود در دعوى شهادت دهند. در تلمود آمده است:
مقصود اين آيه چيست: «پدران به خاطر فرزندانشان كشته نشوند و فرزندان نيز به خاطر پدران به قتل نرسند» (تثنيه، 24:16)؟ اگر غرض آن است كه پدران نبايد به خاطر گناهى كه فرزندانشان مرتكب گشته اند اعدام شوند و بالعكس، مگر نه اين كه اين مطلب صريحاً در جاى ديگر اظهار شده است: «هر كس به خاطر گناه خودش كشته شود» (دنباله آيه فوق). پس مقصود آن است كه پدران نبايد بر اثر شهادت فرزندانشان اعدام شوند و بالعكس (سنهدرين، 27 ب).[11] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn11)
4) دوست و دشمن: شهادت دوست و دشمن در دادگاه پذيرفته نمى شود، (ميشنا سنهدرين، 3:5).
5) شهادت كسانى كه مشكوك به خيانت به مال ديگران هستند، پذيرفته نمى شود.
6) شهادت كر و لالان پذيرفته نمى شود.
7) شهادت قماربازان حرفه اى، رباخواران، غاصبان و ستمكاران پذيرفته نمى شود (توسيفتا سنهدرين، 5:5).
8) اشخاصى كه محصولات سال هفتم را خريد و فروش مى كنند، نمى توانند در دادگاه شهادت دهند.[12] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn12)
جمع بندى
همان گونه كه گذشت، شهادت در دادگاههاى يهودى شرايط بسيارى دارد و در خصوص آن بسيار سخت گيرى شده است تا مبادا كسانى كه به شهادتشان اطمينان نيست، عليه يا به نفع كسى شهادت دهند. افزون بر اين براى شهادت دروغ نيز مجازات سنگينى وضع شده است كه در جاى خود ذكر خواهد شد.
د) كيفيت اطلاع شاهد از وقوع جرم
در حقوق اسلامى، شرط شهادت «مشاهده» است. ماده 77 قانون مجازات اسلامى بر اين مسأله تأكيد دارد: «شهادت بايد روشن و بدون ابهام و مستند به مشاهده باشد و شهادت حدسى معتبر نيست».
به علاوه برابر ماده 1320 قانون مدنى «شهادت بر شهادت در صورتى مسموع است كه شاهد اصل وفات يافته يا به واسطه مانع ديگرى مثل بيمارى و سفر و حبس و غيره نتواند حاضر شود».
در حقوق جزايى يهود، مشاهده عينى وقوع جرم، شرط اساسى پذيرش شهادت است. در دادگاههاى جنايى، كه به جرايم مستوجب اعدام رسيدگى مى كردند، بر اين مسأله اصرار بسيارى مى شد. اين دادگاهها به هيچ وجه شهادتى را كه از روى حدس و مبتنى بر قراين بود، نمى پذيرفتند، هر چند كه اين قراين معقول و متقاعدكننده بودند و هر چند كه تبيين واقعيت به شكل ديگرى ممكن نبود. تلمود يك نمونه افراطى از لزوم اين شرط را نقل مى كند:
اگر شهود بگويند كه ما ديديم متهم شمشير در دست به دنبال مرد ديگرى مى دود و هر دو به دنبال هم به ساختمانى وارد شدند; پس از مدتى فرد تعقيب كننده تنها و با اسلحه خون آلود از ساختمان خارج شد و ما شخص ديگر را در داخل ساختمان، كشته يافتيم، در اينجا متهم را نمى توان بر اساس شهادت اين شاهدان محكوم كرد. (توسيفتا سنهدرين، 8:2).[13] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn13)
از گفته تلمود چنين برمى آيد كه شاهدان تنها مى توانند بر آنچه واقعاً با چشمان خويش ديده اند، گواهى دهند و حدس، نظريه و شهادت بر شهادت[14] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn14) پذيرفته نمى شود.
افزون بر اين، دادگاههاى يهودى شهادت مكتوب[16] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn16)
هـ ) نحوه تحقيق از شهود
در دادگاههاى جنايى يهود، از شاهدان به دقت بازجويى به عمل مى آمد و اگر تناقض مهم و صريحى در شهادتشان يا در شهادتهاى مختلف بود، شهادت به كلى رد مى شد. «در موردى بازپرسى چنان دقيق بود كه شاهدان تنها در صورتى مى توانستند در برابر آن تاب بياورند كه دقيقاً از وقايع مطلع بوده، به آن يقين داشتند و اعتراف مى كردند كه برخى جزئيات را فراموش كرده اند».[17] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn17)
در جرايم مستوجب اعدام، بازجويى بسيار دقيق بود. دادگاه در ابتدا اهميت موضوع را به گواهان گوشزد مى كرد و به آنها اخطار شديدى مى داد. نمونه اى از اين اخطار در تلمود ذكر شده است:
شايد شهادتى كه مى خواهيد بدهيد مبنى بر حدسى است كه مى زنيد و يا متكى بر شايعاتى است كه شنيده ايد، يا اين شهادت را از قول شاهد ديگرى نقل مى كنيد، يا قصد داريد بگوييد كه اين موضوع را از شخص قابل اعتمادى شنيده ايد و يا شايد نمى دانيد كه ما شما را در معرض بازپرسى و بازجويى دقيقى قرار خواهيم داد. بايد بدانيد كه محاكمات جنايى مانند محاكمات مالى نيست. در محاكمات مالى، اگر شاهدى شهادت دروغ بدهد، تاوان خسارتى را كه وارد آورده است مى پردازد و گناهش بخشوده مى شود، ولى در محاكمات جنايى (اگر شاهدى شهادت دروغ بدهد و بر اثر آن شخص بى گناهى اعدام شود) خون شخص اعدام شده و خون اولاد او (كه ديگر به جهان نخواهند آمد) تا آخر عالم به گردن او خواهد بود (سنهدرين 4:5).[18] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn18)
پس از اين اخطار، قضات از گواهان تحقيق مى كنند و اين سؤالات را مى پرسند:
در كدام دوره هفت ساله اين جنايت رخ داد؟ كدام سال؟ چه ماهى؟ چندم ماه؟ كدام روز هفته؟ چه ساعتى از روز؟ كجا؟ آيا شما متهم را مى شناختيد؟ آيا به او اخطار كرديد؟[19] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn19)
بر اساس تلمود «هر چند قاضى از گواهان بيشتر بازجويى كند بهتر است. درباره ربان يوحانان بن زكاى گفته اند، در يك بازجويى حتى از گواهان درباره ضخامت و نازكى دم انجيرهايى كه طبق اظهار نظر شهود، جنايت زير درخت آن اتفاق افتاده بود سؤالاتى كرد».[20] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn20)
به علاوه درباره اوضاع و احوال ملازم با عمل جزايى نيز سؤالاتى مطرح مى شد.[21] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn21)
بدين صورت از تك تك گواهان بازجويى به عمل مى آمد و اگر اظهارات ايشان ضد و نقيض بود، شهادت پذيرفته نمى شد.
به گفته Philip Birnbaum «حتى اگر صد شاهد وجود داشته باشد و يكى از آنها نتواند به سؤالات راجع به تاريخ، زمان و مكان ]ارتكاب جرم[ پاسخ گويد، شهادت همه آنها رد مى شود».[22] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn22)
نكته اى كه در باب شهادت بايد ذكر شود اين است كه در روند دادرسى، شهود مجاز نبودند كه به نفع يا ضرر متهم سخن بگويند، بلكه صرفاً حق داشتند كه مشهودات خود را بيان كنند.[23] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn23)
پس از ادعاى شهادت و بازجويى از شهود، قضات به سنجش ارزش و اعتبار شهادت مى پرداختند.
و) شهادت بر قصد مجرمانه
يكى از مباحثى كه در حقوق، و به ويژه حقوق جزا مطرح است، اين است كه آيا جهل به قانون رافع مسؤوليت هست يا نه؟ يعنى اگر مجرم از وضع قانون خاصى آگاه نباشد و نداند كه قانونگذار عملى را جرم دانسته است، آيا به خاطر ارتكاب آن عمل مجازات مى شود يا نه؟
معمولا قوانين كشورها مدتى را براى لازم الاجرا بودن قوانين معين كرده اند (اين مدت مطابق ماده 2 قانون مدنى در مصوبات قانونى كشور ما پانزده روز پس از انتشار قانون است). پس از انقضاى اين مهلت قانونى فرض بر اين است كه همه افراد كشور از آن آگاهند و لذا اگر شخص مرتكب عمل ممنوع گردد، ولو ادعا كند كه به قانون آگاه نبوده، مجازات مى شود.[24] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn24)
قانونگذار يهودى در جرايمى كه مجازات اصلى آن اعدام است، در صورتى حكم به مجازات اعدام را مجاز مى شمارد كه علاوه بر اثبات فعل، قصد مجرمانه نيز اثبات گردد و براى اين منظور تأسيسى را به نام «اخطار»[25] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn25) پيش بينى كرده است.
منظور از «اخطار» اين است كه شهودى كه به ارتكاب جرم شهادت مى دهند، بايد اين نكته را نيز تأييد كنند كه به مجرم پيش از ارتكاب جرم، ممنوع بودن عملى را كه درصدد انجام آن بوده، گوشزد كرده اند; يعنى گفته اند كه قانون اين عمل را جرم مى داند و اگر وى اين قانون را نقض كند، مجازاتش اعدام خواهد بود. به علاوه شهود بايد تأييد كنند كه متهم اين اخطار را شنيده و به آن توجه كرده و گفته است: «مى دانم، اما خودم را به مخاطره مى افكنم». مفهوم اين قاعده اين است كه بايد اطمينان حاصل نمود كه مجرم هم از منع قانونى اين عمل و هم از نوع دقيق مجازاتى كه در انتظار اوست آگاه است.[26] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn26)
پس آنچه در اثبات جرايم مستوجب مجازات اعدام اهميت دارد، اين است كه:
1. شهود بايد شهادت دهند كه مجرم جرم را مرتكب شده است و ايشان به چشم خود ديده اند.
2. شهود بايد شهادت دهند كه به مجرم اخطار داده اند و درنتيجه متهم نمى تواند ادعا كند كه وى به منع قانونى اين عمل آگاه نبوده و مجازات آن را نمى دانسته است.
به عبارت ديگر صرف انتشار قانون كافى نيست، بلكه اطلاع مجرم از آن نيز شرط ضرورى مجازات اعدام است; يعنى عدم اخطار به مجرم، رافع مجازات اعدام است.
گفته اند كه اين تأسيس (اخطار) به اين خاطر است كه علماى يهودى هميشه مايل بوده اند كه مجازات اعدام اعمال نشود.[27] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn27)
نكته اى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه جهل به قانون، تنها رافع مجازات اعدام است و مجازات را به طور كلى رفع نمى كند، لذا اگر شهود بر اصل وقوع جرم شهادت دادند، اما بر «اخطار» شهادت ندادند، بر اساس تورات، مجازات قاتل حبس ابد است (ميشنا سنهدرين، 9:5).
ز) شهادت دروغ
شهادت دروغ، در تورات علمى نكوهيده شمرده شده است و از يهوديان خواسته شده كه با شهادت دروغ در دادگاه حق ديگران را پايمال نكنند:
خبر باطل را انتشار مده و با شريران همداستان مشو كه شهادت دروغ دهى. پيروى بسيارى براى عمل بد مكن و در مرافعه محض متابعت كثيرى سخن براى انحراف حق مگو (سفر خروج، 23:1ـ3).
منع از شهادت دروغ، تنها يك قاعده اخلاقى نيست، بلكه قاعده اى كيفرى است كه نقض آن مجازات سنگينى دارد. ضمانت اجراى اين قاعده در جاى ديگر تورات بيان شده است:
اگر شاهد كذبى بر كسى برخاسته، به معصيتش شهادت دهد، آن گاه هر دو شخص كه منازعه در ميان ايشان است به حضور خداوند و به حضور كاهنان و داورانى كه در آن زمان باشند، حاضر شوند و داوران نيكو تفحص نمايند و اينك اگر شاهد، شاهد كذب است و بر برادر خود شهادت دروغ داده باشد، پس به طورى كه او خواست با برادر خود عمل نمايد با او همان طور رفتار نمايند تا بدى را از ميان خود دور نمايى. و چون بقيه مردمان بشنوند خواهند ترسيد و بعد از آن مثل اين كار زشت در ميان شما نخواهند كرد. و چشم تو ترحم نكند، جان به عوض جان و چشم به عوض چشم و دندان به عوض دندان و دست به عوض دست و پا به عوض پا» (سفر تثنيه، 19:16ـ21).
همان گونه كه از آيات فوق برمى آيد، مجازات شهادت دروغين بسيار سنگين است و فاعل آن به مجازات همان جرمى محكوم مى شود كه وى ديگرى را به ارتكاب آن متهم كرده است. اگر كسى به دروغ شهادت دهند كه فلان شخص قاتل است، به جاى وى كشته شود و اگر بر آسيب جسمانى شهادت دهد، مجازات مقرر آن درباره وى اعمال شود.
تلمود پس از اينكه به شدت و سختى مجازات شاهد دروغين اشاره مى كند، به بحث و جدل دو فرقه يهودى در اين باره مى پردازد. فرقه اى از يهوديان (فريسيان) مى گفتند:
گواهانى كه شهادت دروغ داده اند،[28] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn28) فقط در صورتى اعدام مى شوند كه محاكمه شخص متهم به پايان رسيده و حكم صادر شده باشد و سپس دروغ بودن شهادت شهود به ثبوت برسد.
مطابق اين نظر، صرف صدور حكم درباره متهم، براى مجازات شاهد كاذب كافى است.
اما فرقه ديگر يهودى (صدوقيان) نظر ديگرى داشتند. آنان مى گفتند تنها در صورتى كه متهم به ناحق اعدام شده باشد، شهود كاذب نيز اعدام خواهند شد.
