Almas Parsi
2nd March 2014, 09:53 PM
تاریخچه سکه (http://www.sekeha.com/index.php?dispatch=categories.view&category_id=538)
در دنياي کهن و پیش از بوجود آمدن سکه داد و ستد مردم به شیوه مبادله کالا صورت مي گرفته و پايه مقياس و ميزان مبادله کالا چهارپايان بوده اند ، بر روی نقاشی ها و سنگ نوشته هاي قديم صحنه های از داد و ستد که بوسيله جابه جایی صورت مي گرفته است مشاهده مي شود.
در دوران پيدايش فلزات تمدن بشر نيز تکامل خود را طی نمود و بشر از فلزات مختلف مانند مس ، برنز ، طلا و نقره اشيايی به اشکال مختلف مانند حلقه و استوانه يا چهارگوش و يا بصورت تبر و کارد تهيه نمود و وسيله جابه جایی براي داد و ستد قرار گرفت ، برای مثال در چين فلزی بشکل کارد يا ميله هاي باريک يا حلقه ساخته مي شده است.
http://uc-njavan.ir/images/3qm613gifsyu1nx2hqz.jpg (http://uc-njavan.ir/images/3qm613gifsyu1nx2hqz.jpg)
این تصویر متعلق به 650 سال پیش از میلاد مسیح میباشددر سال 1889 ميلادی در کاوش های دمرگان Domorgan در ارمنستان تعدادی از اين حلقه ها بدست آمد. در کاوشهای موهنجودارو Mohenjo-Daro در پاکستان ميله هايی از جنس مس کشف گرديد که متعلق به 3000 سال پ.م. می باشد. که ميتوان آنها را قديميترين وسيله مبادله تا قبل از اختراع سکه دانست .
در حفاريهای شوش نيز حلقه ها و ميله هايي از جنس نقره متعلق به 2000 سال پیش از ميلاد بدست آمده است. در خرابه هاي شهرهاي آشور شمش هاي طلا و نقره که متعلق به 2500 تا 1200 پ.م. است کشف گرديده که علاماتي بر روي آنها مشاهده مي شود که حاکي از اولين قدم انسان جهت ابداع سکه مي باشد. در مورد پيدايش سکه روايات تاريخي مختلف است.
به گفته هردودت مورخ يوناني اولين انسانهايي که به ضرب سکه اقدام نمودند ليديها بودند. با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و شهرت اين قوم بخصوص وجود ذرات طلا در شنهاي رود پاکتول Puctole که از سارد پايتخت ليدي عبور مي کرد. مردم اين سرزمين را متوجه تجارت و بخصوص ساختن سکه انداخت و بدين ترتيب وضع جديدي در ادوار اقتصادي و تجارتي آن روزگار ابداع گرديد.
قديميترين سکه هاي ليدي بشکل قطعه پهن نامنظمي است از مخلوط نقره و طلا( آلکتروم) که در روي آن شيارهايي موازي و پشت سکه چند فرورفتگي حک شده است و گاهي در بعضي از اين فرورفتگي ها نقش حيواني شبيه روباه به چشم مي خورد زيرا روباه در ليدي مورد پرستش اهالي بوده است. در دوره کروزوس شاه ليدي سکه هايي معروف به کروزئيد بوجود آمد که ميتوان آنرا نخستین سکه حقيقي جهان دانست.
کروزوئيد (كروزسي) پادشاه ليدي دو نوع سكه طلا و يك نوع سكة نقره رواج داد .
نوع اول طلاي خالص : استاتر 17/8 گرم ـ
نيم استاتر 08/4 گرم ـ
استاتر 72/2 گرم ـ
استاتر 36/1 گرم ـ 68/0 گرم ـ
سكه هاي نقره : استاتر 89/10 گرم ـ
نيم استاتر : 44/5 گرم ـ استاتر ( ترتيه ) : 63/3 گرم ـ
استاتر ( هكته ) : 81/1 گرم ـ
استاتر ( همي هكته ) : 90/0 گرم .
بدين ترتيب يك استاتر نقره ده گرم و هشتاد و نه صدم گرم وزن داشت و ده سكه نقره به وزن 90/108 گرم با يك استاتر طلا به وزن 17/8 گرم مبادله مي شد .
در روي سکه نقش شير و گاو در حال حمله به يکديگر و در پشت سکه چند مربع فرو رفته مي باشد.
http://uc-njavan.ir/images/unfj5zhoegdtmd1jr57q.jpg (http://uc-njavan.ir/images/unfj5zhoegdtmd1jr57q.jpg)
نخستین سکه جهان از جنس آلکتروم (طلا و نقره) در کشور لیدی ضرب شد
پس از سکه هاي ليدي در اژين Egine که يکي از جزاير يوناني کنار درياي اژه است و مکتب حجاري آن نيز معروف است سکه هاي بسيار زيبايي با نقش لاک پشت دريايي که مظهر آرتميس Artemis الهه انديشه در يونان بوده است ، در ضرابخانه اي که در اين شهر داير گرديده بود ضرب مي شد.
سپس در شهرهاي مختلف ساحلي کنار درياي اژه مثل ميله Milet و افز Ephose سکه هايي ضرب شده بود که بر روي آنها نقش حيواناتي مثل شير، گاو، گوزن و خوک دريايی که هر کدام علامت شهر يا مظهر خدايان محلي هستند و از نظر هنري در حد بسيار بآلايي قرار دارند ، نمونه هاي بسيار با ارزش از آنها که از تخت جمشيد بدست آمده است در اين مجموعه وجود دارد.
در روي سکه هاي شهرهاي ممالک يوناني و آسياي صغير که در تصرف ايران بودند اغلب نقش خدايان افسانه اي بود. اين نقوش متنوع کمک بزرگي به روشن شدن مذاهب دنياى قديم کرده است .
مثلاً در روى سکه هاى اژين نقش لاک پشت که مظهر آرتميس دختر ژوپيتر است و بر روى سکه هاى آتن در يک طرف تصوير آتنا آلهه يوناني انديشه ، دختر زئوس و در طرف ديگر نقش جغد که مظهر اوست مي باشد.
در سکه هاى ايونى بيشتر تأثير خدايان مشرق زمين به چشم مى خورد و اغلب بر روى سکه ها نقوش حيوانات بالدار مثل ابوالهول (که معرف مذهب مصرى است ) و گاوميش بالدار و بر روى سکه هاى شهرهاى فينيقيه نقش رب النوع داگون که صورت انسان و بدن ماهي دارد و يا ملکار يکي ديگر از خدايان، ديده ميشود.
بر روى سکه هاى صور نقش ماهي بر روى امواج آب دريا و نقش خداى فينيقى (ملکار) بر پشت سکه نقش بسته است.
http://uc-njavan.ir/images/x28hxfym59dsoh59gpk.jpg (http://uc-njavan.ir/images/x28hxfym59dsoh59gpk.jpg)
نقش لاک پشت که مظهر آرتميس دختر ژوپيتر است از نخستین سکه های یونان میباشد
که در شهر اژین ضرب شده است
http://uc-njavan.ir/images/at20ynbbvxcqohfb52zm.jpg (http://uc-njavan.ir/images/at20ynbbvxcqohfb52zm.jpg)
تصوير آتنا آلهه يوناني که روی سکه های آن زمان ضرب میشده در سال 546 پ.م کوروش بنیانگذار هخامنشي کشور ليدي را تسخير نمود و اکثر مناطق يونانى نشين را زیر سلطة خود در آورد ، بجز کشور ليدى به نواحى تصرف شده که در آنها ضرب سکه رايج بود اجازه داد که مثل قبل به ضرب سکه هاى محلى ادامه دهند و تنها ضرب سکه هاى کروزوئيد (كروزسي) را متوقف نمود.
کوروش هخامنشي ( 550-530 پ .م ) با اينکه متوجه لزوم سکه و تأسيس ضرابخانه شده بود ولى مرگ به او اين فرصت را نداد. لذا داريوش هخامنشي (522-486 پ .م ) اولين کسي بود که در ايران بضرب سکه اقدام نمود.
وى سکه هاى طلا و نقره بنام هاى (دريک Daric و شکل يا سيگلوی Siglos) به ترتيب به وزن 41/8 گرم و 6/5 گرم ضرب نمود. بر روى سکه تصوير شاه هخامنشي به شکل کماندار پارسي ديده مي شود که به علامت نيايش خداى بزرگ اهورمزدا ، زانوزده و کمانى را در حال کشيدن زه و در دست ديگر نيزه اى دارد. در پشت سکه نيز چند فرورفتگي مشاهده مي شود . همچنين سکه اى از داريوش سوم بدست آمده است که بجاى نيزه خنجرى را بدست گرفته است .
سکه هاى نخستین هخامنشي بنام سکه هاى شاهي معروف بوده است. قدرت مالى هخامنشيان بسيار زياد بوده بطوريکه مزد هر سرباز خازجي که براى ارتش ايران کار ميکرده است يک سکه طلا (دريک ) در ماه بوده است.
در سراسر ايران هخامنشي ضرابخانه هاى سلطتنى بنابر آنچه که احتياج بود سکه ضرب مي کردند ولى در مواقع لزوم بروز جنگ فرمانروايان يا ساتراپ هاى محلى که اطراف پادشاه مامور تشکيل و تدارک سازوبرگ و جنگ افزار بودند سهم بيشتري براى ضرب سکه از خزانه سلطتني دريافت مي کردند از ساتراپ هاى هخامنشي که در تاريخ ايران نام آنها برده شده است مانند داتام- پاره و فرناباد که مدتها فرمانروايى کيليکيه و سوريه و بابل را داشتند سکه هاى با ارزشى در مجموعه موزه ملى موجود مي باشد.
http://uc-njavan.ir/images/11juja67nysj8265vu.jpg (http://uc-njavan.ir/images/11juja67nysj8265vu.jpg)
سکه سیمین سیگلوی از نخستین سکه های ضرب شده در ایران بوده است
که در زمان داریوش بزرگ و سایر پایشاهان هخامنشی رواج داشته است http://uc-njavan.ir/images/jsdd6g25xudu9ruzoss8.jpg (http://uc-njavan.ir/images/jsdd6g25xudu9ruzoss8.jpg)
سکه زرین دریک از نخستین سکه های ضرب شده درایران بوده است که
در زمان داریوش بزرگ و سایر پایشاهان هخامنشی رواج داشته است از انواع ديگر سکه هاى هخامنشي سکه هاى پادشاهان و ساتراپ های تابع مانند شاهان قبرس و فينيقيه و امراي کاري ، ليسى، آراد مي باشند که مدتها زير نظر دولت هخامنشي در آمدند و استقلال داخلي پيدا کرده و سکه ضرب نمودند.