يوسفوس، مورخ معروف يهودى، نظر اول را پذيرفته، مى نويسد: «اگر ثابت شود كه كسى شهادت دروغ داده است، بايد با همان مجازاتى كيفر بيند كه ممكن بود شخصى كه عليه او شهادت داده است آن را تحمل نمايد».[29] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn29)
ح) استنكاف از شهادت
شرايط و مقررات فراوان و دستوپاگير شهادت، به ويژه در رسيدگيهاى جنايى، شايد اين گمان را در ذهن ايجاد كند كه اساساً شريعت يهودى در پى آن است كه افراد در دادگاه شهادت ندهند; اما اين فرضيه درست نيست; گرچه مقررات شهادت بسيار سنگين و حتى تهديدآميز است، اما استنكاف از شهادت بسيار نكوهش شده است.
در تورات آمده است:
اگر كسى گناه ورزد و آواز قسم را بشنود و او شاهد باشد، خواه ديده يا دانسته اگر اطلاع ندهد، گناه او را متحمل خواهد بود (سفر لاويان، 5:1).
براى اينكه مقصود آيه فوق روشنتر شود، ترجمه آن را از ترجمه تفسيرى كتاب مقدس نيز نقل مى كنيم:
هرگاه كسى از وقوع جرمى اطلاع داشته باشد، ولى در مورد آنچه ديده يا شنيده در دادگاه شهادت ندهد، مجرم است.
از آيه فوق برمى آيد كه استنكاف از شهادت، جرمى است كه مجازات دارد و مجازات آن نيز نظير شهادت دروغ، مجازات همان جرمى است كه رخ داده است. اما اين برداشت، مورد تأييد تلمود نيست. تلمود گرچه كمك به امر قضاوت را به وسيله شهادت دادن امرى مقدس مى شمرد، اما براى آن مجازات دنيوى فرض نمى كند:
آن كس كه مى تواند درباره همنوع خود شهادتى بدهد ولى اين كار را نمى كند، در دادگاه بشرى مجرم شناخته نمى شود، لكن محكمه الهى او را گناهكار مى داند (باواقما، 55 ب).
و نيز آمده است كه:
ذات قدوس متبارك، سه نفر را دشمن مى دارد و از آنان متنفر است ... ]دوم [آن كس كه مى تواند به نفع ديگرى شهادت دهد، لكن از براى او گواهى ندهد (پساحيم، 113 ب).[30] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn30)
همچنين تلمود پس از نقل اخطارهاى شديد دادگاه به يهود، براى اينكه افراد از زيربار مسؤوليت شهادت شانه خالى نكنند مى افزايد:
شايد بگوييد (از آنجا كه مسؤوليت اين قدر سنگين است) پس چرا اين دردسر را بر خود بسازيم؟ ولى قبلا گفته شده «اگر كسى گناه ورزد و آواز قسم را بشنود و او شاهد باشد، خواه ديده يا دانسته، اگر اطلاع ندهد، گناه او را متحمل خواهد بود» (سفر لاويان 5:1). يا شايد بگوييد چرا سبب ريخته شدن خون اين شخص بشويم؟ ولى قبلا گفته شده است «وقتى كه شريران از ميان برداشته شوند فرياد شادى بلند مى شود» (امثال سليمان، 11:10); (ميشنا سنهدرين، 4:5).[31] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn31)
از آنچه ذكر شد، روشن مى شود كه اگرچه خوددارى از اداى شهادت جرم نيست و مجازاتى ندارد، اما مجازات اخروى آن باقى است و از نظر دينى، گناهى است كه عقوبت شديدى در پى خواهد داشت.
ط) رسيدگى بر اساس شهادت مسموع
1. محاكمه متهم: اگر دادگاه نهايتاً شهادت گواهان را مى پذيرفت، قضات به رسيدگى پرونده مى پرداختند بر اساس ديدگاههاى خود به بحث و استدلال پرداخته، به محكوميت يا برائت متهم رأى مى دادند.
در رسيدگيهاى جنايى، قضات در طول رسيدگى نيز، اگر دليلى به نفع متهم ارائه مى شد، آن را مى پذيرفتند; حتى قضات موظف بودند كه به دنبال دليل معتبرى به نفع وى باشند.
2. اجراى حكم: دادگاههاى جنايى هميشه به عدم محكوميت متهم تمايل داشتند و هميشه از صدور مجازات مرگ، حتى المقدور، خوددارى مى كردند. با اين همه، اگر متهم در آخر محكوم مى شد، گريزى از اعدام وى نبود.
مجازات اعدام به چهار صورت اجرا مى شد: سنگسار، خفه كردن، سوزاندن، گردن زدن; و البته هر مجازاتى براى جرايم خاصى بود، نه اينكه به اختيار دادگاه باشد.
به گفتهتورات،با شهادت دو نفر و بيشتر،شخص مرتكب عمل مستوجب اعدام را مى كشتند:
اولا دست شاهدان به جهت كشتن بر او افراشته شود و بعد از آن دست تمامى قوم. (سفر تثنيه، 17:7)
تلمود نيز بر اين مسأله تأكيد دارد كه حكم سنگسار را شهودى كه عليه مجرم شهادت داده اند، اجرا مى كنند.[32] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn32) اين مسأله در قوانين اسلامى نيز در باب زناى محصنه پذيرفته شده است: مطابق ماده 99 قانون مجازات اسلامى اگر زناى وى با شهادت شهود ثابت شده باشد، اول شهود سنگ مى زنند ...
ى) شهادت و نظم عمومى:
از آنجا كه شرايط بسيار دقيق، و عملا امكان ناپذير شهادت، در عمل راه را براى اعمال مجازات در دادگاههاى جنايى مسدود مى كرد و درنتيجه مجرمان آسوده و فارغبال مرتكب جرم مى شدند، دانشمندان يهودى به اين فكر افتادند كه چگونه بايد از هرج و مرج و بى قانونى در كشور جلوگيرى كرد و چگونه مى توان مانع از سوءاستفاده مجرمان از اين احتياط فوق العاده قانون در خصوص اثبات جرم شد. دانشمندان يهودى براى اين مسأله دو راه حل عملى مطرح كردند:
الف) دادگاههاى حكومتى: درست است كه دادگاههاى دينى يهود در خصوص پذيرش شهادت و اعمال مجازات، مقررات بسيار دستوپاگير و مشكلى دارند، اما براى حفظ نظم عمومى، شريعت نهاد ديگرى را پيش بينى كرده است و آن دادگاههاى حكومتى است. بر اساس قوانين شريعت، پادشاه مى تواند براى خود دادگاههايى تأسيس كند. وظيفه اصلى اين دادگاهها حفظ نظم عمومى است. اين دادگاهها به شرايط شهادت دادگاههاى دينى محدود و مقيد نيستند و اختيارات بيشترى در زمينه اثبات جرم و اعمال مجازات دارند. لذا دادگاههاى حكومتى با توجه به اين اختيارات، مى توانند نظم عمومى را برقرار كنند و مانع مجرمان از ارتكاب جرايم شوند و از وقوع جرم جلوگيرى نمايند; چرا كه مجرمان در اين صورت مى دانستند كه جرمشان در دادگاههاى حكومتى قابل اثبات خواهد بود.
ب) بيت دين]خانه دادرسى[: راه حل ديگر، مبتنى بر اختيارات خود دادگاههاى يهودى بود. دادگاههاى يهودى صرفاً دادگاه قانون نيستند. برخى از اين دادگاهها ]بيت دين[ نهادى هستند كه بايد نظم عمومى را در حوزه صلاحيت خود، اعم از كشور و شهر و ناحيه، تأمين كنند. لذا هنگامى كه اين نهاد قضايى به عنوان يك نهاد اجرايى و نه يك دادگاه قانون تشكيل مى شد، اختيارات فوق العاده وسيعى داشت. به همين جهت، اگر نظم عمومى، شريعت دينى و اخلاق مورد تعريض واقع مى شد، اين دادگاهها اقداماتى مبذول مى داشتند.[33] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn33)
2. اقرار
اقرار يكى از ادله اثبات دعوى مدنى در حقوق اسلامى است. برابر ماده 1259 قانون مدنى: «اقرار عبارت از اخبار به حقى است براى غير بر ضرر خود».
در امور كيفرى نيز اقرار از مهمترين ادله اثبات دعوى است. اقرار در امور كيفرى «اعلام و اخبار متهم است به قبول قسمتى يا تمامى موضوع اتهام كه عليه او اقامه شده است».[34] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn34)
در حقوق قديم، اقرار يكى از مهمترين ادله امور كيفرى بوده است. در نظام تفتيشى، اقرار مهمترين دليل بوده و ارزشى بيش از ساير ادله داشته است.[35] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn35)
در حقوق جزاى عرفى، اقرار به خودى خود داراى اعتبار و ارزش نيست، بلكه بايد با ساير قراين و امارات و دلايل ديگر مقرون و همراه باشد. به عبارت ديگر در امور جزايى اقرار متهم به تنهايى كافى براى اثبات ارتكاب بزه نمى باشد.[36] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn36)
در حقوق ايران، كه منشأ فقهى دارد، درباره اينكه آيا اقرار موضوعيت دارد يا طريقيت، اختلاف است. بسيارى از حقوق دانان بر اين باورند كه اقرار طريقيت دارد. ديوان عالى كشور در رأى شماره 248130/7/19 گفته است: «در امور جزايى اعتراف متهم طريقيت دارد و اگر دادگاه به ملاحظه قراين و امارات ديگر، اقرار متهم را از دلايل خارج نمايد، موجب شكستن حكم نمى باشد».
در قوانين جزايى اسلام، اقرار يكى از ادله اثبات جرم، و بلكه مهمترين آن شمرده شده است. در قانون مجازات اسلامى نيز در جرايم گوناگون، اقرار دليل اثباتى محسوب شده است: زنا (م.168)، شرب خمر (م.168)، محاربه (م.189)، سرقت (م.199)، قتل (م.231) لواط (م.114) و ...
در قوانين كيفرى يهود، اقرار اعتبار و ارزش چندانى ندارد. براى تبيين مطلب، بايد بين دادگاههاى مدنى و جزايى تفكيك كرد.
1. اقرار در دعاوى مدنى:[38] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn38)
به عبارت ديگر اعتبار اقرار در امور مدنى اصيل نيست، و كلا به عنوان دليل ارزشى ندارد; مالك حق دارد هر گونه تصرفى در مال خود بكند و اقرار او در اين مورد، دال بر محق بودن مدعى نيست، بلكه مبناى پذيرش اقرار او اين است كه مالك مى تواند مال خود را به ديگران ببخشد، يعنى همان چيزى كه در حقوق اسلامى از آن به نام «قاعده تسليط»[39] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn39) نام مى بريم.
2. اقرار در دعاوى كيفرى: در كتاب مقدس، گاهى مشاهده مى كنيم كه بر اساس اقرار، حكم به قتل كسى شده است. نمونه آن در مورد مردى است كه نزد «داود» اعتراف به قتل «شاؤل پادشاه» كرد و داود وى را بر اساس اين اقرار به قتل رساند:
داود او را گفت كه خونت بر سر خودت باشد، زيرا دهانت بر تو شهادت داده گفت كه من مسيح خداوند را كشتم (كتاب دوم سموئيل، 1:16).
با وجود اين، دادگاههاى جنايى يهود، اقرار را به عنوان دليل اثبات جرم نمى پذيرفتند. مبناى اين مسأله، يك اصل اساسى در حقوق جزاى يهود است: «هيچ كس نمى تواند با شهادت خويش، خود را به ارتكاب جرمى متهم كند» (سنهدرين، 9 ب).[40] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn40)
منشأ اين اصل، كه در امور كيفرى شخص نمى تواند عليه خويش اقرار كند، اين است كه طبق مقررات شريعت يهود: «انسان فقط به خود تعلق ندارد و همان گونه كه حق ندارد موجب آسيب جسمانى ديگران شود، همچنين حق ندارد كه گزندى به خويش وارد آورد».[41] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn41)
از آنچه گذشت، معلوم مى شود كه در دادگاههاى جنايى يهود، اقرار متهم اعتبار قانونى نداشت و به آن توجه نمى شد.
Adin steinsaltz مى نويسد:
اين قاعده در طول قرنها به عنوان سلاحى قدرتمند در مقابل تلاشهايى كه براى اخذ اعتراف با زور يا تشويق و ترغيب صورت مى گرفت، به دادگاهها خدمت كرد. نه تنها هيچ كس را نمى توان واداشت كه خود را با شهادت خويش مجرم قلمداد كند، بلكه خود اتهامى[43] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn43)
3. علم قاضى
در حقوق جزاى اسلامى، علم قاضى يكى از ادله اثبات جرم است. قانونگذار در قانون مجازات اسلامى در جرايم گوناگون، مثل لواط (م.120)، سرقت (م.199)، قتل (م.231) و ... علم قاضى را به عنوان دليل اثبات جرم پذيرفته است. افزون بر اين، ماده 105 اين قانون، قاعده اى كلى براى علم قاضى بيان كرده است: «حاكم شرع مى تواند در حق اللّه و حق الناس به علم خود عمل كند ...».
در قوانين كيفرى يهود، به ويژه در جرايم مستوجب اعدام، علم قاضى به عنوان دليل پذيرفته نشده است. در دادگاههاى جنايى نه تنها قضات دادگاه نمى توانستند بر اساس علم خويش حكم صادر كنند، بلكه حتى اگر وقوع جرم را با چشم خويش ديده بودند، از رسيدگى به دعوى منع مى شدند. علت آن بود كه ممكن بود تنفر و خشم ايشان مانع از صدور حكم منصفانه و بى طرفانه گردد.
دستورالعملهاى ثابتى خطاب به دادگاهها وجود داشت كه حتى الامكان از صدور مجازات مرگ خوددارى ورزند; بنابراين، هر كه را از رعايت رفتار منصفانه نسبت به متهم ناتوان مى يافتند، از هيأت قضات اخراج مى كردند; مثلا مردان بى فرزند و سالخوردگان، صلاحيت خدمت در چنين دادگاهى را نداشتند، زيرا به گفته تلمود «آنها غم و غصه بارآوردن بچه ها را فراموش كرده اند» و بنابراين، ممكن است بيشتر علاقمند به اعمال نص دقيق شريعت باشند، به جاى آنكه انگيزه ها و عواطف متهم را مدنظر قرار دهند.[44] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn44)
چنان كه از مطالب فوق روشن شد، در دعاوى جنايى اصل بر رأفت و گذشت بوده است. قضات سعى مى كرده اند كه با توجه به انگيزه ارتكاب جرم و موقعيت مجرم، حتى الامكان وى را از اتهام تبرئه كنند و لازمه اين مسأله وجود قضاتى است كه بتوانند در برابر اين اتهام، حداكثر نرمش و رأفت را نشان دهند. قاضى كه وقوع جرم را با چشمان خويش ديده است و وقوع اين بزه سنگين وى را خشمگين و از متهم متنفر نموده است، ديگر نمى تواند آن انصاف و مهربانى را كه مدنظر شريعت است، مبذول دارد و از اين رو نمى تواند به چنين دعاوى اى رسيدگى كند.
4. سوگند
الف) سوگند: حقوق كيفرى يهود، همانند حقوق جزاى اسلامى و بيشتر نظامهاى حقوقى، قسم را در عداد ادله اثبات جرايم قرار نداده است. هيچ جرمى، و حتى دعاوى مدنى، با قسم قابل اثبات نيست. با اين همه، گاهى كسى كه متهم به ارتكاب جرمى است، مى تواند خود را با سوگند تبرئه نمايد.
در تورات آمده است:
اگر كسى الاغى يا گاوى يا گوسفندى يا جانورى ديگر به همسايه خود امانت دهد و آن ]حيوان[ بميرد يا پايش شكسته شود يا دزديده شود و شاهدى نباشد، قسم خداوند در ميان هر دو نهاده شود كه دست خود را به مال همسايه خويش دراز نكرده است، پس مالكش قبول كند و او عوض ندهد (سفر خروج، 22:10ـ13).
در دعاوى جنايى، اگر شاهدى بر مسأله نباشد و يا شهادت گواهان پذيرفته نشود، متهم بى درنگ آزاد مى شود و نيازى به اداى سوگند نيست. اصل برائت در دعاوى جنايى كاملا رعايت مى گردد. تنها در دعاوى مدنى (و جرايم مالى) است كه گاه سوگند مصداق پيدا مى كند.
ب) قسامه: قسامه در لغت به معناى «سوگندها» يا «سوگندخورندگان» است.
در كشورهاى مغرب زمين، به ويژه از انقراض روم غربى در قرن پنجم ميلادى، اصل برائت پذيرفته نبود و لذا متهمان بى گناهى خويش را با قسم يا قسامه ثابت مى كردند. در اين كشورها، براى اثبات بى گناهى، چه در قتل و صدمات جسمانى و چه در جرايم عليه اموال و عفت و اخلاق خانوادگى، قسامه مرسوم بوده، اما هيچ گاه براى اثبات جرم به كار نمى رفته است.[45] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn45)
فقه اسلامى، قسامه را در قتل و صدمات بدنى پذيرفته است; اما درباره اينكه آيا قسامه تنها براى اثبات بى گناهى و رفع اتهام از متهم است يا اينكه مى توان با آن جرم را نيز ثابت كرد، بين فقهاى اسلامى اختلاف نظر وجود دارد. بيشتر فقهاى اسلام، ازجمله فقهاى شيعه، بر اين باورند كه قسامه يكى از ادله اثبات قتل است و در صورتى كه ظن (لوث) به ارتكاب عمل توسط متهم باشد، مى توان با قسامه جرم وى را ثابت كرده، او را مجازات نمود.
قانون مجازات اسلامى در ماده 231، قسامه را در عداد ادله اثبات قتل شمرده است و در مواد 239 تا 256 مقررات آن را بيان داشته است.
برخلاف اين نظر، برخى ديگر از فقهاى اسلامى، از جمله ابوحنيفه، قسامه را دليل اثبات كننده قتل نمى دانند، بلكه آن را تنها دليلى بر اثبات بى گناهى متهم مى دانند. ابوحنيفه مى گويد:
قسامه دليل اثبات كننده قتل نيست، بلكه دليلى است كه اهل محله اى كه مقتول در آن يافت شده، آن را براى نفى اتهام از خود به كار مى برند (و به اين وسيله ثابت مى كنند كه ايشان وى را نكشته اند). در اينجا مدعيان قسم نمى خورند، بلكه اهل محله قسم مى خورند كه وى را نكشته اند و بدين گونه قصاص را از خود دفع مى كنند.[46] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn46)
آن گونه كه از كتاب مقدس برمى آيد، قسامه در كيش يهود پذيرفته شده است. تورات چنين مى گويد:
اگر در زمينى كه يهوه خدايت براى تصرفش به تو مى دهد، مقتولى در صحرا افتاده، پيدا شود و معلوم نباشد كه قاتل او كيست، آن گاه مشايخ و داوران تو بيرون آمده، مسافت شهرهايى را كه در اطراف مقتول است بپيمايند. و اما شهرى كه نزديكتر به مقتول است، مشايخ آن شهر گوساله رمه را كه با آن خيش نزده و يوغ به آن نبسته اند بگيرند ]و آن را بكشند[ ... و جميع مشايخ آن شهرى كه نزديكتر به مقتول است، دستهاى خود را بر گوساله كه گردنش در وادى شكسته شده بشويند. و جواب داده بگويند دستهاى ما اين خون را نريخته و چشمان ما نديده است. اى خداوند قوم خود اسرائيل را كه فديه داده اى، بيامرز و مگذار كه خون بى گناه در ميان قوم تو اسرائيل بماند. پس خون براى ايشان عفو خواهد شد (سفر تثنيه، 21:1ـ8).
آن گونه كه از آيات فوق برمى آيد، قسامه در جايى كاربرد دارد كه مقتولى يافت شود كه قاتل آن معلوم نيست و لذا اهل شهرى كه به محل كشف جسد مقتول نزديكتر است، سوگند مى خورند كهوى را نكشته اند. پس قسامه براى اثبات بى گناهى و رفع اتهام پذيرفته شده است.
با مقايسه اين بخش از تورات با آنچه از ابوحنيفه نقل شد، معلوم مى شود كه اين دو نظر درباره قسامه، همانند هم است و طبق هر دو، قسامه دليلى است كه اهل محله اى كه مقتول در آن يا نزديك آن يافت شده، براى اثبات بى گناهى خود اقامه مى كنند.
5. اردالى
اردالى[47] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn47) يا داورى ايزدى، دليلى قضايى است كه به ويژه در قرون وسطى متداول بوده است. در اين آزمون، متهم را با شيوه هايى سخت مانند وادار كردن به رفتن در آتش يا انداختن در رودخانهو ... امتحان مى كردند.اگر وى از اين آزمونها نجات مى يافت، به بى گناهىوى حكم مى شد.
در قوانين شرق قديم، مانند قانون آشور و قانون نامه حمورابى، اردالى يكى از روشهاى رايج اثبات جرم بوده است. مطابق قانون نامه حمورابى:
اگر مردى به جادوگرى، يا زنى به زنا متهم مى شد، او را وامى داشتند. تا خود را به نهر فرات بيفكند ... اگر زن از غرق شدن نجات مى يافت، دليل آن بود كه بى گناه است; اگر جادوگر غرق مى شد، دارايى وى به كسى مى رسيد كه او را متهم ساخته بود و در صورتى كه نجات مى يافت، تمام دارايى كسى كه به وى تهمت زده بود به او تعلق مى گرفت[48] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn48) (مواد 2 و 132 قانون نامه حمورابى).
همچنين ماده 17 قانون آشور، در موردى كه مردى به همسر مرد ديگرى اتهام وارد كند و شاهدى نباشد اردالى نهر جارى مى گردد.[49] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn49)
حقوق اسلام، اردالى را دليل اثبات جرم نمى داند و در هيچ يك از جرايم و دعاوى كيفرى آن را مثبت ندانسته است.
در شريعت يهود، مواردى را مى توان يافت كه داورى ايزدى در عداد ادله اثبات جرم شمرده شده است. ازجمله براى اثبات خيانت زن به شوهرش از چنين آزمونى استفاده مى شود: به گفته تورات، اگر مردى نسبت به زنش بدگمان شود و گمان برد كه او با مرد ديگرى همبستر شده، ولى شاهدى نداشته باشد، براى روشن شدن حقيقت، زن خود را پيش كاهن مى برد. كاهن مقدارى آب مقدس در كوزه مى ريزد و مقدارى از غبار كف عبادتگاه را با آن مخلوط مى كند. آن گاه كاهن از زن مى خواهد كه قسم بخورد بى گناه است و به او مى گويد: اگر غير از شوهرت مرد ديگرى با تو همبستر شده، از اثرات آب تلخ لعنت مبرا شوى. ولى اگر زنا كرده اى، خداوند گريبانگيرت شود و شكمت متورم شده، نازا شوى. زن بايد بگويد: آرى چنين شود. بعد كاهن اين لعنتها را در يك طومار بنويسد و آن را در آب تلخ بشويد، سپس آن آب تلخ را به زن بدهد تا بنوشد.
و چون آب را به او نوشانيد اگر نجس شده و به شوهر خود خيانت ورزيده باشد، آن آب لعنت داخل او شده تلخ خواهد شد و شكم او متنفخ و ران او ساقط خواهد گرديد و آن زن در ميان قوم خود مورد لعنت خواهد بود. و اگر آن را زن نجس نشده، طاهر باشد آن گاه مبرا شده اولاد خواهد زاييد (سفر اعداد، 5:28ـ27).
اين آزمايش، قانون بدگمانى يا غيرت ناميده شده است.[50] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn50) افزون بر اين، دعاى سليمان پادشاه در كنار معبد، شاهدى بر قبول داورى ايزدى در شريعت يهود است:
هر كس متهم به جرمى شده باشد و از او بخواهند كنار اين قربانگاه سوگند ياد كند كه بى گناه است، آن وقت از آسمان بشنو و داورى كن اگر به دروغ سوگند ياد نموده و مقصر باشد وى را به سزاى عملش برسان. در غير اين صورت، بى گناهى او ثابت و اعلام كن (اول پادشاهان، 8:32ـ31).
جمع بندى و خلاصه بحث
از مجموع آنچه گذشت، معلوم مى شود كه در حقوق كيفرى يهود، تنها دليل اثبات كننده جرايم مستوجب اعدام[51] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn51) و نيز صدمات بدنى و جرايم جنسى، شهادت، آن هم با شرايط و محدوديتهاى بسيار و دقيق، است و اين جرايم با هيچ دليل ديگرى قابل اثبات نيست.
اقرار تنها در دعاوى حقوقى و جرايم مربوط به اموال (مثل سرقت) پذيرفته مى شود و در دعاوى كيفرى متهم حق ندارد عليه خود اقرار كند و حتى اگر اقرار كند، به آن ترتيب اثر داده نمى شود.
علم قاضى حداقل در جرايم مستوجب اعدام ارزش اثباتى ندارد و حتى قاضى كه شاهد وقوع جرم بوده، نبايد جزو هيأت قضات (يعنى 23 قاضى رسيدگى كننده) باشد.
قسم و قسامه به عنوان دليل اثبات جرم پذيرفته نشده است.
اردالى، بر اساس تورات، تنها در نوعى از جرايم جنسى پذيرفته شده است. با اين همه نمى توان آن را در عداد ادله شمرد و دادگاههاى جنايى يهود بر اساس آن حكم نمى كردند; چرا كه دليل مورد قبول اين دادگاهها منحصراً شهادتى محكم و متقن بود.
با اين همه، از آنجا كه سخت گيرى در ادله، به عدم اثبات جرايم و درنتيجه بى پروايى مجرمان مى انجامد، براى دادگاههاى حكومتى، و نيز دادگاههاى دينى ـ هنگامى كه به عنوان نهاد اجراى و براى حفظ نظم عمومى تشكيل مى شدند ـ محدوديت ادله كمتر بود و اين دادگاهها مى توانستند براى جلوگيرى از هرج و مرج و حفظ نظم جامعه، ادله گوناگونى را مورد استناد قرار مى دهند.
كتابنامه
الف) منابع فارسى و عربى
1. كتاب مقدس، انجمن پخش كتب مقدسه.
2. ترجمه تفسيرى كتاب مقدس
3. آشورى، محمد: آيين دادرسى كيفرى، ج1، چاپ اول، انتشارات سمت، تهران: تابستان 1375.
4. ـــــــــــــــــــــــ : عدالت كيفرى از ديدگاه حمورابى، نشريه مؤسسه حقوق تطبيقى، شماره 7، تهران: 1359.
5. اُ. كهن، راب: گنجينه اى از تلمود، ترجمه امير فريدون گرگانى، چاپ زيبا، 1350.
6. بى، ناس، جان: تاريخ جامع اديان، ترجمه على اصغر حكمت، چاپ سوم، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران: 1373.
7. خزانى، منوچهر: جزوه «آيين دادرسى كيفرى» (2)، دانشگاه شهيد بهشتى.
8. دورانت، ويل: تاريخ تمدن، ترجمه احمد آرام و ديگران، ج1، چاپ پنجم، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران: 1376.
9. عوده، عبدالقادر: التشريع الجنائى الاسلامى مقارناً بالقانون الوضعى، ج2، دارالكتاب العربى، بيروت.
10. گلدوزيان، ايرج: حقوق كيفرى تطبيقى، ج1، چاپ اول، تهران، ماجد، 1374.
11. مجموعه من المؤلفين: شريعه حمورابى و اصل التشريع فى الشرق القديم، ترجمه بالعربى اسامه سراس، دمشق، دار علاءالدين، 1992.
12. ميك، تئوفيل: قانون نامه حمورابى، ترجمه كاميار عبدى، چاپ دوم، سازمان ميراث فرهنگى، تهران: 1376.
ب) منابع انگليسى
13. Birnbaum, philip: the Encyclopedia of jewish Concepts, Hebrew publishing company, New York, 1995.
14. Novak, David: HALAKHAH (Jewish law), from the Encyclopedia of Religion v.6, Edited by mircea Eliade, Mac millan publishing company, New York, 1987.
15. Steinsaltz, Adin: The Essential talmud, translated from Hebrew to English by Chaya Galai,
[1] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref1). «قوانين ماهوى» بخشى از قوانين است كه راجع به حقوق و تكاليف است. در مقابل آن، «قوانين شكلى» است كه در خصوص روش عمل و آيين دادرسى است.