از سکه هاى بسيار جالب سکه هاى صيدا را ميتوان نام برد. در يک طرف اين سکه نقره نقش کشتي جنگي و در طرف ديگر نقش اردشير سوم هخامنشي را سوار بر گردونه اى بسيار زيبا ميبينيم (358-326 پ .م ) .
بر سکه نقره ديگرى نقش اردشير دوم کمان بدست ايستاده و در پشت سکه نقش کشتى جنگي با بادبان نقر شده است (74ه4-358 پ .م )که با مشاهده اين سکه ميتوان به تاريخ دريانوردي ايران در دوره هخامنشي و وضع کشتي هاى جنگي و اهميت آنها پي برد.
http://uc-njavan.ir/images/mbht6q50f3f1apniolih.jpg (http://uc-njavan.ir/images/mbht6q50f3f1apniolih.jpg)
سکه صیدا ضرب شده در زمان اردشیر سوم هخامنشی سکه هاي اسکندر به واسطه تنوع نقش و زيبايي بسيار جالب است . برخي از آنها را که بي شک هنرمندي توانا و زبردست تهيه کرده است ، جزو شاهکار هاى هنرى ميباشد.
درباره سکه هاى اسکندر و تصاوير وى بر روى آنها نظريات مختلفي وجود دارد. عده اى نقش اين سکه را تصوير خود اسکندر مي دانند که به صورت يکي از خدايان جلوه گر شده است و بعضى ديگر آنرا تصوير خيالى يکي از خدايان ميدانند ، زيرا تصاوير اسکندر بر روى سکه ها يکسان نيست ، ولى آنچه بيشتر مورد نظر است اينست که سکه هاى اوليه بخصوص سکه هاى طلا که دار اى نقش کلاه خود است و در يونان و مقدونيه ضرب شده مربوط به خود اسکندر و از نظر هنري بسيار جالب است و تصوير حقيقي او بوده است.
تصوير سکه هاى اسکندر اکثرا بدين ترتيب است که نقش نيم تنه او بشکل هرکول ، مظهر قدرت و توانايى و يکي از قهرمانان افسانه هاى قديم يونان مي باشد که کلاهى از پوست شير بسرکشيده و در پشت سکه خداى بزرگ يونان (زئوس) بر روى تخت نشسته و عصاي قدرت را بدست گرفته و نام اسکندربخط يونانى کنار آن نوشته شده است .
در حفاري سال هاى 1341و 1342هيئت مشترک ايران و انگليس در پاسارگاد ، تعدادى ازسکه هاى اسکندرو سلوکوس اول بدست آمده است که ازنظرنقش بسيار جالب است اين سکه ها ضرب شهرهاى شوش، بابل، اکباتان کاپادوکيه و آرارات در مجموعه موزه ملى ايران باستان موجوداست .
http://uc-njavan.ir/images/71zoyryhihe969hfh7yr.jpg (http://uc-njavan.ir/images/71zoyryhihe969hfh7yr.jpg)
روی سکه تصویر اسکندر مقدونی و پشت سکه تصویر خداى بزرگ يونان (زئوس ) از سکه هاى شاهان باختر(250 پ .م ) که بر ايالات شرقي حکومت ميکردند نمونه هاى جالبي وجود دارد که هر يک نشان دهنده وضع اجتماعي ، اقتصادي ، تاريخ ، هنر و فرهنگ آن سرزمين است .سکه هاى اشکاني مدارک با ارزشي ميباشند که نه تنها وضع اقتصادي آن دوره را معرفي ميکند بلکه تاريخ 500 سال شاهنشاهي بزرگ ايران را از جهات مختلف بررسي ميکند. در دوره اشکانيان داد و ستد بوسيله سکه هاى نقره ، مس و برنز انجام مي پذيرفت و سکه طلا تا بحال از آنها ديده نشده است .
شاهان اشکاني به آرايش مو و ريش توجه خاصي داشتند و از روى نقوش سکه ها ميتوان به طرز آرايش آنها پي برد ، برگردن تمام آنها گردنبند مرواريد از يک تا 4 رديف آويخته شده است .پادشاهاني که دوران سلطنت آنها طولاني بوده است به خوبي تغييراتي که براثرگذشت زمان در چهره آنها پديدار شده است را ميتوان مشاهده نمود.
بر روى سکه ها تصوير نيم من يا تمام رخ شاه به طرز دقيقي حکى شده است و بر پشت سکه ها معمولا نقش ارشک موسس اين سلسله نشسته بر روى سکويى قرار دارد که کمان بدست گرفته است و اين بپاس احترامي است که آنها نسبت به موسس خاندان خود ابراز ميداشته اند.
بر پشت سکه هاى درهمي ، شاه بر تخت نشسته و فرشته بالداري حلقه سلطنت را به او ميدهد اوايل نوشته روى سکه ها به خط يونانى و شهرت شاهان را دربردارد ولي از زمان سلطنت بلاش اول (51-78 م) (خط آرامي) و پهلوي اشکاني بر روى سکه ها بکار مي رفت . انواع تاج هاى اين دوره ، بعضى بسيار ساده و بعضى مثل تاج ملکه مورا همسر فرهاد چهارم بسيار مجلل و جواهر نشان بوده است .در سکه هاى پارتي علامات اختصاري که معرف ضرابخانه شهر است در پشت سکه قرار دارد. چنانچه از روى سکه ها بر مي آيد شهرهايى که داراى ضرابخانه بوده اند شامل: نيسا ، دارا (در ناحيه دره گز کنوني)، صد دروازه (نزد يک دامغان ) تمبراکس (ساري) ، سيرينک (نزديک ساري)، هگمتانه (همدان)، شوش سلوکيه، رکا(رى)، مرو، تيسفون ، هرات ، کنگاور، نهاوند و غيره مي باشند.
در دوره سلوکى منطقه اليمايى که سکه هاى آن داراي اهميت بسياري است ناحيه خوزستان ، ايلام قديم ، دزفول و شوش را شامل مي شد که بوسيله فرمانروايان محلى اداره ميشد و از دوره مهر داد اشکاني (171»128پ .م )که اين نواحي را به تصرف خود در آورد به فرمانروايان محلي و شاهزادگان که از طرف شاه منصوب مي شدند اجازه ضرب سکه داده شد. قديميترين سکه اين دوره حدود (100 پ.م. ) و مربوط به کامناسکريس دوم است .
خر سن يا خارا کس در کنار رود دجله و فرات و شمال شرقي منطقه اليمايى واقع بوده است در اين محل ابتدا اسکندر مقدوني شهر اسکندريه دجله را بنا نمود که بعدها در دوره سلوکى ها انطاکيه ناميده شد و سپس بنام خر سن يا خار کس درآمد. سکه هاى خر سن بسيار کمياب هستند و قديميترين آنها حدود اواسط قرن دوم ميلادي ميباشند و تأثير وهنرپارت ها بر سکه هاى فرمانروايان خر سن ديده ميشود.
http://uc-njavan.ir/images/ug6cw01gqkkmap5f0r5.jpg (http://uc-njavan.ir/images/ug6cw01gqkkmap5f0r5.jpg)
نمونه ای از سکه دوران اشکانیان سکه های دوره ساسانیان از احمیت بسیار بالایی برخوردارند ، پارس درزمان هخامنشي موقعيت بسيار مهمي داشته است زيرا شاهان هخامنشي بجز سکونت در بإيتخت هايى مثل شوش ، بابل ، هگمتانه مدت زيادي از سال را درکاخهاى تخت جمشيد بوده اند. به همين دليل پارس به واسطه سکونت شاهان وضع مخصوصي داشته است و فرمانروايى اين ناحيه از دوره هخامنشي دردست اين خاندان بوده است .
اين شاهزادگان از دوره سلوکى اشکاني بعلت حسن تدبير و موقع شناسي قدرت مذهبي را در دست گرفته و بعلت استقلال و قدرت اقتصادي زيادي که در امور داخلي داشتند به ضرب سکه پرداختند. اين سکه ها نمونه بارزي از مذهب و فرهنگ آن دوران است و تعدادي از شاهان را که در نوشته هاى قديمي از آنها نام برده شده است معرفي مي نمايد. قديميترين سکه هاى شاهزادگان پارس در حدود اواخر قرن سوم پ .م شروع گرديده است و تا 210 ميلادي حدود سي نفر از شاهان در اين منطقه فرمانروايى داشتند.
سکه هاى اولين فرمانروايان با نقش تصوير شاه است که کلاه پارسي مخصوص هخامنشيان رابرسردارند. در پشت سکه آتشکده قرار دارد و در يک طرف درفش و در طرف ديگر شاه پارس که رياست مذهبي را دارد و در حال نيايش در مقابل آتش گاه ايستاده است . نقش سکه هاى پارس از زمان فرادات دوم (133-88 پ.م.) تحت تأثير سکه هاى اشکاني قرار گرفت نوشته سکه هاى پارسي در دوره ضرب سکه هاى ساساني از سال تاجگذاري اردشيراول (224ميلادي) آغازشد و در سال (652ميلادي) پايان يافته که سال سقوط اين سلسله است .
در اين مدت شاهان متعددي سلطنت کردند ، بعضي از آنها چند ماهي بيشتر سلطنت نکردند و برخي مثل خسرو انوشيروان نزديک به نيم قرن سلطنت و سکه هاى متنوعي نيز ضرب نمودند، با توجه به سکه هاي پادشاهان مختلف ميتوان به بسياري از وقايع و آداب و رسوم آنها آشنايى پيدا کرد و از آن جمله است سيماي شاهان انواع تاجها ، تزيينات لباس ، آرايش مو و چهره ، خط و تحول آن القاب شاهان ، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنين نام مراکزي که در آنجا ضرابخانه داشته اند از زمان سلطنت بهرام منجم (391.420 ميلادي) نام شهرها برروى سکه ها ضرب گرديد.
سکه هاى ساساني داراي انواع تاجها ، آرايش مو و چهره و جواهرات گرانبها بر روى تاجها مى باشند. بر پشت سکه ها معمولا ًنقش آتشدان با شعله هاى فروزان وجود دارد و در اطراف آن دو نکهبان که شاه يا وليعهد يا دو تن از شاهزادگان ميباشند ، منقوش است . ولي بر پشت بعضي از سکه هاى طلا تصوير ملکه يا آلهه قرار دارد که از دور سر وى نوري ساطع است .نوشته هاى روى سکه بخط پهلوي ساساني و نام القاب شهرياران ساساني است .
سکه هاى جالب توجه اين دوره سکه هاى اردشير اول ، شاپوراول ، هرمزدوم ، بهرام دوم با ملکه و وليعهد و ملکه پوراندوخت را ميتوان نام برد. روى سکه هاى ملکه پوراندوخت ، تصوير ملکه با مو هاى بلند مجعد که بر آنها گلهايى از جواهر پوشانده شده و تاج جواهر نشانى بسر دارد ، نقش شده است . سکه هاى بهرام دوم و ملکه او که براى اولين بار در اين دوره نقش ملکه برروى سکه ظاهر مي شود داراي دو نوع تاج ميباشد، يکي مدور دور تا دور تاج ، جواهر نشان بوده است و ديگر تاج بلندي است که سرکرازى در تمامي تاج قرارگرفته است و در حاشيه آن جواهرات بکار رفته است .سکه هاى طلاى خسرو انوشيروان اکثراً بصورت تمام رخ نقش شده است .
در دوره شاهنشاهى ساساني ، وسعت مملکت از شمال به جيحون ودرياى خزر،ازمشرق به سندوپنجاب ،از جنوب به درياي عمان و خليج فارس وازمغرب به سوريه و عربستان رسيده بود. ازجمله شهرهاى مهم دوره ساسانى که در آنها سکه ضرب شده است ميتوان (اردشيرخوره ) درفيروزآباد کنونى درفارس ، (وه ار دشير ) نزديک تيسفون ، (رامهرمز اردشير) در خوزستان ، (ريواردشير) در ارجان فارس ،(نيشابوردرخراسان ،گندى شاپور) درخوزستان ،(وه قباد) نزديک تيسفون ، (ابرقباد) درخوزستان و (وه قباد) در تيسفون را نام برد.
نحوه ضرب سکه بدين ترتيب بود که قطعاتى از فلز طلا، نقره يا مس را با وزن معين دربين هر دو روى سکه قرارداده وبا چکش ، ضربه اى محکم وکنترل شده برآن وارد مي کردند تا فلز مورد نظر تبديل به سکه شود.
سر سکه (نوعي قالب )از دو قسمت جدا ، از جنس فلزي محکم که معمولاً مس يا پولاد بود تهيه ميشد. نقوش و نوشته هاى مورد نظر را به طور معکوس بر آن حک مي کردند . معمولاً تمامي شهرها و مراکز مهم ،داراي ضرابخانه بودند و گاهي به واسطه پيروزيها وجشنهاى مختلف سکه هايى باعنوان مدال و يادبود ضرب ميشد.
http://uc-njavan.ir/images/7wfzjk78gxgw362dtdj.jpg (http://uc-njavan.ir/images/7wfzjk78gxgw362dtdj.jpg)
سکه بهرام دوم ساسانی به همراه ملکه پوراندخت و ولیعهدپس ازشاهنشاهى ساسانى و کشته شدن يزد گرد سوم در مرو( 625 ميلادي ) فرمانروايان عرب ، سکه هايى مشابه سکه هاى ساسانى ضرب کردند. اين سکه ها در حقيقت اولين سکه هاى اسلامي بشمار ميرود.
حکمرانان مسلمان تصاوير خود را بر روى مسکوکات نقش نکردند بلکه تصاوير پادشاهان ساساني را همانگونه که بودبرروى سکه گذاشتند. خلفاي راشدين نيز اسامي پادشاهان ساساني را بر روى سکه هاى عرب ساسانى ضرب نمودند اين نوعي سکه ها بيشتر با تصويرخسرودوم ساسانى ونام فرمانروايان صدراسلام و با خط پهلوي و گاه کوفى در متن سکه و نام ضرابخانه و تاريخ ضرب و نيز سال يزدگردى يا هجرى، درپشت سکه به خط پهلوى ضرب شد. و يکي ازکلمات (بسم آله) (بسم آله ربي) (محمد رسول آله ) و کلماتى از اين قيبل را درکنار سکه اضافه مى نمودند.
اين سکه ها را سکه هاى عرب ساسانى مى نامند. جنس اغلب اين سکه ها از نقره (درهم ) و گاهى مس (فلس) بوده است . اولين بار درهم اسلامى به امرعمربن آلخطاب در سال هشتم خلافتش درسال 20هـ.ق ضرب کرديد. برروى سکه صورت شاه ساسانى و کلمات بسم آله و بسم آله ربي با خط کوفى و اسم پادشاه ساسانى با حروف پهلوى بر پشت سکه ديده ميشود. اين کار تا زمان حکومت بنى اميه و بعد از آن ادامه داشت .ضرب درهم هاى عرب ساسانى ، در عهد خلفاى راشدين و اوايل دولت بنى اميه يعنى تا زمان عبدالملک بن مروان در سال 79هـ.ق ادامه داشت . بعد از اين تاريخ سکه هاى اسلامى بدون تصوير ، جايگزين آن شد . اولين سکه طلا(دينار) بدون تصويردرسال 77هـ.ق دردوره عبدالملک بن مروان خليفه اموى ضرب شد و ازسال 79هـ .ق سکه هاى نقره به صورت رسمى ضرب شد و از آن پس ضرب سکه به سبک عرب ساسانى منسوخ گرديد.
با وجود رواج سکه هاى اسلامى خطى بدون تصوير، از نيمه دوم قرن اول هجرى ، سکه هايى به سبک ساسانى با تصوير تا قرن دوم هجرى در طبرستان ضرب ميشد. اين سکه ها را که کوچکتر از سکه هاى عرب ساسانى بودند سکه هاى طبرستان مى نامند. سکه هاى حکام عرب طبرستان نيزشبيه سکه هاى اسپهبدان بوده با اين فرق که نام هر يک از آنها به خط کوفى و نام طبرستان و سال ضرب در پشت سکه به خط پهلوى بوده است.
اسپهبدان طبرستان ازخاندان ساسانى بودند و در طبرستان فرمانروايى مستقلى را تأسيس نمودند و تاريخ مخصوصى را که به سال طبرى معروف است برگزيدند. همانگونه که اشاره گرديد اولين سکه هاى خطى اموى از جنس طلا در زمان عبدالمک بن مروان ضرب و جايگزين درهم هاى عرب ساسانى شد. در زمان خلافت بنى اميه ، نام خليفه روى سکه ها ديده نميشود و تنها تاريخ و محل ضرب سکه ، بر روى سکه هاى نقره و تاريخ ضرب در طرف ديگر و سوره مبارکه الاخلاص را بدون کلمه(قل) به شکل (الله احد الله صمد لم يلد و لم يولد و لم يکن له کفواًاحد) ضرب مي کردند .
http://uc-njavan.ir/images/phlyux860mxmxqffw565.jpg (http://uc-njavan.ir/images/phlyux860mxmxqffw565.jpg)
نمونه ای از سکه عرب ساسانی که در دوره ی حکومت عراب بر ایران ضرب میشده است
از سال 127هـ .ق که قيام ضد اموى به رهبرى ابومسلم خراسانى قوت گرفت تا انقراض امويان درسال 132هـ.ق وروى کارآمدن سفاح اولين خليفه عباسى ، سکه هاى ويژه اى با مفاهيم سياسى امويان ضرب گرديد که بنام ابومسلم شناخته ميشود. اين سکه ها مانند سکه هاى امويان بدون نام خليفه ، در ایالات جبال در خراسان و خوزستان و فارس ضرب ميشد.
نام ابومسلم خراسانى بر روى هيچيک از سکه هاى نقره نيامده است ولى بر روى سکه هاى مسى بين سال هاى 127تا 132 نام ابومسلم ديده ميشود. سوره مبارکه 112 قرآن کريم و بر روى سکه و درحاشيه پشت سکه قسمتى ازآيه 33 سوره توبه (محمد رسول آلله ارسله بآلهدى و دين الحق ليظهره على الدين کله و لوکره المشرکون) نقش گرديده است .
در منابع مختلف از ضرابخانه هاى در بسياري نام برده شده است که سکه هاى اموى در آنجا ضرب مي شده اند اما از اين ضرابخانه ها بجز دمشق ، افريقيه و اندلس بقيه در عراق و ايران بوده اند و نکته جالب توجه اين است که اين شهرها اکثراً همان شهرهايى بوده اند که سکه هاى عرب ساسانى در آنها ضرب ميشده است .
حکومت خلفاى عباسى از سال 132هـ . ق شروع شد و تا سال 656هـ.ق ادامه يافت در سکه هاي عباسى حاشيه سکه مثل سکه اموى است ولى ديگر سوره 112 قرآن کريم را بر پشت سکه نياورده و عبارت (محمد رسول آلله ) جاى آن را ميگيرد. با گذشت زمان سکه هاى عباسى تکامل پيدا کرده و در حاشيه سکه ها آيه 3 و 4 سوره روم نوشته شد(لله آلامرمن قبل و من بعد و يومئذ يغمه آلمومنون سکه بنصرآله ) .
http://uc-njavan.ir/images/pjdjd5kj0wzyj4961vxt.jpg (http://uc-njavan.ir/images/pjdjd5kj0wzyj4961vxt.jpg)
سکه هارون الرشید عباسیاوايل قرن سوم هجرى ظهور حکومتهاى نيمه مستقل در ايران مثل طاهريان و صفاريان را مشاهده مى کنيم که داراى سکه هاى بسيار دولت جالب و با ارزش هستند. طاهربن حسين سردارنامى مأمون و سرسلسله ادامه طاهريان که بعدها به ذوآليمينين شهرت يافت و بر روى سکه ها لقب او ديده ميشود. سلسله ديگر که از سيستان بود ، صفاريان و مؤسس دوره آن يعقوب ليث ميباشد.