[2] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref2). steinsaltz, Adin: The Essential talmud, p. 164-165.
[3] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref3). تاريخ جامع اديان، ص559.
[4] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref4). ماده
[5] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref5). گلدوزيان، ايرج: حقوق كيفرى تطبيقى، ج1، ص98.
[6] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref6). خزانى، منوچهر: جزوه «آيين دادرسى كيفرى» (2)، ص82.
[7] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref7). اُ، كهن، راب: گنجينه اى از تلمود، ص309.
[8] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref8). The Essential talmud, p.167.
[9] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref9). Encyclopedia of Jewish concepts, p.458.
[10] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref10). گنجينه اى از تلمود، ص310.
[11] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref11). همان جا.
[12] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref12). مطابق تورات محصول سبت زمين ]سال هفتم = شميطا[، خوراك به جهت شما خواهد بود (لاويان، 25:6)، يعنى براى خوراك و نه خريد و فروش (گنجينه اى از تلمود، ص309).
[13] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref13). The Essential Talmud, p.168.
و نيز گنجينه اى از تلمود، ص311.
[14] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref14). Hearsay evidence
[15] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref15). written testimony
[16] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref16). The Essential Talmud, p.167.
[17] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref17). The Essential Talmud, p.167.
[18] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref18). گنجينه اى از تلمود ص313 و نيز ر. ك: Encyclcopedia of jewish concepts, p.142
[19] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref19). گنجينه اى از تلمود، ص315.
[20] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref20). همان جا.
[21] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref21). Encyclopedia of jewish concepts, p.458.
[22] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref22). Ibid, p.458.
[23] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref23). The Essential Talmud, p.174.
[24] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref24). در فقه اسلامى و به تبع آن در قانون مجازات اسلامى، در يك مورد جهل به حكم رافع مسؤوليت دانسته شده است و آن در جرم زنا است. مطابق ماده 64 قانون مجازات اسلامى: «زنا در صورتى موجب حد مى شود كه زانى يا زانيه بالغ و عاقل و مختار بوده و به حكم و موضوع آن نيز آگاه باشد» و مطابق ماده 66 «هرگاه مرد يا زنى كه با هم جماع نموده اند، ادعاى اشتباه و ناآگاهى كند، در صورتى كه احتمال صدق مدعى داده شود، ادعاى مذكور بدون شاهد و سوگند پذيرفته مى شود و حد ساقط مى گردد».
[/URL]]هترآ[25]. hatra'ah [
[26] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref25). HALAKHA, The Encyclopedia of Religion, v.6, p.170; The Essential Talmud, p.168.
[27] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref27). HALAKHA, ... p.170.
[28] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref28). مقصود، شهادت دروغ در جرايم مستوجب اعدام، مثل قتل است.
[29] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref29). گنجينه اى از تلمود، ص311.
[30] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref30). همان ص309.
[31] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref31). همان، ص313.
[32] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref32). The Essential Talmud, p.173.
[33] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref33). Ibid, p.169
[34] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref34). جزوه «آيين دارسى كيفرى» (2)، ص94.
[35] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref35). آشورى، محمد: آيين دادرسى كيفرى، ج1، ص29.
[36] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref36). جزوه «آيين دادرسى كيفرى» (2)، ص95.
[37] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref37). شايان ذكر است كه وقتى سخن از دعاوى مدنى در يهوديت به ميان مى آيد، جرايم در ارتباط با اموال، مانند سرقت را نيز شامل مى شود. به علاوه دادگاههاى مدنى به جرايم غيرمالى كه مجازاتشان اعدام نبود (مثل صدمات بدنى) نيز رسيدگى مى كردند. در اينجا مراد ما از دعاوى مدنى، هم دعاوى حقوقى و هم دعاوى كيفرى مالى است.
[38] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref38). The Essential Talmud, p.167.
[39] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref39). الناس مسلطون على اموالهم.
[40] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref40). Encyclopedia of jewish consepts, p.408
[41] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref41). The Essential talmud, p.167.
[42] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref42). self - incriminatian
[43] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref43). Ibid, p.167-168.
[44] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref44). Ibid, p.165.
[45] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref45). آشورى، محمد: آيين دادرسى كيفرى، ج1، ص26.
[46] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref46). عوده، عبدالقادر: التشريع الجنائى الاسلامى مقارناً بالقانون الوضعى، ج2، ص329.
(در فرانسه[47]. Ordeal (ordalie:
[URL="http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref48"][48] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref47). دورانت، ويل: تاريخ تمدن، ج1، ص273; آشورى، محمد: عدالت كيفرى در قانون نامه حمورابى. ص42ـ43; و نيز ميك، تئوفيل: قانون نامه حمورابى، ص 36 و 54.
[49] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref49). مجموعة من المؤلفين، شريعه حمورابى و اصل التشريع فى الشرق القديم، ص35.
[50] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref50). سفر اعداد، 5:11ـ31.
[51] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref51). Capital offences
منبع (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref51)
http://www.adyan.org/image/site/body/box5-7.gif
http://www.adyan.org/image/site/body/box5-5.gif
حسين سليماني
http://www.adyan.org/image/site/body/box5-1.gif
خبر باطل را انتشار مده و با شريران همداستان مشو كه شهادت دروغ دهى. پيروى بسيارى براى عمل بد مكن و در مرافعه، محض متابعت كثيرى، سخنى براى انحراف حق مگو ... حق فقير خود را در دعوى او منحرف مساز. از امر دروغ اجتناب نما و بى گناه و صالح را به قتل مرسان; زيرا كه ظالم را عادل نخواهم شمرد. و رشوت مخور; زيرا كه رشوت بينايان را كور مى كند و سخن صديقان را كج مى سازد. و بر شخص غريب ظلم منما; زيرا كه از دل غريبان خبر داريد، چون كه در زمين مصر غريب بوديد. سفر خروج، 23:1 ـ 9
پيش گفتار
در حقوق كيفرى، آنچه ضامن اجراى عدالت است، آيين دادرسى سنجيده و هماهنگى است كه در آن نه براى بزهكاران راه گريزى باشد و نه بى گناهان كيفر ببينند.
قوانين ماهوى،[1] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn1) حتى اگر ناعادلانه باشد، به سان مسائل آيين دادرسى حساس و مشكل ساز نيست; چرا كه اين قوانين ناظر به مرحله ثبوت بوده و همه شمول است. از اين گذشته، فرض بر اين است كه بزهكار از اين قانون ظالمانه آگاهى داشته و با وجود اين، دست به انجام چنين بزه اى زده است. ولى قوانين آيين دادرسى، مربوط به مرحله رسيدگى است و از آنجا كه در اين مرحله متهم فراروى ماست و با تشخيص مجرميت يا بى گناهى وى و سرانجام صدور حكم سروكار داريم، هميشه اين نگرانى وجود دارد كه روند رسيدگى نتواند عدالت كيفرى را تأمين نمايد.
در اين ميانه، نقش ادله اثبات جرم بسيار برجسته است; چرا كه اجراى عدالت را ادله اثباتى تضمين مى كند كه از يك سو بزهكار نتواند از خلأ آن سود جسته، از زيربار كيفر شانه تهى كند، و از طرف ديگر چنان ما را به آگاهى و يقين رهنمون شود كه هيچ بى گناهى كيفر گناهى ناكرده را پذيرا نشود.
براى دست يابى به اين هدف، بررسى ادله اثبات كيفرى و چگونگى اثبات بزه، در نظامهاى گونه گون سودمند تواند بود.
در ميان اديان زنده جهان، دو دين به شريعت ارجى وافر نهاده اند: اسلام و يهوديت. مطالعه و بررسى حقوق كيفرى يهود به دو دليل مى تواند مفيد باشد:
نخست آنكه حقوق كيفرى يهود، مانندگى فراوانى با حقوق كيفرى اسلام دارد و چون نظام كيفرى ما بر پايه آموزه هاى دينى استوار است، سنجش اين دو نظام سودمند خواهد بود.
ديگر آنكه با بررسى سپهر حقوق كيفرى يهود، با دورانديشى و سنجيدگى دادگاههاى يهود و نگاهبانى حقوق متهم و دقت در استوارى حكم، كه بيش از بيست قرن پيش در ميان يهوديان رايج بوده است، آشنا خواهيم بود; چيزى كه نظام حقوق كيفرى امروزى ما براى «اجراى عدالت» سخت بدان نيازمند است.
مقدمه
الف) دادگاههاى يهود
در نظام حقوقى يهود، سه دادگاه مهم به امور مدنى، كيفرى و دينى رسيدگى مى كرد:
1. دادگاه سنهدرين كبير: اين دادگاه داراى 71 عضو بود و به مسائل بسيار مهم مى پرداخت. سنهدرين كبير صرفاً يك نهاد قضايى نبود، بلكه در حقيقت دادگاه عالى شريعت و تجلّى اقتدار دينى بود. حق اعلان جنگ، صدور مصوبات جديد براى قوم، تعيين قضات دادگاه جنايى و ... از اختيارات اين دادگاه بود. افزون بر اين، كسانى را كه متهم به ارتكاب جرايم سنگين عليه كاهن و پادشاه بودند (و استحقاق مجازات مرگ داشتند) محاكمه مى كرد. همچنين مجازات پيامبر دروغين و عالم متعدى از وظايف آن بود.
2. دادگاه جنايى (سنهدرين كوچك): اين دادگاه مركب از 23 قاضى حقوقدان بود و به جرايم جنايى، كه مجازاتشان اعدام بود، رسيدگى مى كرد. جرايمى چون قتل، زنا و كفر در صلاحيت اين دادگاه بود. اين دادگاه آيين دادرسى ويژه اى داشت و در رسيدگى و به ويژه پذيرش دليل بسيار دقيق و ضابطه مند بود.
3. دادگاه مدنى: اين دادگاه داراى سه قاضى حقوقدان بود و به دعاوى مدنى، جرايم مالى (مثل سرقت و ...) و نيز به جرايم جسمانى و انواعى از زنا كه مجازات آنها اعدام نبود، رسيدگى مى كرد.[2] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn2)
آنچه بيشتر به بحث ما مربوط مى شود، دليل در دادگاه جنايى است; البته به دادگاه مدنى نيز، هنگامى كه به جرايم رسيدگى مى كند، خواهيم پرداخت.
ب) ادله اثبات جرم
نظامهاى حقوقى، درباره ادله اثبات، دو ديدگاه مختلف دارند:
1. برخى از نظامها سيستم ادله قانونى را پذيرفته اند. در اين نظام، قانونگذار ادله را احصا كرده و ارزش و اعتبار هر يك از ادله را ذكر نموده است.
2. برخى ديگر از نظامها سيستم ادله معنوى را پذيرفته اند. در اين سيستم ادله احصا نشده اند و اثبات جرم به اقناع وجدانى قاضى و اوضاع و احوال پرونده واگذار شده است.
مى توان گفت نظام كيفرى يهود، سيستم دلايل قانونى را پذيرفته است; چرا كه ادله اثباتى و اعتبار آنها بيان شده است: «به گواهى دو شاهد يا به گواهى سه شاهد هر امرى ثابت شود» (سفر تثنيه، 19:15).
در دادگاههاى يهود، به ويژه دادگاه جنايى، قراين و امارات ارزش اثباتى ندارند و در بيشتر موارد تنها دليل اثبات، شهادت با شرايط ويژه آن است.
ج) منابع ادله اثبات كيفرى يهود
1. كتاب مقدس: اولين منبع حقوق جزاى يهود و درنتيجه ادله اثبات، كتاب مقدس و به ويژه اسفار خمسه (تورات) است. تورات شامل پنج سفر پيدايش، خروج، لاويان، اعداد و تثنيه است. سفر پيدايش، خلقت آدم تا درگذشت يوسف را دربرمى گيرد. چهار سفر بعدى به تولد موسى و خروج از مصر به همراه بنى اسرائيل و نزول شريعت (ده فرمان) در سينا و نيز مسائل مختلف شرعى و حقوقى مى پردازد. در لابه لاى شريعت يهودى، حقوق جزا و ادله اثبات مطرح شده است.
پس از تورات، كتب انبيا و تواريخ بنى اسرائيل قرار دارد كه در اين كتب نيز گاهى با مسائل مربوط به حقوق جزا، به ويژه اجراى شريعت، برمى خوريم.
2. تلمود: پس از آوارگى يهود در سال هفتاد ميلادى، يهوديان پراكنده شده، به سرزمينهاى مختلف كوچيدند. جمعى از دانشمندان يهود، به منظور حفظ شريعت يهودى، در ميدارش ها (مدارس) به تأليف كتابى به نام ميشنا اهتمام ورزيدند. ميشنا تفسير تورات و شامل فتاوى و احكام علما و ربانيون اعصار گذشته به انضمام تأويلات و شروح و حواشى دانايان زنده در آن عصر بود. ميشنا خود مورد شرح و تفسير واقع شد و كتابى به نام گمارا (به معناى تكميل) پديد آمد.
بعدها دو مجموعه ميشنا و گمارا را تلفيق كردند و كتابى عظيم به نام «تلمود» (به معناى آموزش) پديد آورند. تلمود، گنجينه بسيار بزرگ و گرانبهاى يهود است كه دو بخش دارد: يكى هگادا به معناى روايت و داستان است و ديگرى هلاخا به معناى راه و روش، و مشتمل بر قوانين دين و شريعت يهود است.در اين مجموعه عظيم، مسائل فقهى و حقوقى و موضوعات كيفرى و ادله اثبات و دادگاهها و صدور و اجراى حكم و ... به تفصيل ذكر شده است.
از آنجا كه در تلمود علاوه بر شريعت موسى، انديشه دهها دانشمند و فقيه يهودى در شرح و تفسير شريعت درج شده است، اين كتاب مهمترين منبع فقه و حقوق يهود است.
جان ناس در اهميت اين كتاب مى نويسد:
اختتام تلمود در اواخر قرن پنجم ميلادى مى باشد و با ايجاد آن شاهكار بزرگ، ورق جديدى در كتاب تاريخ مذهب ايشان ]يهود[ گشوده شده است، و از آن روز كه آن مجموعه عظيم مدون شد، تاكنون، با وجود مخالفتها و ممانعتها، در انتشار آن وقفه اى روى نداد و آن را فهرست جامع شرعى و رسمى و مجموعه اوصاف و تعاريف قوم يهود مى توان دانست كه سراسر تفصيلات دين و آيين و معتقدات و آداب ايشان از اصول و فروع جزئى و كلى در آن مندرج است. آن كتاب، كه همچنان در شش باب و 36 مجلد تأليف شده، براى يهوديان بدبخت كه همواره در قرون وسطى از مشرق به مغرب و از مغرب به مشرق در حال سرگردانى و آوارگى بودند، مايه بقا و قوام گرديد.[3] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn3)
1. شهادت
شهادت يكى از مهمترين ادله اثبات دعوى در تمام نظامهاى حقوقى است. از گذشته دور، شهادت داراى اعتبار فراوان بوده است. در قانون نامه حمورابى، قانون بابل و ديگر قوانين دنياى باستان، شهادت دليلى پسنديده بوده است و اكنون نيز يكى از پرارجترين ادله، و در برخى نظامها پرقدرت ترين آنهاست.
در حقوق اسلامى «بيّنه» در كنار اقرار، دو دليل محكم و متقن اثبات جرم شمرده شده است. قانون مجازات اسلامى نيز به تبع آن، شهادت را در عداد ادله اثبات جرم قرار داده است: قتل (م.[4] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn4) 231)، سرقت (م. 199)، محاربه (م. 189)، شرب خمر (م. 170)، زنا (م. 74) و ... .
در حقوق جزاى يهود، شهادت اعتبارى خاص دارد، چرا كه در بسيارى از دعاوى، تنها دليل مورد قبول دادگاه، شهادت است. چنان كه بعداً ذكر خواهد شد، دادگاه جنايى يهود كه مركب از 23 قاضى بود و به دعاوى مستوجب كيفر اعدام رسيدگى مى كرد، تنها شهادت را، با شرايط دشوار و فراوان آن، براى اثبات جرم كافى دانسته است. شرايط شهادت و شهود، به تفصيل در تورات و تلمود ذكر شده است.
الف) تعريف شهادت
در تعريف شهادت گفته اند: «شهادت عبارت است از اخبار صحيح از وقوع امرى به منظور ثبوت آن در جلسه دادگاه».[6] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn6)
آنچه در بحث حاضر اهميتى به سزا دارد، و البته در جاى خود بيان خواهد شد، اين است كه در نظام جزايى يهود، شهادت تنها در صورتى ارزش دارد كه گواهان، وقوع جرم را با چشمان خويش مشاهده كرده باشند و علم گواهان، اگر از راه ديگرى جز مشاهده مستقيم حاصل شود، اعتبارى ندارد.
ب) تعداد شهود
در حقوق جزاى اسلامى، تعداد شهود در جرايم مختلف متفاوت است. مطابق قانون مجازات اسلامى، جرايمى چون قتل (م. 237)، سرقت (م. 199)، محاربه (م. 189)، قذف (م. 153) و قوادى (م. 137) با شهادت دو مرد عادل اثبات مى شود; ولى در زنا (م. 74) و لواط (م. 117) چهار گواه لازم است. قتل غيرعمد (م. 237) با يك شاهد، به انضمام يك قسم قابل اثبات است. در حقوق جزاى يهود بنا به نص صريح تورات، براى اثبات جرم حداقل دو شاهد لازم است:
هر كه شخصى را بكشد، پس قاتل به گواهى شاهدان كشته شود و يك شاهد براى كشته شدن كسى شهادت ندهد (سفر اعداد، 35 : 30).
از گواهى دو يا سه شاهد، آن شخص كه مستوجب مرگ است كشته شود. از گواهى يك نفر كشته نشود (سفر تثنيه، 17 : 6).
يك شاهد بر كس برنخيزد بهر تقصير و هر گناه از جميع گناهانى كه كرده باشد، به گواهى دو شاهد يا به گواهى سه شاهد هر امرى ثابت شود (سفر تثنيه، 19 : 15).
چنانكه از آيات فوق، به ويژه آخرين آيه، برمى آيد در تمام جرايم حداقل دو شاهد بايد به شهادت برخيزند تا جرمى اثبات شود و بين جرايم مختلف از اين جهت تفاوتى نيست.
ج) شرايط شهود
در قوانين يهود، براى شاهد شرايط بسيارى مقرر شده است. افزون بر اين، افراد بسيارى صلاحيت اداى شهادت را ندارند. نويسنده كتاب گنجينه اى از تلمود مى نويسد:
كشف حقيقت و برقرار ساختن آن تنها به لياقت و شايستگى و انصاف داوران بستگى ندارد، بلكه به درجه بيشترى به قابل اعتماد بودن گواهان بسته است. بدين جهت، قانون تلمود، عاليترين مراتب شايستگى را كه از قضات انتظار دارد، از شهود نيز خواستار است. تا شخص به پاكدامنى و نيكنامى مشهور نباشد و شهادت او كاملا بى طرفانه و عارى از منافع شخصى تلقى نگردد، گواهى او پذيرفته نمى شود.[7] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn7)
1. شرايط لازم براى شهادت
شرايطى كه قوانين يهودى براى شاهد برشمرده اند از اين قرار است:
1) مرد بودن: مطابق مقررات جزايى اسلام و قانون مجازات اسلامى، شاهد بايد مرد باشد و تنها در موارد اندكى شهادت زنان به انضمام مردان پذيرفته شده است: قتل غيرعمد (م.237) و زنا (م.74 و 75). گفتنى است كه طبق اين مقررات، شهادت زنان استقلالا جرمى را اثبات نمى كند (م.76).
مطابق مقررات يهود نيز فقط مردان مى توانند در دادگاه شهادت دهند و بر اساس تلمود «زن براى شهادت شايسته نيست.» (يروشلمى يوما، 7 ب).
2) بلوغ: قوانين يهود شهادت صغار را نمى پذيرد و تنها شهادت كسانى را مى پذيرد كه به سن قانونى رسيده باشند.
مطابق ماده 1313 قانون مدنى ايران، بلوغ از شرايط شاهد است و شهادت اطفالى كه به سن قانونى نرسيده اند، فقط ممكن است براى مزيد اطلاع استماع شود (م.1314).
3) آزاد بودن: دادگاههاى يهودى شهادت بردگان را نمى پذيرند و تنها اشخاص آزاد مى توانند اقامه شهادت نمايند.
4) شايستگى: چنان كه در ابتداى اين بحث اشاره شد، گواهان بايد افرادى مورد اعتماد باشند تا از شهادت آنها اطمينان حاصل شود. اين افراد بايد به پاكدامنى و نيكنامى شهره باشند و لذا افرادى كه اين صفات را ندارند، نمى توانند شهادت دهند. شريعت افراد بسيارى را برشمرده است كه باتوجه به عدم شايستگى، حق شهادت ندارند و ذيلا به آنها اشاره مى شود.
در حقوق اسلامى عدالت يكى از شرايط شاهد است كه دال بر اطمينان بخش بودن اظهارات وى مى باشد.
2. كسانى كه شهادتشان پذيرفته نيست
علاوه بر زنان، كودكان و بردگان، حقوق يهود افراد ديگرى را نيز براى اداى شهادت صالح نمى داند:
1) افرادى كه سوء سابقه قضايى دارند: شهادت فقط در صورتى معتبر است كه شاهد قبلا مرتكب جرايم جزايى از هيچ نوعى نشده باشد[8] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn8) و لذا افرادى كه پيشتر مجرم بوده اند، نمى توانند شهادت بدهند.
2) ناقضان شريعت: كسانى كه آگاهانه قوانين شريعت را نقض مى كنند يا آن را ناديده مى گيرند، نمى توانند شهادت دهند.[9] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn9)
3) خويشاوندان:
الف) شهود نبايد با هم نسبت خويشاوندى داشته باشند.
ب) شهود نبايد با قضات نسبت خويشاوندى داشته باشند.
ج) شهود نبايد با طرفين دعوى نسبت خويشاوندى داشته باشند.
كسانى كه با يكى از طرفين دعوى نسبت خويشاوندى دارند، مجاز نيستند كه در آن دعوى گواهى دهند. به گفته تلمود خويشاوندان عبارتند از: پدر، برادر، عمو، دايى، شوهر خواهر، شوهر عمه، شوهر خاله، شوهر مادر، پدر زن، باجناق، هم با خود ايشان و هم پسرانشان و دامادهايشان و نيز ناپسرى انسان.[10] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn10)
خويشان نمى توانند به سود يا زيان اقوام خود در دعوى شهادت دهند. در تلمود آمده است:
مقصود اين آيه چيست: «پدران به خاطر فرزندانشان كشته نشوند و فرزندان نيز به خاطر پدران به قتل نرسند» (تثنيه، 24:16)؟ اگر غرض آن است كه پدران نبايد به خاطر گناهى كه فرزندانشان مرتكب گشته اند اعدام شوند و بالعكس، مگر نه اين كه اين مطلب صريحاً در جاى ديگر اظهار شده است: «هر كس به خاطر گناه خودش كشته شود» (دنباله آيه فوق). پس مقصود آن است كه پدران نبايد بر اثر شهادت فرزندانشان اعدام شوند و بالعكس (سنهدرين، 27 ب).[11] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn11)
4) دوست و دشمن: شهادت دوست و دشمن در دادگاه پذيرفته نمى شود، (ميشنا سنهدرين، 3:5).
5) شهادت كسانى كه مشكوك به خيانت به مال ديگران هستند، پذيرفته نمى شود.
6) شهادت كر و لالان پذيرفته نمى شود.
7) شهادت قماربازان حرفه اى، رباخواران، غاصبان و ستمكاران پذيرفته نمى شود (توسيفتا سنهدرين، 5:5).
8) اشخاصى كه محصولات سال هفتم را خريد و فروش مى كنند، نمى توانند در دادگاه شهادت دهند.[12] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn12)
جمع بندى
همان گونه كه گذشت، شهادت در دادگاههاى يهودى شرايط بسيارى دارد و در خصوص آن بسيار سخت گيرى شده است تا مبادا كسانى كه به شهادتشان اطمينان نيست، عليه يا به نفع كسى شهادت دهند. افزون بر اين براى شهادت دروغ نيز مجازات سنگينى وضع شده است كه در جاى خود ذكر خواهد شد.
د) كيفيت اطلاع شاهد از وقوع جرم
در حقوق اسلامى، شرط شهادت «مشاهده» است. ماده 77 قانون مجازات اسلامى بر اين مسأله تأكيد دارد: «شهادت بايد روشن و بدون ابهام و مستند به مشاهده باشد و شهادت حدسى معتبر نيست».
به علاوه برابر ماده 1320 قانون مدنى «شهادت بر شهادت در صورتى مسموع است كه شاهد اصل وفات يافته يا به واسطه مانع ديگرى مثل بيمارى و سفر و حبس و غيره نتواند حاضر شود».
در حقوق جزايى يهود، مشاهده عينى وقوع جرم، شرط اساسى پذيرش شهادت است. در دادگاههاى جنايى، كه به جرايم مستوجب اعدام رسيدگى مى كردند، بر اين مسأله اصرار بسيارى مى شد. اين دادگاهها به هيچ وجه شهادتى را كه از روى حدس و مبتنى بر قراين بود، نمى پذيرفتند، هر چند كه اين قراين معقول و متقاعدكننده بودند و هر چند كه تبيين واقعيت به شكل ديگرى ممكن نبود. تلمود يك نمونه افراطى از لزوم اين شرط را نقل مى كند:
اگر شهود بگويند كه ما ديديم متهم شمشير در دست به دنبال مرد ديگرى مى دود و هر دو به دنبال هم به ساختمانى وارد شدند; پس از مدتى فرد تعقيب كننده تنها و با اسلحه خون آلود از ساختمان خارج شد و ما شخص ديگر را در داخل ساختمان، كشته يافتيم، در اينجا متهم را نمى توان بر اساس شهادت اين شاهدان محكوم كرد. (توسيفتا سنهدرين، 8:2).[13] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn13)
از گفته تلمود چنين برمى آيد كه شاهدان تنها مى توانند بر آنچه واقعاً با چشمان خويش ديده اند، گواهى دهند و حدس، نظريه و شهادت بر شهادت[14] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn14) پذيرفته نمى شود.
افزون بر اين، دادگاههاى يهودى شهادت مكتوب[16] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn16)
هـ ) نحوه تحقيق از شهود
در دادگاههاى جنايى يهود، از شاهدان به دقت بازجويى به عمل مى آمد و اگر تناقض مهم و صريحى در شهادتشان يا در شهادتهاى مختلف بود، شهادت به كلى رد مى شد. «در موردى بازپرسى چنان دقيق بود كه شاهدان تنها در صورتى مى توانستند در برابر آن تاب بياورند كه دقيقاً از وقايع مطلع بوده، به آن يقين داشتند و اعتراف مى كردند كه برخى جزئيات را فراموش كرده اند».[17] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn17)
در جرايم مستوجب اعدام، بازجويى بسيار دقيق بود. دادگاه در ابتدا اهميت موضوع را به گواهان گوشزد مى كرد و به آنها اخطار شديدى مى داد. نمونه اى از اين اخطار در تلمود ذكر شده است:
شايد شهادتى كه مى خواهيد بدهيد مبنى بر حدسى است كه مى زنيد و يا متكى بر شايعاتى است كه شنيده ايد، يا اين شهادت را از قول شاهد ديگرى نقل مى كنيد، يا قصد داريد بگوييد كه اين موضوع را از شخص قابل اعتمادى شنيده ايد و يا شايد نمى دانيد كه ما شما را در معرض بازپرسى و بازجويى دقيقى قرار خواهيم داد. بايد بدانيد كه محاكمات جنايى مانند محاكمات مالى نيست. در محاكمات مالى، اگر شاهدى شهادت دروغ بدهد، تاوان خسارتى را كه وارد آورده است مى پردازد و گناهش بخشوده مى شود، ولى در محاكمات جنايى (اگر شاهدى شهادت دروغ بدهد و بر اثر آن شخص بى گناهى اعدام شود) خون شخص اعدام شده و خون اولاد او (كه ديگر به جهان نخواهند آمد) تا آخر عالم به گردن او خواهد بود (سنهدرين 4:5).[18] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn18)
پس از اين اخطار، قضات از گواهان تحقيق مى كنند و اين سؤالات را مى پرسند:
در كدام دوره هفت ساله اين جنايت رخ داد؟ كدام سال؟ چه ماهى؟ چندم ماه؟ كدام روز هفته؟ چه ساعتى از روز؟ كجا؟ آيا شما متهم را مى شناختيد؟ آيا به او اخطار كرديد؟[19] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn19)
بر اساس تلمود «هر چند قاضى از گواهان بيشتر بازجويى كند بهتر است. درباره ربان يوحانان بن زكاى گفته اند، در يك بازجويى حتى از گواهان درباره ضخامت و نازكى دم انجيرهايى كه طبق اظهار نظر شهود، جنايت زير درخت آن اتفاق افتاده بود سؤالاتى كرد».[20] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn20)
به علاوه درباره اوضاع و احوال ملازم با عمل جزايى نيز سؤالاتى مطرح مى شد.[21] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn21)
بدين صورت از تك تك گواهان بازجويى به عمل مى آمد و اگر اظهارات ايشان ضد و نقيض بود، شهادت پذيرفته نمى شد.