بر روى سکه هاى نقره اين دوره کلماتى مثل النصر،الظفر،اليمن و السعاده نقر شده است که نظير اين کلمات روى سفالهاى لعابدار ايران بچشم ميخورد. يکي ازسلسله هاى بزرگ که در قرون سوم و چهارم هجرى بر نواحى قرن وسيعى از ايران حکومت ميکردند سامانيان بودند که قلمروشان از مرزهاى هند در مشرق تا مرکز فلات ايران در مغرب امتداد پيدا ميکرد.
بيشتر گنجينه هاى بزرگ نقره که از روسيه ، لهستان ، اسکانديناوى از زير خاک در آورده اند، مربوط به سکه هاى نقره ساسانى بوده است . اکثرسکه هاى اين دوره دراندازه قراردادى و رسمى ميباشد ولى تعدادى از آنها با اندازه هاى بزرگ تر (قطر8/4سانتيمتر) درناحيه هندوکش ضرب شده است . بيشتر سکه هاى ساماني درخراسان و نواحى شرقى ضرب شده ولى تعداد معدودى هم در نواحى غرپي به ضرب رسيده اند.آل بويه نيزبه اندازه سامانيان سکه ضرب نموده اند. سکه هاى اين دوره براى محققين تاريخى منابع اطلاعاتى بسيار باارزشى است زيرا روى سکه هاى آنها القاب و اسامى زيادى از شاهزادگان آل بويه و ارتباطات شاخه هاى متعدد با يکديگر و دست نشاندگان مختلفى که آنها را به رسميت مى شناختند و همچنين از وسعت قلمرو آنها اطلاعات با ارزشى بدست مى آيد. قدرت امراى آل بويه بحدى بود که به تعويض له خلفا اقدام مى نمودند.
ولى به لحاظ مذهبي، احترام خلفا را محفوظ ميداشتند و نام آنها را برروى سکه ها مياورند. در قرن چهارم هـ .م براى اولين بار پس از حکومت ساسانى، بر روى سکه هاى آل بويه لقب شاهنشاه نيز بچشم ميخورد سوره مبارکه قرآن کريم که در حاشيه آن سکه هاى عباسى زده ميشد بر روى سکه هاى سامانى و آل بويه و غزنوى نيز ضرب ميگرديد. در روى سکه هاى اسلامى ايران تا زمان سلاجقه ، صورت انسان يا _ حيوان ديده نميشود.
تصاوير سکه تا آن دوران فقط شمشير و گاهى هلال و ستاره بود. ولى بر روى سکه هاى سلاجقه روم ، تصاوير شير و خورشيد و بر روى سکه هاى طغرل سلجوقى ، گنبد و گلدسته ديده ميشود. ايلخانان بزرگ به نقر (قاآن الاعظم و قاآن العادل و ايلخان المعظم ) در اول و آخر اسم خود اکتفا ميکردند اما ايلخانان ايران به تدريج کلمه شاهنشاه اسلام و سلطان همانند شاهان ايران به کار بردند. آنها گاهى اسم خود را به خط و زبان اويغورى هم بر روى سکه و هاى نقره ميگردند.
بر روى سکه هاى غازان، اسم غازان محمود به خط کوفى واويغورى وچينى نقر شده است. به طورکلى در طول شش قرن تزئينات روى سکه هاى عرب ساسانى ، اموى و عباسى، شاهان ايران و سلاطين ترک تا دوره مغول به صورت خط به شيوه کوفى قديم و بدون نقطه واغلب شکسته زاويه دار منقور ميشد. در اين دوره فقط در روى سکه هاى مسى اتابکان و خوارزمشاهيان به لحاظ شيوه خطاطى، مختصر تغييرى محسوس است .
http://uc-njavan.ir/images/4isxidduf1t27amtb.jpg (http://uc-njavan.ir/images/4isxidduf1t27amtb.jpg)
سکه یعقوب ابن احمد سامانی
از حمله مغول به بعد به تدریج خط کوفى ازحالت کوفى شکسته به نسخ و نستعليق در زمان صفويه تغيير يافت و در واقع تغييرات خط روى سکه ، خيلى کندتر از کتابت انجام پذيرفت . تصاوير حيوانات مختلف روى فلوس هاى مسي تصویر است . نقش شير و خورشيد به سکه با گذشت زمان دچار تحولات زيادى شد. طغراهاي مختلفى از شاهان مغول و ترکمانها متداول شد که خوانا ترين آن را بر روى سکه هاى ناصرالدين شاه ميتوان ديد.
گرچه سکه هاى مهم دوره هاى مختلف خصوصاً بدليل زنگ زدگى و پوسيدگى جلب نظر نميکند اما از نظر تاريخى داراى اهميت زيادى ميباشند. طى قرون اوليه هجرى بيشتر شهرها داراى ضرب سکه ،بخصوص سکه هاىمسين بودند و اغلب بر اين سکه ها اسامى شهرها يا حاکم هائى نوشته شده است که شايد گاهى نامشان در تاريخ ثبت نشده باشد.
حفاريهاى علمى مناطق باستانى باعث شده است که تعداد زيادى از اين سکه ها به دست آيد و مجموعه با ارزشى از سکه هاى مسي در موزه ملى ايران وجود دارد. ضرابخانه ، يکي از ارکان مهم سازمان مالي در زمان صفوي بود که تحت نظر معيرالممالک اداره مي شد. عزل و نصب حکامان و زرکشان و رئيس ضرابخانه به عهده وي بود. سکه هاي شاهان صفوي متنوع بود آنان نسبت به نوشته هاي روي سکه توجه خاصي داشتند.
بر سکه ها نام و القاب شاهان صفوي به صورت ساده و يا به شعر آمده است. تاريخ و محل ضرب سکه و نيز اسامي دوازده امام يا چندين تن از ائمه روي سکه هاي صفوي منقور است. سکه هاي اين دوره بيشتر از طلا و نقره و مس بود و در داد و ستدها، بيشتر از سکه هاي مسي و نقره اي استفاده مي شد.
سکه طلا نيز در دسترس مردم بود و معمولا در جشنها و تاجگذاريها و اعياد از آنها استفاده مي شد. واحد پول اين دوره تومان لغتي مغولي به معني ده هزار است. سکه طلا را اشرفي و سکه نقره را بيستي ، محمدي، شاهي، عباسي، پنج عباسي و لاري مي گفتند. سکه هاي مسي را غازي يا غاريکي مي گفتند که 10/1 شاهي بود. بر روي فلوس ها نقوش مختلف حيوانات و پرندگان نقر است.
http://uc-njavan.ir/images/01umfolvb7ftgy12di2a.jpg (http://uc-njavan.ir/images/01umfolvb7ftgy12di2a.jpg)
سکه سلطان حسین صفویبر روي سکه هاي نادر شاه افشار (1160-1148 هـ.ق.)کلمه السطان نادر يا يک بيت شعر ديده مي شود. او به سال 148 هـ.ق. در دشت مغان تاجگذاري کرد و به يادگار اين جشن سکه هايي با نوشته الخير في ماوقع ضرب شد. به لحاظ حروف ابجد تاريخي که از آن به دست مي آيد، تاريخ جلوس سلطنت نادر شاه است.
کريم خان زند (1193-1163 هـ.ق)در طول 30 سال حکومت ، خود را شاه و سلطان نخواند و عنوان وکيل الرعايا را بر خود نهاد. بر روي سکه هاي او نام وي بصورت بسيار ساده به صورت کريم و نام محل ضرب نوشته شد. و بر پشت سکه يک بيت شعر آمده است سکه هاي طلاي او را کريمخاني مي نامند.در زمان قاجاريه سکه هاي متعدد ضرب شهرهاي مختلف موجود است. نوشته بر روي بعضي از سکه ها مثل سکه آقا محمدخان بسيار ساده مي باشد. در اين سکه ها فقط نام وي به صورت يا محمد بر بآلاي اسامي شهرهايي که سکه در آن ضرب مي شده است ، قرار دارد و بر پشت سکه يک بيت شعر نوشته شده است. از اواسط دوره صفويه به شهرها با توجه به موقعيت سياسي جغرافيايي و مذهبي آنها عناويني داده شد. اين عناوين بر روي اغلب سکه هاي اين دوره ديده مي شود. در سکه هاي افشا ريه و زنديه و قاجاريه نيز اين عناوين به کار رفته است.سکه هاي خطي و بدون تصوير تا زمان سلطنت فتحعلي شاه قاجار معمول بود .
در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر سکه های چکشی خطی سکه های چکشی با تصویر نیز ضر گردیده است. در سال 1295 هـ.ق. در دوره ناصر الدين شاه دارالضرب هاي ولايات منحل گرديد و ضرابخانه در پايتخت تهران داير شد، عناوين از روي سکه ها حذف گشت. عناوين مذکور بدين شرح اند: دارلسلطنه اصفهان دارالمرز رشت، دارالعباده يزد، دارالسعاده زنجان، دارآلمومنين کاشان دارآلامان کرمان ، دارالسلطنه تبريز و دارالعلم شيراز. امیرنظام گروسی که در سال 1283 هجری قمری سفیر ایران در پاریس بود، یک دستگاه ماشین آلات ضرب سکه خرید و به ایران فرستاد.
ماشین مزبور، به علت نبودن وسایل حمل و نقل سال ها در بندر انزلی در اتبار کالا باقی ماند و سرانجام در سال 1294 هجری کارخانه ضرب سکه و قالب گیری در تهران دایر گردید. از آنجائیکه محمد ابراهیم امین السلطان رئیس ضرابخانه بود، سکه های جدید نقره به (قران امین السطان) معروف شد. ادارة امور ضرابخانه از سال 1300 هجری به حاجی محمد حسین اصفهانی واگذار گردید و وی با عنوان (امین دارالضرب) اداره ضرابخانه را برعهده گرفت.
فکر ایجاد چنین ضرابخانه، سال‌ها قبل از این تاریخ، یعنی به سال 1222 هجری قمری در زمان ولیعهدی عباس میرزا نایب السلطنه در تبریز مورد توجه بوده و اقدام به تهیه سکه های رسمی یا چرخی گردیده ولی به علت گرانی هزینه در حدود ۲۰۰ قطعه سکه سیمین تهیه و ضرابخانه تعطیل شد.
دوره سلطنت ناصرالدين شاه تا انقراض قاجاريه سکه هاي زرين به شکل بیست و پنج تومانی، ده توماني، پنج تومانی، دو توماني، يک توماني، یک اشرفی ،دو اشرفي، پنج اشرفي، پنج هزاري، دوهزاري و سکه هاي سيمين به شکل پنج هزار ديناري، دو هزار ديناري، يکهزار ديناري،پانصد ديناري، پنج قرانی، دو قراني ویکقرانی، ده شاهي و شاهي . سکه هاي مسين و نيکل هم به صورت دويست ديناري، صد ديناري، پنجاه ديناري بيست و پنج ديناري و دوازده دیناری بوده اند
. http://uc-njavan.ir/images/xyb6h6c810u2yo82yzlh.jpg (http://uc-njavan.ir/images/xyb6h6c810u2yo82yzlh.jpg)
سکه ده تومان ناصرالدین شاه قاجار از نخستین سکه های ضرب ماشینی
در دنياي کهن و پیش از بوجود آمدن سکه داد و ستد مردم به شیوه مبادله کالا صورت مي گرفته و پايه مقياس و ميزان مبادله کالا چهارپايان بوده اند ، بر روی نقاشی ها و سنگ نوشته هاي قديم صحنه های از داد و ستد که بوسيله جابه جایی صورت مي گرفته است مشاهده مي شود.
در دوران پيدايش فلزات تمدن بشر نيز تکامل خود را طی نمود و بشر از فلزات مختلف مانند مس ، برنز ، طلا و نقره اشيايی به اشکال مختلف مانند حلقه و استوانه يا چهارگوش و يا بصورت تبر و کارد تهيه نمود و وسيله جابه جایی براي داد و ستد قرار گرفت ، برای مثال در چين فلزی بشکل کارد يا ميله هاي باريک يا حلقه ساخته مي شده است.
http://uc-njavan.ir/images/3qm613gifsyu1nx2hqz.jpg (http://uc-njavan.ir/images/3qm613gifsyu1nx2hqz.jpg)
این تصویر متعلق به 650 سال پیش از میلاد مسیح میباشددر سال 1889 ميلادی در کاوش های دمرگان Domorgan در ارمنستان تعدادی از اين حلقه ها بدست آمد. در کاوشهای موهنجودارو Mohenjo-Daro در پاکستان ميله هايی از جنس مس کشف گرديد که متعلق به 3000 سال پ.م. می باشد. که ميتوان آنها را قديميترين وسيله مبادله تا قبل از اختراع سکه دانست .
در حفاريهای شوش نيز حلقه ها و ميله هايي از جنس نقره متعلق به 2000 سال پیش از ميلاد بدست آمده است. در خرابه هاي شهرهاي آشور شمش هاي طلا و نقره که متعلق به 2500 تا 1200 پ.م. است کشف گرديده که علاماتي بر روي آنها مشاهده مي شود که حاکي از اولين قدم انسان جهت ابداع سکه مي باشد. در مورد پيدايش سکه روايات تاريخي مختلف است.
به گفته هردودت مورخ يوناني اولين انسانهايي که به ضرب سکه اقدام نمودند ليديها بودند. با توجه به موقعيت خاص جغرافيايي و شهرت اين قوم بخصوص وجود ذرات طلا در شنهاي رود پاکتول Puctole که از سارد پايتخت ليدي عبور مي کرد. مردم اين سرزمين را متوجه تجارت و بخصوص ساختن سکه انداخت و بدين ترتيب وضع جديدي در ادوار اقتصادي و تجارتي آن روزگار ابداع گرديد.
قديميترين سکه هاي ليدي بشکل قطعه پهن نامنظمي است از مخلوط نقره و طلا( آلکتروم) که در روي آن شيارهايي موازي و پشت سکه چند فرورفتگي حک شده است و گاهي در بعضي از اين فرورفتگي ها نقش حيواني شبيه روباه به چشم مي خورد زيرا روباه در ليدي مورد پرستش اهالي بوده است. در دوره کروزوس شاه ليدي سکه هايي معروف به کروزئيد بوجود آمد که ميتوان آنرا نخستین سکه حقيقي جهان دانست.
کروزوئيد (كروزسي) پادشاه ليدي دو نوع سكه طلا و يك نوع سكة نقره رواج داد .
نوع اول طلاي خالص : استاتر 17/8 گرم ـ
نيم استاتر 08/4 گرم ـ
استاتر 72/2 گرم ـ
استاتر 36/1 گرم ـ 68/0 گرم ـ
سكه هاي نقره : استاتر 89/10 گرم ـ
نيم استاتر : 44/5 گرم ـ استاتر ( ترتيه ) : 63/3 گرم ـ
استاتر ( هكته ) : 81/1 گرم ـ
استاتر ( همي هكته ) : 90/0 گرم .
بدين ترتيب يك استاتر نقره ده گرم و هشتاد و نه صدم گرم وزن داشت و ده سكه نقره به وزن 90/108 گرم با يك استاتر طلا به وزن 17/8 گرم مبادله مي شد .
در روي سکه نقش شير و گاو در حال حمله به يکديگر و در پشت سکه چند مربع فرو رفته مي باشد.
http://uc-njavan.ir/images/unfj5zhoegdtmd1jr57q.jpg (http://uc-njavan.ir/images/unfj5zhoegdtmd1jr57q.jpg)
نخستین سکه جهان از جنس آلکتروم (طلا و نقره) در کشور لیدی ضرب شد
پس از سکه هاي ليدي در اژين Egine که يکي از جزاير يوناني کنار درياي اژه است و مکتب حجاري آن نيز معروف است سکه هاي بسيار زيبايي با نقش لاک پشت دريايي که مظهر آرتميس Artemis الهه انديشه در يونان بوده است ، در ضرابخانه اي که در اين شهر داير گرديده بود ضرب مي شد.
سپس در شهرهاي مختلف ساحلي کنار درياي اژه مثل ميله Milet و افز Ephose سکه هايي ضرب شده بود که بر روي آنها نقش حيواناتي مثل شير، گاو، گوزن و خوک دريايی که هر کدام علامت شهر يا مظهر خدايان محلي هستند و از نظر هنري در حد بسيار بآلايي قرار دارند ، نمونه هاي بسيار با ارزش از آنها که از تخت جمشيد بدست آمده است در اين مجموعه وجود دارد.
در روي سکه هاي شهرهاي ممالک يوناني و آسياي صغير که در تصرف ايران بودند اغلب نقش خدايان افسانه اي بود. اين نقوش متنوع کمک بزرگي به روشن شدن مذاهب دنياى قديم کرده است .
مثلاً در روى سکه هاى اژين نقش لاک پشت که مظهر آرتميس دختر ژوپيتر است و بر روى سکه هاى آتن در يک طرف تصوير آتنا آلهه يوناني انديشه ، دختر زئوس و در طرف ديگر نقش جغد که مظهر اوست مي باشد.
در سکه هاى ايونى بيشتر تأثير خدايان مشرق زمين به چشم مى خورد و اغلب بر روى سکه ها نقوش حيوانات بالدار مثل ابوالهول (که معرف مذهب مصرى است ) و گاوميش بالدار و بر روى سکه هاى شهرهاى فينيقيه نقش رب النوع داگون که صورت انسان و بدن ماهي دارد و يا ملکار يکي ديگر از خدايان، ديده ميشود.
بر روى سکه هاى صور نقش ماهي بر روى امواج آب دريا و نقش خداى فينيقى (ملکار) بر پشت سکه نقش بسته است.
http://uc-njavan.ir/images/x28hxfym59dsoh59gpk.jpg (http://uc-njavan.ir/images/x28hxfym59dsoh59gpk.jpg)
نقش لاک پشت که مظهر آرتميس دختر ژوپيتر است از نخستین سکه های یونان میباشد
که در شهر اژین ضرب شده است
http://uc-njavan.ir/images/at20ynbbvxcqohfb52zm.jpg (http://uc-njavan.ir/images/at20ynbbvxcqohfb52zm.jpg)
تصوير آتنا آلهه يوناني که روی سکه های آن زمان ضرب میشده در سال 546 پ.م کوروش بنیانگذار هخامنشي کشور ليدي را تسخير نمود و اکثر مناطق يونانى نشين را زیر سلطة خود در آورد ، بجز کشور ليدى به نواحى تصرف شده که در آنها ضرب سکه رايج بود اجازه داد که مثل قبل به ضرب سکه هاى محلى ادامه دهند و تنها ضرب سکه هاى کروزوئيد (كروزسي) را متوقف نمود.
کوروش هخامنشي ( 550-530 پ .م ) با اينکه متوجه لزوم سکه و تأسيس ضرابخانه شده بود ولى مرگ به او اين فرصت را نداد. لذا داريوش هخامنشي (522-486 پ .م ) اولين کسي بود که در ايران بضرب سکه اقدام نمود.
وى سکه هاى طلا و نقره بنام هاى (دريک Daric و شکل يا سيگلوی Siglos) به ترتيب به وزن 41/8 گرم و 6/5 گرم ضرب نمود. بر روى سکه تصوير شاه هخامنشي به شکل کماندار پارسي ديده مي شود که به علامت نيايش خداى بزرگ اهورمزدا ، زانوزده و کمانى را در حال کشيدن زه و در دست ديگر نيزه اى دارد. در پشت سکه نيز چند فرورفتگي مشاهده مي شود . همچنين سکه اى از داريوش سوم بدست آمده است که بجاى نيزه خنجرى را بدست گرفته است .