به گفته Philip Birnbaum «حتى اگر صد شاهد وجود داشته باشد و يكى از آنها نتواند به سؤالات راجع به تاريخ، زمان و مكان ]ارتكاب جرم[ پاسخ گويد، شهادت همه آنها رد مى شود».[22] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn22)
نكته اى كه در باب شهادت بايد ذكر شود اين است كه در روند دادرسى، شهود مجاز نبودند كه به نفع يا ضرر متهم سخن بگويند، بلكه صرفاً حق داشتند كه مشهودات خود را بيان كنند.[23] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn23)
پس از ادعاى شهادت و بازجويى از شهود، قضات به سنجش ارزش و اعتبار شهادت مى پرداختند.
و) شهادت بر قصد مجرمانه
يكى از مباحثى كه در حقوق، و به ويژه حقوق جزا مطرح است، اين است كه آيا جهل به قانون رافع مسؤوليت هست يا نه؟ يعنى اگر مجرم از وضع قانون خاصى آگاه نباشد و نداند كه قانونگذار عملى را جرم دانسته است، آيا به خاطر ارتكاب آن عمل مجازات مى شود يا نه؟
معمولا قوانين كشورها مدتى را براى لازم الاجرا بودن قوانين معين كرده اند (اين مدت مطابق ماده 2 قانون مدنى در مصوبات قانونى كشور ما پانزده روز پس از انتشار قانون است). پس از انقضاى اين مهلت قانونى فرض بر اين است كه همه افراد كشور از آن آگاهند و لذا اگر شخص مرتكب عمل ممنوع گردد، ولو ادعا كند كه به قانون آگاه نبوده، مجازات مى شود.[24] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn24)
قانونگذار يهودى در جرايمى كه مجازات اصلى آن اعدام است، در صورتى حكم به مجازات اعدام را مجاز مى شمارد كه علاوه بر اثبات فعل، قصد مجرمانه نيز اثبات گردد و براى اين منظور تأسيسى را به نام «اخطار»[25] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn25) پيش بينى كرده است.
منظور از «اخطار» اين است كه شهودى كه به ارتكاب جرم شهادت مى دهند، بايد اين نكته را نيز تأييد كنند كه به مجرم پيش از ارتكاب جرم، ممنوع بودن عملى را كه درصدد انجام آن بوده، گوشزد كرده اند; يعنى گفته اند كه قانون اين عمل را جرم مى داند و اگر وى اين قانون را نقض كند، مجازاتش اعدام خواهد بود. به علاوه شهود بايد تأييد كنند كه متهم اين اخطار را شنيده و به آن توجه كرده و گفته است: «مى دانم، اما خودم را به مخاطره مى افكنم». مفهوم اين قاعده اين است كه بايد اطمينان حاصل نمود كه مجرم هم از منع قانونى اين عمل و هم از نوع دقيق مجازاتى كه در انتظار اوست آگاه است.[26] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn26)
پس آنچه در اثبات جرايم مستوجب مجازات اعدام اهميت دارد، اين است كه:
1. شهود بايد شهادت دهند كه مجرم جرم را مرتكب شده است و ايشان به چشم خود ديده اند.
2. شهود بايد شهادت دهند كه به مجرم اخطار داده اند و درنتيجه متهم نمى تواند ادعا كند كه وى به منع قانونى اين عمل آگاه نبوده و مجازات آن را نمى دانسته است.
به عبارت ديگر صرف انتشار قانون كافى نيست، بلكه اطلاع مجرم از آن نيز شرط ضرورى مجازات اعدام است; يعنى عدم اخطار به مجرم، رافع مجازات اعدام است.
گفته اند كه اين تأسيس (اخطار) به اين خاطر است كه علماى يهودى هميشه مايل بوده اند كه مجازات اعدام اعمال نشود.[27] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn27)
نكته اى كه در اينجا باقى مى ماند اين است كه جهل به قانون، تنها رافع مجازات اعدام است و مجازات را به طور كلى رفع نمى كند، لذا اگر شهود بر اصل وقوع جرم شهادت دادند، اما بر «اخطار» شهادت ندادند، بر اساس تورات، مجازات قاتل حبس ابد است (ميشنا سنهدرين، 9:5).
ز) شهادت دروغ
شهادت دروغ، در تورات علمى نكوهيده شمرده شده است و از يهوديان خواسته شده كه با شهادت دروغ در دادگاه حق ديگران را پايمال نكنند:
خبر باطل را انتشار مده و با شريران همداستان مشو كه شهادت دروغ دهى. پيروى بسيارى براى عمل بد مكن و در مرافعه محض متابعت كثيرى سخن براى انحراف حق مگو (سفر خروج، 23:1ـ3).
منع از شهادت دروغ، تنها يك قاعده اخلاقى نيست، بلكه قاعده اى كيفرى است كه نقض آن مجازات سنگينى دارد. ضمانت اجراى اين قاعده در جاى ديگر تورات بيان شده است:
اگر شاهد كذبى بر كسى برخاسته، به معصيتش شهادت دهد، آن گاه هر دو شخص كه منازعه در ميان ايشان است به حضور خداوند و به حضور كاهنان و داورانى كه در آن زمان باشند، حاضر شوند و داوران نيكو تفحص نمايند و اينك اگر شاهد، شاهد كذب است و بر برادر خود شهادت دروغ داده باشد، پس به طورى كه او خواست با برادر خود عمل نمايد با او همان طور رفتار نمايند تا بدى را از ميان خود دور نمايى. و چون بقيه مردمان بشنوند خواهند ترسيد و بعد از آن مثل اين كار زشت در ميان شما نخواهند كرد. و چشم تو ترحم نكند، جان به عوض جان و چشم به عوض چشم و دندان به عوض دندان و دست به عوض دست و پا به عوض پا» (سفر تثنيه، 19:16ـ21).
همان گونه كه از آيات فوق برمى آيد، مجازات شهادت دروغين بسيار سنگين است و فاعل آن به مجازات همان جرمى محكوم مى شود كه وى ديگرى را به ارتكاب آن متهم كرده است. اگر كسى به دروغ شهادت دهند كه فلان شخص قاتل است، به جاى وى كشته شود و اگر بر آسيب جسمانى شهادت دهد، مجازات مقرر آن درباره وى اعمال شود.
تلمود پس از اينكه به شدت و سختى مجازات شاهد دروغين اشاره مى كند، به بحث و جدل دو فرقه يهودى در اين باره مى پردازد. فرقه اى از يهوديان (فريسيان) مى گفتند:
گواهانى كه شهادت دروغ داده اند،[28] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn28) فقط در صورتى اعدام مى شوند كه محاكمه شخص متهم به پايان رسيده و حكم صادر شده باشد و سپس دروغ بودن شهادت شهود به ثبوت برسد.
مطابق اين نظر، صرف صدور حكم درباره متهم، براى مجازات شاهد كاذب كافى است.
اما فرقه ديگر يهودى (صدوقيان) نظر ديگرى داشتند. آنان مى گفتند تنها در صورتى كه متهم به ناحق اعدام شده باشد، شهود كاذب نيز اعدام خواهند شد.
يوسفوس، مورخ معروف يهودى، نظر اول را پذيرفته، مى نويسد: «اگر ثابت شود كه كسى شهادت دروغ داده است، بايد با همان مجازاتى كيفر بيند كه ممكن بود شخصى كه عليه او شهادت داده است آن را تحمل نمايد».[29] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn29)
ح) استنكاف از شهادت
شرايط و مقررات فراوان و دستوپاگير شهادت، به ويژه در رسيدگيهاى جنايى، شايد اين گمان را در ذهن ايجاد كند كه اساساً شريعت يهودى در پى آن است كه افراد در دادگاه شهادت ندهند; اما اين فرضيه درست نيست; گرچه مقررات شهادت بسيار سنگين و حتى تهديدآميز است، اما استنكاف از شهادت بسيار نكوهش شده است.
در تورات آمده است:
اگر كسى گناه ورزد و آواز قسم را بشنود و او شاهد باشد، خواه ديده يا دانسته اگر اطلاع ندهد، گناه او را متحمل خواهد بود (سفر لاويان، 5:1).
براى اينكه مقصود آيه فوق روشنتر شود، ترجمه آن را از ترجمه تفسيرى كتاب مقدس نيز نقل مى كنيم:
هرگاه كسى از وقوع جرمى اطلاع داشته باشد، ولى در مورد آنچه ديده يا شنيده در دادگاه شهادت ندهد، مجرم است.
از آيه فوق برمى آيد كه استنكاف از شهادت، جرمى است كه مجازات دارد و مجازات آن نيز نظير شهادت دروغ، مجازات همان جرمى است كه رخ داده است. اما اين برداشت، مورد تأييد تلمود نيست. تلمود گرچه كمك به امر قضاوت را به وسيله شهادت دادن امرى مقدس مى شمرد، اما براى آن مجازات دنيوى فرض نمى كند:
آن كس كه مى تواند درباره همنوع خود شهادتى بدهد ولى اين كار را نمى كند، در دادگاه بشرى مجرم شناخته نمى شود، لكن محكمه الهى او را گناهكار مى داند (باواقما، 55 ب).
و نيز آمده است كه:
ذات قدوس متبارك، سه نفر را دشمن مى دارد و از آنان متنفر است ... ]دوم [آن كس كه مى تواند به نفع ديگرى شهادت دهد، لكن از براى او گواهى ندهد (پساحيم، 113 ب).[30] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn30)
همچنين تلمود پس از نقل اخطارهاى شديد دادگاه به يهود، براى اينكه افراد از زيربار مسؤوليت شهادت شانه خالى نكنند مى افزايد:
شايد بگوييد (از آنجا كه مسؤوليت اين قدر سنگين است) پس چرا اين دردسر را بر خود بسازيم؟ ولى قبلا گفته شده «اگر كسى گناه ورزد و آواز قسم را بشنود و او شاهد باشد، خواه ديده يا دانسته، اگر اطلاع ندهد، گناه او را متحمل خواهد بود» (سفر لاويان 5:1). يا شايد بگوييد چرا سبب ريخته شدن خون اين شخص بشويم؟ ولى قبلا گفته شده است «وقتى كه شريران از ميان برداشته شوند فرياد شادى بلند مى شود» (امثال سليمان، 11:10); (ميشنا سنهدرين، 4:5).[31] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn31)
از آنچه ذكر شد، روشن مى شود كه اگرچه خوددارى از اداى شهادت جرم نيست و مجازاتى ندارد، اما مجازات اخروى آن باقى است و از نظر دينى، گناهى است كه عقوبت شديدى در پى خواهد داشت.
ط) رسيدگى بر اساس شهادت مسموع
1. محاكمه متهم: اگر دادگاه نهايتاً شهادت گواهان را مى پذيرفت، قضات به رسيدگى پرونده مى پرداختند بر اساس ديدگاههاى خود به بحث و استدلال پرداخته، به محكوميت يا برائت متهم رأى مى دادند.
در رسيدگيهاى جنايى، قضات در طول رسيدگى نيز، اگر دليلى به نفع متهم ارائه مى شد، آن را مى پذيرفتند; حتى قضات موظف بودند كه به دنبال دليل معتبرى به نفع وى باشند.
2. اجراى حكم: دادگاههاى جنايى هميشه به عدم محكوميت متهم تمايل داشتند و هميشه از صدور مجازات مرگ، حتى المقدور، خوددارى مى كردند. با اين همه، اگر متهم در آخر محكوم مى شد، گريزى از اعدام وى نبود.
مجازات اعدام به چهار صورت اجرا مى شد: سنگسار، خفه كردن، سوزاندن، گردن زدن; و البته هر مجازاتى براى جرايم خاصى بود، نه اينكه به اختيار دادگاه باشد.
به گفتهتورات،با شهادت دو نفر و بيشتر،شخص مرتكب عمل مستوجب اعدام را مى كشتند:
اولا دست شاهدان به جهت كشتن بر او افراشته شود و بعد از آن دست تمامى قوم. (سفر تثنيه، 17:7)
تلمود نيز بر اين مسأله تأكيد دارد كه حكم سنگسار را شهودى كه عليه مجرم شهادت داده اند، اجرا مى كنند.[32] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn32) اين مسأله در قوانين اسلامى نيز در باب زناى محصنه پذيرفته شده است: مطابق ماده 99 قانون مجازات اسلامى اگر زناى وى با شهادت شهود ثابت شده باشد، اول شهود سنگ مى زنند ...