سکه هاى نخستین هخامنشي بنام سکه هاى شاهي معروف بوده است. قدرت مالى هخامنشيان بسيار زياد بوده بطوريکه مزد هر سرباز خازجي که براى ارتش ايران کار ميکرده است يک سکه طلا (دريک ) در ماه بوده است.
در سراسر ايران هخامنشي ضرابخانه هاى سلطتنى بنابر آنچه که احتياج بود سکه ضرب مي کردند ولى در مواقع لزوم بروز جنگ فرمانروايان يا ساتراپ هاى محلى که اطراف پادشاه مامور تشکيل و تدارک سازوبرگ و جنگ افزار بودند سهم بيشتري براى ضرب سکه از خزانه سلطتني دريافت مي کردند از ساتراپ هاى هخامنشي که در تاريخ ايران نام آنها برده شده است مانند داتام- پاره و فرناباد که مدتها فرمانروايى کيليکيه و سوريه و بابل را داشتند سکه هاى با ارزشى در مجموعه موزه ملى موجود مي باشد.
http://uc-njavan.ir/images/11juja67nysj8265vu.jpg (http://uc-njavan.ir/images/11juja67nysj8265vu.jpg)
سکه سیمین سیگلوی از نخستین سکه های ضرب شده در ایران بوده است
که در زمان داریوش بزرگ و سایر پایشاهان هخامنشی رواج داشته است http://uc-njavan.ir/images/jsdd6g25xudu9ruzoss8.jpg (http://uc-njavan.ir/images/jsdd6g25xudu9ruzoss8.jpg)
سکه زرین دریک از نخستین سکه های ضرب شده درایران بوده است که
در زمان داریوش بزرگ و سایر پایشاهان هخامنشی رواج داشته است از انواع ديگر سکه هاى هخامنشي سکه هاى پادشاهان و ساتراپ های تابع مانند شاهان قبرس و فينيقيه و امراي کاري ، ليسى، آراد مي باشند که مدتها زير نظر دولت هخامنشي در آمدند و استقلال داخلي پيدا کرده و سکه ضرب نمودند.
از سکه هاى بسيار جالب سکه هاى صيدا را ميتوان نام برد. در يک طرف اين سکه نقره نقش کشتي جنگي و در طرف ديگر نقش اردشير سوم هخامنشي را سوار بر گردونه اى بسيار زيبا ميبينيم (358-326 پ .م ) .
بر سکه نقره ديگرى نقش اردشير دوم کمان بدست ايستاده و در پشت سکه نقش کشتى جنگي با بادبان نقر شده است (74ه4-358 پ .م )که با مشاهده اين سکه ميتوان به تاريخ دريانوردي ايران در دوره هخامنشي و وضع کشتي هاى جنگي و اهميت آنها پي برد.
http://uc-njavan.ir/images/mbht6q50f3f1apniolih.jpg (http://uc-njavan.ir/images/mbht6q50f3f1apniolih.jpg)
سکه صیدا ضرب شده در زمان اردشیر سوم هخامنشی سکه هاي اسکندر به واسطه تنوع نقش و زيبايي بسيار جالب است . برخي از آنها را که بي شک هنرمندي توانا و زبردست تهيه کرده است ، جزو شاهکار هاى هنرى ميباشد.
درباره سکه هاى اسکندر و تصاوير وى بر روى آنها نظريات مختلفي وجود دارد. عده اى نقش اين سکه را تصوير خود اسکندر مي دانند که به صورت يکي از خدايان جلوه گر شده است و بعضى ديگر آنرا تصوير خيالى يکي از خدايان ميدانند ، زيرا تصاوير اسکندر بر روى سکه ها يکسان نيست ، ولى آنچه بيشتر مورد نظر است اينست که سکه هاى اوليه بخصوص سکه هاى طلا که دار اى نقش کلاه خود است و در يونان و مقدونيه ضرب شده مربوط به خود اسکندر و از نظر هنري بسيار جالب است و تصوير حقيقي او بوده است.
تصوير سکه هاى اسکندر اکثرا بدين ترتيب است که نقش نيم تنه او بشکل هرکول ، مظهر قدرت و توانايى و يکي از قهرمانان افسانه هاى قديم يونان مي باشد که کلاهى از پوست شير بسرکشيده و در پشت سکه خداى بزرگ يونان (زئوس) بر روى تخت نشسته و عصاي قدرت را بدست گرفته و نام اسکندربخط يونانى کنار آن نوشته شده است .
در حفاري سال هاى 1341و 1342هيئت مشترک ايران و انگليس در پاسارگاد ، تعدادى ازسکه هاى اسکندرو سلوکوس اول بدست آمده است که ازنظرنقش بسيار جالب است اين سکه ها ضرب شهرهاى شوش، بابل، اکباتان کاپادوکيه و آرارات در مجموعه موزه ملى ايران باستان موجوداست .
http://uc-njavan.ir/images/71zoyryhihe969hfh7yr.jpg (http://uc-njavan.ir/images/71zoyryhihe969hfh7yr.jpg)
روی سکه تصویر اسکندر مقدونی و پشت سکه تصویر خداى بزرگ يونان (زئوس ) از سکه هاى شاهان باختر(250 پ .م ) که بر ايالات شرقي حکومت ميکردند نمونه هاى جالبي وجود دارد که هر يک نشان دهنده وضع اجتماعي ، اقتصادي ، تاريخ ، هنر و فرهنگ آن سرزمين است .سکه هاى اشکاني مدارک با ارزشي ميباشند که نه تنها وضع اقتصادي آن دوره را معرفي ميکند بلکه تاريخ 500 سال شاهنشاهي بزرگ ايران را از جهات مختلف بررسي ميکند. در دوره اشکانيان داد و ستد بوسيله سکه هاى نقره ، مس و برنز انجام مي پذيرفت و سکه طلا تا بحال از آنها ديده نشده است .
شاهان اشکاني به آرايش مو و ريش توجه خاصي داشتند و از روى نقوش سکه ها ميتوان به طرز آرايش آنها پي برد ، برگردن تمام آنها گردنبند مرواريد از يک تا 4 رديف آويخته شده است .پادشاهاني که دوران سلطنت آنها طولاني بوده است به خوبي تغييراتي که براثرگذشت زمان در چهره آنها پديدار شده است را ميتوان مشاهده نمود.
بر روى سکه ها تصوير نيم من يا تمام رخ شاه به طرز دقيقي حکى شده است و بر پشت سکه ها معمولا نقش ارشک موسس اين سلسله نشسته بر روى سکويى قرار دارد که کمان بدست گرفته است و اين بپاس احترامي است که آنها نسبت به موسس خاندان خود ابراز ميداشته اند.
بر پشت سکه هاى درهمي ، شاه بر تخت نشسته و فرشته بالداري حلقه سلطنت را به او ميدهد اوايل نوشته روى سکه ها به خط يونانى و شهرت شاهان را دربردارد ولي از زمان سلطنت بلاش اول (51-78 م) (خط آرامي) و پهلوي اشکاني بر روى سکه ها بکار مي رفت . انواع تاج هاى اين دوره ، بعضى بسيار ساده و بعضى مثل تاج ملکه مورا همسر فرهاد چهارم بسيار مجلل و جواهر نشان بوده است .در سکه هاى پارتي علامات اختصاري که معرف ضرابخانه شهر است در پشت سکه قرار دارد. چنانچه از روى سکه ها بر مي آيد شهرهايى که داراى ضرابخانه بوده اند شامل: نيسا ، دارا (در ناحيه دره گز کنوني)، صد دروازه (نزد يک دامغان ) تمبراکس (ساري) ، سيرينک (نزديک ساري)، هگمتانه (همدان)، شوش سلوکيه، رکا(رى)، مرو، تيسفون ، هرات ، کنگاور، نهاوند و غيره مي باشند.
در دوره سلوکى منطقه اليمايى که سکه هاى آن داراي اهميت بسياري است ناحيه خوزستان ، ايلام قديم ، دزفول و شوش را شامل مي شد که بوسيله فرمانروايان محلى اداره ميشد و از دوره مهر داد اشکاني (171»128پ .م )که اين نواحي را به تصرف خود در آورد به فرمانروايان محلي و شاهزادگان که از طرف شاه منصوب مي شدند اجازه ضرب سکه داده شد. قديميترين سکه اين دوره حدود (100 پ.م. ) و مربوط به کامناسکريس دوم است .
خر سن يا خارا کس در کنار رود دجله و فرات و شمال شرقي منطقه اليمايى واقع بوده است در اين محل ابتدا اسکندر مقدوني شهر اسکندريه دجله را بنا نمود که بعدها در دوره سلوکى ها انطاکيه ناميده شد و سپس بنام خر سن يا خار کس درآمد. سکه هاى خر سن بسيار کمياب هستند و قديميترين آنها حدود اواسط قرن دوم ميلادي ميباشند و تأثير وهنرپارت ها بر سکه هاى فرمانروايان خر سن ديده ميشود.
http://uc-njavan.ir/images/ug6cw01gqkkmap5f0r5.jpg (http://uc-njavan.ir/images/ug6cw01gqkkmap5f0r5.jpg)
نمونه ای از سکه دوران اشکانیان سکه های دوره ساسانیان از احمیت بسیار بالایی برخوردارند ، پارس درزمان هخامنشي موقعيت بسيار مهمي داشته است زيرا شاهان هخامنشي بجز سکونت در بإيتخت هايى مثل شوش ، بابل ، هگمتانه مدت زيادي از سال را درکاخهاى تخت جمشيد بوده اند. به همين دليل پارس به واسطه سکونت شاهان وضع مخصوصي داشته است و فرمانروايى اين ناحيه از دوره هخامنشي دردست اين خاندان بوده است .
اين شاهزادگان از دوره سلوکى اشکاني بعلت حسن تدبير و موقع شناسي قدرت مذهبي را در دست گرفته و بعلت استقلال و قدرت اقتصادي زيادي که در امور داخلي داشتند به ضرب سکه پرداختند. اين سکه ها نمونه بارزي از مذهب و فرهنگ آن دوران است و تعدادي از شاهان را که در نوشته هاى قديمي از آنها نام برده شده است معرفي مي نمايد. قديميترين سکه هاى شاهزادگان پارس در حدود اواخر قرن سوم پ .م شروع گرديده است و تا 210 ميلادي حدود سي نفر از شاهان در اين منطقه فرمانروايى داشتند.
سکه هاى اولين فرمانروايان با نقش تصوير شاه است که کلاه پارسي مخصوص هخامنشيان رابرسردارند. در پشت سکه آتشکده قرار دارد و در يک طرف درفش و در طرف ديگر شاه پارس که رياست مذهبي را دارد و در حال نيايش در مقابل آتش گاه ايستاده است . نقش سکه هاى پارس از زمان فرادات دوم (133-88 پ.م.) تحت تأثير سکه هاى اشکاني قرار گرفت نوشته سکه هاى پارسي در دوره ضرب سکه هاى ساساني از سال تاجگذاري اردشيراول (224ميلادي) آغازشد و در سال (652ميلادي) پايان يافته که سال سقوط اين سلسله است .
در اين مدت شاهان متعددي سلطنت کردند ، بعضي از آنها چند ماهي بيشتر سلطنت نکردند و برخي مثل خسرو انوشيروان نزديک به نيم قرن سلطنت و سکه هاى متنوعي نيز ضرب نمودند، با توجه به سکه هاي پادشاهان مختلف ميتوان به بسياري از وقايع و آداب و رسوم آنها آشنايى پيدا کرد و از آن جمله است سيماي شاهان انواع تاجها ، تزيينات لباس ، آرايش مو و چهره ، خط و تحول آن القاب شاهان ، قدرت زمان سلطنت آنها و همچنين نام مراکزي که در آنجا ضرابخانه داشته اند از زمان سلطنت بهرام منجم (391.420 ميلادي) نام شهرها برروى سکه ها ضرب گرديد.
سکه هاى ساساني داراي انواع تاجها ، آرايش مو و چهره و جواهرات گرانبها بر روى تاجها مى باشند. بر پشت سکه ها معمولا ًنقش آتشدان با شعله هاى فروزان وجود دارد و در اطراف آن دو نکهبان که شاه يا وليعهد يا دو تن از شاهزادگان ميباشند ، منقوش است . ولي بر پشت بعضي از سکه هاى طلا تصوير ملکه يا آلهه قرار دارد که از دور سر وى نوري ساطع است .نوشته هاى روى سکه بخط پهلوي ساساني و نام القاب شهرياران ساساني است .
سکه هاى جالب توجه اين دوره سکه هاى اردشير اول ، شاپوراول ، هرمزدوم ، بهرام دوم با ملکه و وليعهد و ملکه پوراندوخت را ميتوان نام برد. روى سکه هاى ملکه پوراندوخت ، تصوير ملکه با مو هاى بلند مجعد که بر آنها گلهايى از جواهر پوشانده شده و تاج جواهر نشانى بسر دارد ، نقش شده است . سکه هاى بهرام دوم و ملکه او که براى اولين بار در اين دوره نقش ملکه برروى سکه ظاهر مي شود داراي دو نوع تاج ميباشد، يکي مدور دور تا دور تاج ، جواهر نشان بوده است و ديگر تاج بلندي است که سرکرازى در تمامي تاج قرارگرفته است و در حاشيه آن جواهرات بکار رفته است .سکه هاى طلاى خسرو انوشيروان اکثراً بصورت تمام رخ نقش شده است .
در دوره شاهنشاهى ساساني ، وسعت مملکت از شمال به جيحون ودرياى خزر،ازمشرق به سندوپنجاب ،از جنوب به درياي عمان و خليج فارس وازمغرب به سوريه و عربستان رسيده بود. ازجمله شهرهاى مهم دوره ساسانى که در آنها سکه ضرب شده است ميتوان (اردشيرخوره ) درفيروزآباد کنونى درفارس ، (وه ار دشير ) نزديک تيسفون ، (رامهرمز اردشير) در خوزستان ، (ريواردشير) در ارجان فارس ،(نيشابوردرخراسان ،گندى شاپور) درخوزستان ،(وه قباد) نزديک تيسفون ، (ابرقباد) درخوزستان و (وه قباد) در تيسفون را نام برد.
نحوه ضرب سکه بدين ترتيب بود که قطعاتى از فلز طلا، نقره يا مس را با وزن معين دربين هر دو روى سکه قرارداده وبا چکش ، ضربه اى محکم وکنترل شده برآن وارد مي کردند تا فلز مورد نظر تبديل به سکه شود.
سر سکه (نوعي قالب )از دو قسمت جدا ، از جنس فلزي محکم که معمولاً مس يا پولاد بود تهيه ميشد. نقوش و نوشته هاى مورد نظر را به طور معکوس بر آن حک مي کردند . معمولاً تمامي شهرها و مراکز مهم ،داراي ضرابخانه بودند و گاهي به واسطه پيروزيها وجشنهاى مختلف سکه هايى باعنوان مدال و يادبود ضرب ميشد.
http://uc-njavan.ir/images/7wfzjk78gxgw362dtdj.jpg (http://uc-njavan.ir/images/7wfzjk78gxgw362dtdj.jpg)
سکه بهرام دوم ساسانی به همراه ملکه پوراندخت و ولیعهدپس ازشاهنشاهى ساسانى و کشته شدن يزد گرد سوم در مرو( 625 ميلادي ) فرمانروايان عرب ، سکه هايى مشابه سکه هاى ساسانى ضرب کردند. اين سکه ها در حقيقت اولين سکه هاى اسلامي بشمار ميرود.
حکمرانان مسلمان تصاوير خود را بر روى مسکوکات نقش نکردند بلکه تصاوير پادشاهان ساساني را همانگونه که بودبرروى سکه گذاشتند. خلفاي راشدين نيز اسامي پادشاهان ساساني را بر روى سکه هاى عرب ساسانى ضرب نمودند اين نوعي سکه ها بيشتر با تصويرخسرودوم ساسانى ونام فرمانروايان صدراسلام و با خط پهلوي و گاه کوفى در متن سکه و نام ضرابخانه و تاريخ ضرب و نيز سال يزدگردى يا هجرى، درپشت سکه به خط پهلوى ضرب شد. و يکي ازکلمات (بسم آله) (بسم آله ربي) (محمد رسول آله ) و کلماتى از اين قيبل را درکنار سکه اضافه مى نمودند.
اين سکه ها را سکه هاى عرب ساسانى مى نامند. جنس اغلب اين سکه ها از نقره (درهم ) و گاهى مس (فلس) بوده است . اولين بار درهم اسلامى به امرعمربن آلخطاب در سال هشتم خلافتش درسال 20هـ.ق ضرب کرديد. برروى سکه صورت شاه ساسانى و کلمات بسم آله و بسم آله ربي با خط کوفى و اسم پادشاه ساسانى با حروف پهلوى بر پشت سکه ديده ميشود. اين کار تا زمان حکومت بنى اميه و بعد از آن ادامه داشت .ضرب درهم هاى عرب ساسانى ، در عهد خلفاى راشدين و اوايل دولت بنى اميه يعنى تا زمان عبدالملک بن مروان در سال 79هـ.ق ادامه داشت . بعد از اين تاريخ سکه هاى اسلامى بدون تصوير ، جايگزين آن شد . اولين سکه طلا(دينار) بدون تصويردرسال 77هـ.ق دردوره عبدالملک بن مروان خليفه اموى ضرب شد و ازسال 79هـ .ق سکه هاى نقره به صورت رسمى ضرب شد و از آن پس ضرب سکه به سبک عرب ساسانى منسوخ گرديد.
با وجود رواج سکه هاى اسلامى خطى بدون تصوير، از نيمه دوم قرن اول هجرى ، سکه هايى به سبک ساسانى با تصوير تا قرن دوم هجرى در طبرستان ضرب ميشد. اين سکه ها را که کوچکتر از سکه هاى عرب ساسانى بودند سکه هاى طبرستان مى نامند. سکه هاى حکام عرب طبرستان نيزشبيه سکه هاى اسپهبدان بوده با اين فرق که نام هر يک از آنها به خط کوفى و نام طبرستان و سال ضرب در پشت سکه به خط پهلوى بوده است.
اسپهبدان طبرستان ازخاندان ساسانى بودند و در طبرستان فرمانروايى مستقلى را تأسيس نمودند و تاريخ مخصوصى را که به سال طبرى معروف است برگزيدند. همانگونه که اشاره گرديد اولين سکه هاى خطى اموى از جنس طلا در زمان عبدالمک بن مروان ضرب و جايگزين درهم هاى عرب ساسانى شد. در زمان خلافت بنى اميه ، نام خليفه روى سکه ها ديده نميشود و تنها تاريخ و محل ضرب سکه ، بر روى سکه هاى نقره و تاريخ ضرب در طرف ديگر و سوره مبارکه الاخلاص را بدون کلمه(قل) به شکل (الله احد الله صمد لم يلد و لم يولد و لم يکن له کفواًاحد) ضرب مي کردند .
http://uc-njavan.ir/images/phlyux860mxmxqffw565.jpg (http://uc-njavan.ir/images/phlyux860mxmxqffw565.jpg)
نمونه ای از سکه عرب ساسانی که در دوره ی حکومت عراب بر ایران ضرب میشده است
از سال 127هـ .ق که قيام ضد اموى به رهبرى ابومسلم خراسانى قوت گرفت تا انقراض امويان درسال 132هـ.ق وروى کارآمدن سفاح اولين خليفه عباسى ، سکه هاى ويژه اى با مفاهيم سياسى امويان ضرب گرديد که بنام ابومسلم شناخته ميشود. اين سکه ها مانند سکه هاى امويان بدون نام خليفه ، در ایالات جبال در خراسان و خوزستان و فارس ضرب ميشد.