ى) شهادت و نظم عمومى:
از آنجا كه شرايط بسيار دقيق، و عملا امكان ناپذير شهادت، در عمل راه را براى اعمال مجازات در دادگاههاى جنايى مسدود مى كرد و درنتيجه مجرمان آسوده و فارغبال مرتكب جرم مى شدند، دانشمندان يهودى به اين فكر افتادند كه چگونه بايد از هرج و مرج و بى قانونى در كشور جلوگيرى كرد و چگونه مى توان مانع از سوءاستفاده مجرمان از اين احتياط فوق العاده قانون در خصوص اثبات جرم شد. دانشمندان يهودى براى اين مسأله دو راه حل عملى مطرح كردند:
الف) دادگاههاى حكومتى: درست است كه دادگاههاى دينى يهود در خصوص پذيرش شهادت و اعمال مجازات، مقررات بسيار دستوپاگير و مشكلى دارند، اما براى حفظ نظم عمومى، شريعت نهاد ديگرى را پيش بينى كرده است و آن دادگاههاى حكومتى است. بر اساس قوانين شريعت، پادشاه مى تواند براى خود دادگاههايى تأسيس كند. وظيفه اصلى اين دادگاهها حفظ نظم عمومى است. اين دادگاهها به شرايط شهادت دادگاههاى دينى محدود و مقيد نيستند و اختيارات بيشترى در زمينه اثبات جرم و اعمال مجازات دارند. لذا دادگاههاى حكومتى با توجه به اين اختيارات، مى توانند نظم عمومى را برقرار كنند و مانع مجرمان از ارتكاب جرايم شوند و از وقوع جرم جلوگيرى نمايند; چرا كه مجرمان در اين صورت مى دانستند كه جرمشان در دادگاههاى حكومتى قابل اثبات خواهد بود.
ب) بيت دين]خانه دادرسى[: راه حل ديگر، مبتنى بر اختيارات خود دادگاههاى يهودى بود. دادگاههاى يهودى صرفاً دادگاه قانون نيستند. برخى از اين دادگاهها ]بيت دين[ نهادى هستند كه بايد نظم عمومى را در حوزه صلاحيت خود، اعم از كشور و شهر و ناحيه، تأمين كنند. لذا هنگامى كه اين نهاد قضايى به عنوان يك نهاد اجرايى و نه يك دادگاه قانون تشكيل مى شد، اختيارات فوق العاده وسيعى داشت. به همين جهت، اگر نظم عمومى، شريعت دينى و اخلاق مورد تعريض واقع مى شد، اين دادگاهها اقداماتى مبذول مى داشتند.[33] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn33)
2. اقرار
اقرار يكى از ادله اثبات دعوى مدنى در حقوق اسلامى است. برابر ماده 1259 قانون مدنى: «اقرار عبارت از اخبار به حقى است براى غير بر ضرر خود».
در امور كيفرى نيز اقرار از مهمترين ادله اثبات دعوى است. اقرار در امور كيفرى «اعلام و اخبار متهم است به قبول قسمتى يا تمامى موضوع اتهام كه عليه او اقامه شده است».[34] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn34)
در حقوق قديم، اقرار يكى از مهمترين ادله امور كيفرى بوده است. در نظام تفتيشى، اقرار مهمترين دليل بوده و ارزشى بيش از ساير ادله داشته است.[35] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn35)
در حقوق جزاى عرفى، اقرار به خودى خود داراى اعتبار و ارزش نيست، بلكه بايد با ساير قراين و امارات و دلايل ديگر مقرون و همراه باشد. به عبارت ديگر در امور جزايى اقرار متهم به تنهايى كافى براى اثبات ارتكاب بزه نمى باشد.[36] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn36)
در حقوق ايران، كه منشأ فقهى دارد، درباره اينكه آيا اقرار موضوعيت دارد يا طريقيت، اختلاف است. بسيارى از حقوق دانان بر اين باورند كه اقرار طريقيت دارد. ديوان عالى كشور در رأى شماره 248130/7/19 گفته است: «در امور جزايى اعتراف متهم طريقيت دارد و اگر دادگاه به ملاحظه قراين و امارات ديگر، اقرار متهم را از دلايل خارج نمايد، موجب شكستن حكم نمى باشد».
در قوانين جزايى اسلام، اقرار يكى از ادله اثبات جرم، و بلكه مهمترين آن شمرده شده است. در قانون مجازات اسلامى نيز در جرايم گوناگون، اقرار دليل اثباتى محسوب شده است: زنا (م.168)، شرب خمر (م.168)، محاربه (م.189)، سرقت (م.199)، قتل (م.231) لواط (م.114) و ...
در قوانين كيفرى يهود، اقرار اعتبار و ارزش چندانى ندارد. براى تبيين مطلب، بايد بين دادگاههاى مدنى و جزايى تفكيك كرد.
1. اقرار در دعاوى مدنى:[38] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn38)
به عبارت ديگر اعتبار اقرار در امور مدنى اصيل نيست، و كلا به عنوان دليل ارزشى ندارد; مالك حق دارد هر گونه تصرفى در مال خود بكند و اقرار او در اين مورد، دال بر محق بودن مدعى نيست، بلكه مبناى پذيرش اقرار او اين است كه مالك مى تواند مال خود را به ديگران ببخشد، يعنى همان چيزى كه در حقوق اسلامى از آن به نام «قاعده تسليط»[39] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn39) نام مى بريم.
2. اقرار در دعاوى كيفرى: در كتاب مقدس، گاهى مشاهده مى كنيم كه بر اساس اقرار، حكم به قتل كسى شده است. نمونه آن در مورد مردى است كه نزد «داود» اعتراف به قتل «شاؤل پادشاه» كرد و داود وى را بر اساس اين اقرار به قتل رساند:
داود او را گفت كه خونت بر سر خودت باشد، زيرا دهانت بر تو شهادت داده گفت كه من مسيح خداوند را كشتم (كتاب دوم سموئيل، 1:16).
با وجود اين، دادگاههاى جنايى يهود، اقرار را به عنوان دليل اثبات جرم نمى پذيرفتند. مبناى اين مسأله، يك اصل اساسى در حقوق جزاى يهود است: «هيچ كس نمى تواند با شهادت خويش، خود را به ارتكاب جرمى متهم كند» (سنهدرين، 9 ب).[40] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn40)
منشأ اين اصل، كه در امور كيفرى شخص نمى تواند عليه خويش اقرار كند، اين است كه طبق مقررات شريعت يهود: «انسان فقط به خود تعلق ندارد و همان گونه كه حق ندارد موجب آسيب جسمانى ديگران شود، همچنين حق ندارد كه گزندى به خويش وارد آورد».[41] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn41)
از آنچه گذشت، معلوم مى شود كه در دادگاههاى جنايى يهود، اقرار متهم اعتبار قانونى نداشت و به آن توجه نمى شد.
Adin steinsaltz مى نويسد:
اين قاعده در طول قرنها به عنوان سلاحى قدرتمند در مقابل تلاشهايى كه براى اخذ اعتراف با زور يا تشويق و ترغيب صورت مى گرفت، به دادگاهها خدمت كرد. نه تنها هيچ كس را نمى توان واداشت كه خود را با شهادت خويش مجرم قلمداد كند، بلكه خود اتهامى[43] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn43)
3. علم قاضى
در حقوق جزاى اسلامى، علم قاضى يكى از ادله اثبات جرم است. قانونگذار در قانون مجازات اسلامى در جرايم گوناگون، مثل لواط (م.120)، سرقت (م.199)، قتل (م.231) و ... علم قاضى را به عنوان دليل اثبات جرم پذيرفته است. افزون بر اين، ماده 105 اين قانون، قاعده اى كلى براى علم قاضى بيان كرده است: «حاكم شرع مى تواند در حق اللّه و حق الناس به علم خود عمل كند ...».
در قوانين كيفرى يهود، به ويژه در جرايم مستوجب اعدام، علم قاضى به عنوان دليل پذيرفته نشده است. در دادگاههاى جنايى نه تنها قضات دادگاه نمى توانستند بر اساس علم خويش حكم صادر كنند، بلكه حتى اگر وقوع جرم را با چشم خويش ديده بودند، از رسيدگى به دعوى منع مى شدند. علت آن بود كه ممكن بود تنفر و خشم ايشان مانع از صدور حكم منصفانه و بى طرفانه گردد.
دستورالعملهاى ثابتى خطاب به دادگاهها وجود داشت كه حتى الامكان از صدور مجازات مرگ خوددارى ورزند; بنابراين، هر كه را از رعايت رفتار منصفانه نسبت به متهم ناتوان مى يافتند، از هيأت قضات اخراج مى كردند; مثلا مردان بى فرزند و سالخوردگان، صلاحيت خدمت در چنين دادگاهى را نداشتند، زيرا به گفته تلمود «آنها غم و غصه بارآوردن بچه ها را فراموش كرده اند» و بنابراين، ممكن است بيشتر علاقمند به اعمال نص دقيق شريعت باشند، به جاى آنكه انگيزه ها و عواطف متهم را مدنظر قرار دهند.[44] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn44)
چنان كه از مطالب فوق روشن شد، در دعاوى جنايى اصل بر رأفت و گذشت بوده است. قضات سعى مى كرده اند كه با توجه به انگيزه ارتكاب جرم و موقعيت مجرم، حتى الامكان وى را از اتهام تبرئه كنند و لازمه اين مسأله وجود قضاتى است كه بتوانند در برابر اين اتهام، حداكثر نرمش و رأفت را نشان دهند. قاضى كه وقوع جرم را با چشمان خويش ديده است و وقوع اين بزه سنگين وى را خشمگين و از متهم متنفر نموده است، ديگر نمى تواند آن انصاف و مهربانى را كه مدنظر شريعت است، مبذول دارد و از اين رو نمى تواند به چنين دعاوى اى رسيدگى كند.
4. سوگند
الف) سوگند: حقوق كيفرى يهود، همانند حقوق جزاى اسلامى و بيشتر نظامهاى حقوقى، قسم را در عداد ادله اثبات جرايم قرار نداده است. هيچ جرمى، و حتى دعاوى مدنى، با قسم قابل اثبات نيست. با اين همه، گاهى كسى كه متهم به ارتكاب جرمى است، مى تواند خود را با سوگند تبرئه نمايد.
در تورات آمده است:
اگر كسى الاغى يا گاوى يا گوسفندى يا جانورى ديگر به همسايه خود امانت دهد و آن ]حيوان[ بميرد يا پايش شكسته شود يا دزديده شود و شاهدى نباشد، قسم خداوند در ميان هر دو نهاده شود كه دست خود را به مال همسايه خويش دراز نكرده است، پس مالكش قبول كند و او عوض ندهد (سفر خروج، 22:10ـ13).
در دعاوى جنايى، اگر شاهدى بر مسأله نباشد و يا شهادت گواهان پذيرفته نشود، متهم بى درنگ آزاد مى شود و نيازى به اداى سوگند نيست. اصل برائت در دعاوى جنايى كاملا رعايت مى گردد. تنها در دعاوى مدنى (و جرايم مالى) است كه گاه سوگند مصداق پيدا مى كند.
ب) قسامه: قسامه در لغت به معناى «سوگندها» يا «سوگندخورندگان» است.
در كشورهاى مغرب زمين، به ويژه از انقراض روم غربى در قرن پنجم ميلادى، اصل برائت پذيرفته نبود و لذا متهمان بى گناهى خويش را با قسم يا قسامه ثابت مى كردند. در اين كشورها، براى اثبات بى گناهى، چه در قتل و صدمات جسمانى و چه در جرايم عليه اموال و عفت و اخلاق خانوادگى، قسامه مرسوم بوده، اما هيچ گاه براى اثبات جرم به كار نمى رفته است.[45] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn45)
فقه اسلامى، قسامه را در قتل و صدمات بدنى پذيرفته است; اما درباره اينكه آيا قسامه تنها براى اثبات بى گناهى و رفع اتهام از متهم است يا اينكه مى توان با آن جرم را نيز ثابت كرد، بين فقهاى اسلامى اختلاف نظر وجود دارد. بيشتر فقهاى اسلام، ازجمله فقهاى شيعه، بر اين باورند كه قسامه يكى از ادله اثبات قتل است و در صورتى كه ظن (لوث) به ارتكاب عمل توسط متهم باشد، مى توان با قسامه جرم وى را ثابت كرده، او را مجازات نمود.
قانون مجازات اسلامى در ماده 231، قسامه را در عداد ادله اثبات قتل شمرده است و در مواد 239 تا 256 مقررات آن را بيان داشته است.
برخلاف اين نظر، برخى ديگر از فقهاى اسلامى، از جمله ابوحنيفه، قسامه را دليل اثبات كننده قتل نمى دانند، بلكه آن را تنها دليلى بر اثبات بى گناهى متهم مى دانند. ابوحنيفه مى گويد:
قسامه دليل اثبات كننده قتل نيست، بلكه دليلى است كه اهل محله اى كه مقتول در آن يافت شده، آن را براى نفى اتهام از خود به كار مى برند (و به اين وسيله ثابت مى كنند كه ايشان وى را نكشته اند). در اينجا مدعيان قسم نمى خورند، بلكه اهل محله قسم مى خورند كه وى را نكشته اند و بدين گونه قصاص را از خود دفع مى كنند.[46] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn46)
آن گونه كه از كتاب مقدس برمى آيد، قسامه در كيش يهود پذيرفته شده است. تورات چنين مى گويد:
اگر در زمينى كه يهوه خدايت براى تصرفش به تو مى دهد، مقتولى در صحرا افتاده، پيدا شود و معلوم نباشد كه قاتل او كيست، آن گاه مشايخ و داوران تو بيرون آمده، مسافت شهرهايى را كه در اطراف مقتول است بپيمايند. و اما شهرى كه نزديكتر به مقتول است، مشايخ آن شهر گوساله رمه را كه با آن خيش نزده و يوغ به آن نبسته اند بگيرند ]و آن را بكشند[ ... و جميع مشايخ آن شهرى كه نزديكتر به مقتول است، دستهاى خود را بر گوساله كه گردنش در وادى شكسته شده بشويند. و جواب داده بگويند دستهاى ما اين خون را نريخته و چشمان ما نديده است. اى خداوند قوم خود اسرائيل را كه فديه داده اى، بيامرز و مگذار كه خون بى گناه در ميان قوم تو اسرائيل بماند. پس خون براى ايشان عفو خواهد شد (سفر تثنيه، 21:1ـ8).
آن گونه كه از آيات فوق برمى آيد، قسامه در جايى كاربرد دارد كه مقتولى يافت شود كه قاتل آن معلوم نيست و لذا اهل شهرى كه به محل كشف جسد مقتول نزديكتر است، سوگند مى خورند كهوى را نكشته اند. پس قسامه براى اثبات بى گناهى و رفع اتهام پذيرفته شده است.
با مقايسه اين بخش از تورات با آنچه از ابوحنيفه نقل شد، معلوم مى شود كه اين دو نظر درباره قسامه، همانند هم است و طبق هر دو، قسامه دليلى است كه اهل محله اى كه مقتول در آن يا نزديك آن يافت شده، براى اثبات بى گناهى خود اقامه مى كنند.
5. اردالى
اردالى[47] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn47) يا داورى ايزدى، دليلى قضايى است كه به ويژه در قرون وسطى متداول بوده است. در اين آزمون، متهم را با شيوه هايى سخت مانند وادار كردن به رفتن در آتش يا انداختن در رودخانهو ... امتحان مى كردند.اگر وى از اين آزمونها نجات مى يافت، به بى گناهىوى حكم مى شد.
در قوانين شرق قديم، مانند قانون آشور و قانون نامه حمورابى، اردالى يكى از روشهاى رايج اثبات جرم بوده است. مطابق قانون نامه حمورابى:
اگر مردى به جادوگرى، يا زنى به زنا متهم مى شد، او را وامى داشتند. تا خود را به نهر فرات بيفكند ... اگر زن از غرق شدن نجات مى يافت، دليل آن بود كه بى گناه است; اگر جادوگر غرق مى شد، دارايى وى به كسى مى رسيد كه او را متهم ساخته بود و در صورتى كه نجات مى يافت، تمام دارايى كسى كه به وى تهمت زده بود به او تعلق مى گرفت[48] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn48) (مواد 2 و 132 قانون نامه حمورابى).
همچنين ماده 17 قانون آشور، در موردى كه مردى به همسر مرد ديگرى اتهام وارد كند و شاهدى نباشد اردالى نهر جارى مى گردد.[49] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn49)
حقوق اسلام، اردالى را دليل اثبات جرم نمى داند و در هيچ يك از جرايم و دعاوى كيفرى آن را مثبت ندانسته است.
در شريعت يهود، مواردى را مى توان يافت كه داورى ايزدى در عداد ادله اثبات جرم شمرده شده است. ازجمله براى اثبات خيانت زن به شوهرش از چنين آزمونى استفاده مى شود: به گفته تورات، اگر مردى نسبت به زنش بدگمان شود و گمان برد كه او با مرد ديگرى همبستر شده، ولى شاهدى نداشته باشد، براى روشن شدن حقيقت، زن خود را پيش كاهن مى برد. كاهن مقدارى آب مقدس در كوزه مى ريزد و مقدارى از غبار كف عبادتگاه را با آن مخلوط مى كند. آن گاه كاهن از زن مى خواهد كه قسم بخورد بى گناه است و به او مى گويد: اگر غير از شوهرت مرد ديگرى با تو همبستر شده، از اثرات آب تلخ لعنت مبرا شوى. ولى اگر زنا كرده اى، خداوند گريبانگيرت شود و شكمت متورم شده، نازا شوى. زن بايد بگويد: آرى چنين شود. بعد كاهن اين لعنتها را در يك طومار بنويسد و آن را در آب تلخ بشويد، سپس آن آب تلخ را به زن بدهد تا بنوشد.
و چون آب را به او نوشانيد اگر نجس شده و به شوهر خود خيانت ورزيده باشد، آن آب لعنت داخل او شده تلخ خواهد شد و شكم او متنفخ و ران او ساقط خواهد گرديد و آن زن در ميان قوم خود مورد لعنت خواهد بود. و اگر آن را زن نجس نشده، طاهر باشد آن گاه مبرا شده اولاد خواهد زاييد (سفر اعداد، 5:28ـ27).
اين آزمايش، قانون بدگمانى يا غيرت ناميده شده است.[50] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn50) افزون بر اين، دعاى سليمان پادشاه در كنار معبد، شاهدى بر قبول داورى ايزدى در شريعت يهود است:
هر كس متهم به جرمى شده باشد و از او بخواهند كنار اين قربانگاه سوگند ياد كند كه بى گناه است، آن وقت از آسمان بشنو و داورى كن اگر به دروغ سوگند ياد نموده و مقصر باشد وى را به سزاى عملش برسان. در غير اين صورت، بى گناهى او ثابت و اعلام كن (اول پادشاهان، 8:32ـ31).
جمع بندى و خلاصه بحث
از مجموع آنچه گذشت، معلوم مى شود كه در حقوق كيفرى يهود، تنها دليل اثبات كننده جرايم مستوجب اعدام[51] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_edn51) و نيز صدمات بدنى و جرايم جنسى، شهادت، آن هم با شرايط و محدوديتهاى بسيار و دقيق، است و اين جرايم با هيچ دليل ديگرى قابل اثبات نيست.
اقرار تنها در دعاوى حقوقى و جرايم مربوط به اموال (مثل سرقت) پذيرفته مى شود و در دعاوى كيفرى متهم حق ندارد عليه خود اقرار كند و حتى اگر اقرار كند، به آن ترتيب اثر داده نمى شود.
علم قاضى حداقل در جرايم مستوجب اعدام ارزش اثباتى ندارد و حتى قاضى كه شاهد وقوع جرم بوده، نبايد جزو هيأت قضات (يعنى 23 قاضى رسيدگى كننده) باشد.
قسم و قسامه به عنوان دليل اثبات جرم پذيرفته نشده است.
اردالى، بر اساس تورات، تنها در نوعى از جرايم جنسى پذيرفته شده است. با اين همه نمى توان آن را در عداد ادله شمرد و دادگاههاى جنايى يهود بر اساس آن حكم نمى كردند; چرا كه دليل مورد قبول اين دادگاهها منحصراً شهادتى محكم و متقن بود.
با اين همه، از آنجا كه سخت گيرى در ادله، به عدم اثبات جرايم و درنتيجه بى پروايى مجرمان مى انجامد، براى دادگاههاى حكومتى، و نيز دادگاههاى دينى ـ هنگامى كه به عنوان نهاد اجراى و براى حفظ نظم عمومى تشكيل مى شدند ـ محدوديت ادله كمتر بود و اين دادگاهها مى توانستند براى جلوگيرى از هرج و مرج و حفظ نظم جامعه، ادله گوناگونى را مورد استناد قرار مى دهند.
كتابنامه
الف) منابع فارسى و عربى
1. كتاب مقدس، انجمن پخش كتب مقدسه.
2. ترجمه تفسيرى كتاب مقدس
3. آشورى، محمد: آيين دادرسى كيفرى، ج1، چاپ اول، انتشارات سمت، تهران: تابستان 1375.
4. ـــــــــــــــــــــــ : عدالت كيفرى از ديدگاه حمورابى، نشريه مؤسسه حقوق تطبيقى، شماره 7، تهران: 1359.
5. اُ. كهن، راب: گنجينه اى از تلمود، ترجمه امير فريدون گرگانى، چاپ زيبا، 1350.
6. بى، ناس، جان: تاريخ جامع اديان، ترجمه على اصغر حكمت، چاپ سوم، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران: 1373.
7. خزانى، منوچهر: جزوه «آيين دادرسى كيفرى» (2)، دانشگاه شهيد بهشتى.
8. دورانت، ويل: تاريخ تمدن، ترجمه احمد آرام و ديگران، ج1، چاپ پنجم، انتشارات علمى و فرهنگى، تهران: 1376.
9. عوده، عبدالقادر: التشريع الجنائى الاسلامى مقارناً بالقانون الوضعى، ج2، دارالكتاب العربى، بيروت.
10. گلدوزيان، ايرج: حقوق كيفرى تطبيقى، ج1، چاپ اول، تهران، ماجد، 1374.
11. مجموعه من المؤلفين: شريعه حمورابى و اصل التشريع فى الشرق القديم، ترجمه بالعربى اسامه سراس، دمشق، دار علاءالدين، 1992.
12. ميك، تئوفيل: قانون نامه حمورابى، ترجمه كاميار عبدى، چاپ دوم، سازمان ميراث فرهنگى، تهران: 1376.
ب) منابع انگليسى
13. Birnbaum, philip: the Encyclopedia of jewish Concepts, Hebrew publishing company, New York, 1995.
14. Novak, David: HALAKHAH (Jewish law), from the Encyclopedia of Religion v.6, Edited by mircea Eliade, Mac millan publishing company, New York, 1987.
15. Steinsaltz, Adin: The Essential talmud, translated from Hebrew to English by Chaya Galai,
[1] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref1). «قوانين ماهوى» بخشى از قوانين است كه راجع به حقوق و تكاليف است. در مقابل آن، «قوانين شكلى» است كه در خصوص روش عمل و آيين دادرسى است.
[2] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref2). steinsaltz, Adin: The Essential talmud, p. 164-165.
[3] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref3). تاريخ جامع اديان، ص559.
[4] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref4). ماده
[5] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref5). گلدوزيان، ايرج: حقوق كيفرى تطبيقى، ج1، ص98.
[6] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref6). خزانى، منوچهر: جزوه «آيين دادرسى كيفرى» (2)، ص82.
[7] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref7). اُ، كهن، راب: گنجينه اى از تلمود، ص309.
[8] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref8). The Essential talmud, p.167.
[9] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref9). Encyclopedia of Jewish concepts, p.458.
[10] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref10). گنجينه اى از تلمود، ص310.
[11] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref11). همان جا.
[12] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref12). مطابق تورات محصول سبت زمين ]سال هفتم = شميطا[، خوراك به جهت شما خواهد بود (لاويان، 25:6)، يعنى براى خوراك و نه خريد و فروش (گنجينه اى از تلمود، ص309).
[13] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref13). The Essential Talmud, p.168.
و نيز گنجينه اى از تلمود، ص311.
[14] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref14). Hearsay evidence
[15] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref15). written testimony
[16] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref16). The Essential Talmud, p.167.
[17] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref17). The Essential Talmud, p.167.
[18] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref18). گنجينه اى از تلمود ص313 و نيز ر. ك: Encyclcopedia of jewish concepts, p.142
[19] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref19). گنجينه اى از تلمود، ص315.
[20] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref20). همان جا.
[21] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref21). Encyclopedia of jewish concepts, p.458.
[22] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref22). Ibid, p.458.
[23] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref23). The Essential Talmud, p.174.
[24] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref24). در فقه اسلامى و به تبع آن در قانون مجازات اسلامى، در يك مورد جهل به حكم رافع مسؤوليت دانسته شده است و آن در جرم زنا است. مطابق ماده 64 قانون مجازات اسلامى: «زنا در صورتى موجب حد مى شود كه زانى يا زانيه بالغ و عاقل و مختار بوده و به حكم و موضوع آن نيز آگاه باشد» و مطابق ماده 66 «هرگاه مرد يا زنى كه با هم جماع نموده اند، ادعاى اشتباه و ناآگاهى كند، در صورتى كه احتمال صدق مدعى داده شود، ادعاى مذكور بدون شاهد و سوگند پذيرفته مى شود و حد ساقط مى گردد».
[/URL]]هترآ[25]. hatra'ah [
[26] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref25). HALAKHA, The Encyclopedia of Religion, v.6, p.170; The Essential Talmud, p.168.
[27] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref27). HALAKHA, ... p.170.
[28] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref28). مقصود، شهادت دروغ در جرايم مستوجب اعدام، مثل قتل است.
[29] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref29). گنجينه اى از تلمود، ص311.
[30] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref30). همان ص309.
[31] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref31). همان، ص313.
[32] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref32). The Essential Talmud, p.173.
[33] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref33). Ibid, p.169
[34] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref34). جزوه «آيين دارسى كيفرى» (2)، ص94.
[35] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref35). آشورى، محمد: آيين دادرسى كيفرى، ج1، ص29.
[36] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref36). جزوه «آيين دادرسى كيفرى» (2)، ص95.
[37] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref37). شايان ذكر است كه وقتى سخن از دعاوى مدنى در يهوديت به ميان مى آيد، جرايم در ارتباط با اموال، مانند سرقت را نيز شامل مى شود. به علاوه دادگاههاى مدنى به جرايم غيرمالى كه مجازاتشان اعدام نبود (مثل صدمات بدنى) نيز رسيدگى مى كردند. در اينجا مراد ما از دعاوى مدنى، هم دعاوى حقوقى و هم دعاوى كيفرى مالى است.
[38] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref38). The Essential Talmud, p.167.
[39] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref39). الناس مسلطون على اموالهم.
[40] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref40). Encyclopedia of jewish consepts, p.408
[41] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref41). The Essential talmud, p.167.
[42] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref42). self - incriminatian
[43] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref43). Ibid, p.167-168.
[44] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref44). Ibid, p.165.
[45] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref45). آشورى، محمد: آيين دادرسى كيفرى، ج1، ص26.
[46] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref46). عوده، عبدالقادر: التشريع الجنائى الاسلامى مقارناً بالقانون الوضعى، ج2، ص329.
(در فرانسه[47]. Ordeal (ordalie:
[URL="http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref48"][48] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref47). دورانت، ويل: تاريخ تمدن، ج1، ص273; آشورى، محمد: عدالت كيفرى در قانون نامه حمورابى. ص42ـ43; و نيز ميك، تئوفيل: قانون نامه حمورابى، ص 36 و 54.
[49] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref49). مجموعة من المؤلفين، شريعه حمورابى و اصل التشريع فى الشرق القديم، ص35.
[50] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref50). سفر اعداد، 5:11ـ31.
[51] (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref51). Capital offences
منبع (http://religions.ir/mag/mag.php?magid=1§ion=6#_ednref51)
http://www.adyan.org/image/site/body/box5-7.gif
http://www.adyan.org/image/site/body/box5-5.gif