نام ابومسلم خراسانى بر روى هيچيک از سکه هاى نقره نيامده است ولى بر روى سکه هاى مسى بين سال هاى 127تا 132 نام ابومسلم ديده ميشود. سوره مبارکه 112 قرآن کريم و بر روى سکه و درحاشيه پشت سکه قسمتى ازآيه 33 سوره توبه (محمد رسول آلله ارسله بآلهدى و دين الحق ليظهره على الدين کله و لوکره المشرکون) نقش گرديده است .
در منابع مختلف از ضرابخانه هاى در بسياري نام برده شده است که سکه هاى اموى در آنجا ضرب مي شده اند اما از اين ضرابخانه ها بجز دمشق ، افريقيه و اندلس بقيه در عراق و ايران بوده اند و نکته جالب توجه اين است که اين شهرها اکثراً همان شهرهايى بوده اند که سکه هاى عرب ساسانى در آنها ضرب ميشده است .
حکومت خلفاى عباسى از سال 132هـ . ق شروع شد و تا سال 656هـ.ق ادامه يافت در سکه هاي عباسى حاشيه سکه مثل سکه اموى است ولى ديگر سوره 112 قرآن کريم را بر پشت سکه نياورده و عبارت (محمد رسول آلله ) جاى آن را ميگيرد. با گذشت زمان سکه هاى عباسى تکامل پيدا کرده و در حاشيه سکه ها آيه 3 و 4 سوره روم نوشته شد(لله آلامرمن قبل و من بعد و يومئذ يغمه آلمومنون سکه بنصرآله ) .
http://uc-njavan.ir/images/pjdjd5kj0wzyj4961vxt.jpg (http://uc-njavan.ir/images/pjdjd5kj0wzyj4961vxt.jpg)
سکه هارون الرشید عباسیاوايل قرن سوم هجرى ظهور حکومتهاى نيمه مستقل در ايران مثل طاهريان و صفاريان را مشاهده مى کنيم که داراى سکه هاى بسيار دولت جالب و با ارزش هستند. طاهربن حسين سردارنامى مأمون و سرسلسله ادامه طاهريان که بعدها به ذوآليمينين شهرت يافت و بر روى سکه ها لقب او ديده ميشود. سلسله ديگر که از سيستان بود ، صفاريان و مؤسس دوره آن يعقوب ليث ميباشد.
بر روى سکه هاى نقره اين دوره کلماتى مثل النصر،الظفر،اليمن و السعاده نقر شده است که نظير اين کلمات روى سفالهاى لعابدار ايران بچشم ميخورد. يکي ازسلسله هاى بزرگ که در قرون سوم و چهارم هجرى بر نواحى قرن وسيعى از ايران حکومت ميکردند سامانيان بودند که قلمروشان از مرزهاى هند در مشرق تا مرکز فلات ايران در مغرب امتداد پيدا ميکرد.
بيشتر گنجينه هاى بزرگ نقره که از روسيه ، لهستان ، اسکانديناوى از زير خاک در آورده اند، مربوط به سکه هاى نقره ساسانى بوده است . اکثرسکه هاى اين دوره دراندازه قراردادى و رسمى ميباشد ولى تعدادى از آنها با اندازه هاى بزرگ تر (قطر8/4سانتيمتر) درناحيه هندوکش ضرب شده است . بيشتر سکه هاى ساماني درخراسان و نواحى شرقى ضرب شده ولى تعداد معدودى هم در نواحى غرپي به ضرب رسيده اند.آل بويه نيزبه اندازه سامانيان سکه ضرب نموده اند. سکه هاى اين دوره براى محققين تاريخى منابع اطلاعاتى بسيار باارزشى است زيرا روى سکه هاى آنها القاب و اسامى زيادى از شاهزادگان آل بويه و ارتباطات شاخه هاى متعدد با يکديگر و دست نشاندگان مختلفى که آنها را به رسميت مى شناختند و همچنين از وسعت قلمرو آنها اطلاعات با ارزشى بدست مى آيد. قدرت امراى آل بويه بحدى بود که به تعويض له خلفا اقدام مى نمودند.
ولى به لحاظ مذهبي، احترام خلفا را محفوظ ميداشتند و نام آنها را برروى سکه ها مياورند. در قرن چهارم هـ .م براى اولين بار پس از حکومت ساسانى، بر روى سکه هاى آل بويه لقب شاهنشاه نيز بچشم ميخورد سوره مبارکه قرآن کريم که در حاشيه آن سکه هاى عباسى زده ميشد بر روى سکه هاى سامانى و آل بويه و غزنوى نيز ضرب ميگرديد. در روى سکه هاى اسلامى ايران تا زمان سلاجقه ، صورت انسان يا _ حيوان ديده نميشود.
تصاوير سکه تا آن دوران فقط شمشير و گاهى هلال و ستاره بود. ولى بر روى سکه هاى سلاجقه روم ، تصاوير شير و خورشيد و بر روى سکه هاى طغرل سلجوقى ، گنبد و گلدسته ديده ميشود. ايلخانان بزرگ به نقر (قاآن الاعظم و قاآن العادل و ايلخان المعظم ) در اول و آخر اسم خود اکتفا ميکردند اما ايلخانان ايران به تدريج کلمه شاهنشاه اسلام و سلطان همانند شاهان ايران به کار بردند. آنها گاهى اسم خود را به خط و زبان اويغورى هم بر روى سکه و هاى نقره ميگردند.
بر روى سکه هاى غازان، اسم غازان محمود به خط کوفى واويغورى وچينى نقر شده است. به طورکلى در طول شش قرن تزئينات روى سکه هاى عرب ساسانى ، اموى و عباسى، شاهان ايران و سلاطين ترک تا دوره مغول به صورت خط به شيوه کوفى قديم و بدون نقطه واغلب شکسته زاويه دار منقور ميشد. در اين دوره فقط در روى سکه هاى مسى اتابکان و خوارزمشاهيان به لحاظ شيوه خطاطى، مختصر تغييرى محسوس است .
http://uc-njavan.ir/images/4isxidduf1t27amtb.jpg (http://uc-njavan.ir/images/4isxidduf1t27amtb.jpg)
سکه یعقوب ابن احمد سامانی
از حمله مغول به بعد به تدریج خط کوفى ازحالت کوفى شکسته به نسخ و نستعليق در زمان صفويه تغيير يافت و در واقع تغييرات خط روى سکه ، خيلى کندتر از کتابت انجام پذيرفت . تصاوير حيوانات مختلف روى فلوس هاى مسي تصویر است . نقش شير و خورشيد به سکه با گذشت زمان دچار تحولات زيادى شد. طغراهاي مختلفى از شاهان مغول و ترکمانها متداول شد که خوانا ترين آن را بر روى سکه هاى ناصرالدين شاه ميتوان ديد.
گرچه سکه هاى مهم دوره هاى مختلف خصوصاً بدليل زنگ زدگى و پوسيدگى جلب نظر نميکند اما از نظر تاريخى داراى اهميت زيادى ميباشند. طى قرون اوليه هجرى بيشتر شهرها داراى ضرب سکه ،بخصوص سکه هاىمسين بودند و اغلب بر اين سکه ها اسامى شهرها يا حاکم هائى نوشته شده است که شايد گاهى نامشان در تاريخ ثبت نشده باشد.
حفاريهاى علمى مناطق باستانى باعث شده است که تعداد زيادى از اين سکه ها به دست آيد و مجموعه با ارزشى از سکه هاى مسي در موزه ملى ايران وجود دارد. ضرابخانه ، يکي از ارکان مهم سازمان مالي در زمان صفوي بود که تحت نظر معيرالممالک اداره مي شد. عزل و نصب حکامان و زرکشان و رئيس ضرابخانه به عهده وي بود. سکه هاي شاهان صفوي متنوع بود آنان نسبت به نوشته هاي روي سکه توجه خاصي داشتند.
بر سکه ها نام و القاب شاهان صفوي به صورت ساده و يا به شعر آمده است. تاريخ و محل ضرب سکه و نيز اسامي دوازده امام يا چندين تن از ائمه روي سکه هاي صفوي منقور است. سکه هاي اين دوره بيشتر از طلا و نقره و مس بود و در داد و ستدها، بيشتر از سکه هاي مسي و نقره اي استفاده مي شد.
سکه طلا نيز در دسترس مردم بود و معمولا در جشنها و تاجگذاريها و اعياد از آنها استفاده مي شد. واحد پول اين دوره تومان لغتي مغولي به معني ده هزار است. سکه طلا را اشرفي و سکه نقره را بيستي ، محمدي، شاهي، عباسي، پنج عباسي و لاري مي گفتند. سکه هاي مسي را غازي يا غاريکي مي گفتند که 10/1 شاهي بود. بر روي فلوس ها نقوش مختلف حيوانات و پرندگان نقر است.
http://uc-njavan.ir/images/01umfolvb7ftgy12di2a.jpg (http://uc-njavan.ir/images/01umfolvb7ftgy12di2a.jpg)
سکه سلطان حسین صفویبر روي سکه هاي نادر شاه افشار (1160-1148 هـ.ق.)کلمه السطان نادر يا يک بيت شعر ديده مي شود. او به سال 148 هـ.ق. در دشت مغان تاجگذاري کرد و به يادگار اين جشن سکه هايي با نوشته الخير في ماوقع ضرب شد. به لحاظ حروف ابجد تاريخي که از آن به دست مي آيد، تاريخ جلوس سلطنت نادر شاه است.
کريم خان زند (1193-1163 هـ.ق)در طول 30 سال حکومت ، خود را شاه و سلطان نخواند و عنوان وکيل الرعايا را بر خود نهاد. بر روي سکه هاي او نام وي بصورت بسيار ساده به صورت کريم و نام محل ضرب نوشته شد. و بر پشت سکه يک بيت شعر آمده است سکه هاي طلاي او را کريمخاني مي نامند.در زمان قاجاريه سکه هاي متعدد ضرب شهرهاي مختلف موجود است. نوشته بر روي بعضي از سکه ها مثل سکه آقا محمدخان بسيار ساده مي باشد. در اين سکه ها فقط نام وي به صورت يا محمد بر بآلاي اسامي شهرهايي که سکه در آن ضرب مي شده است ، قرار دارد و بر پشت سکه يک بيت شعر نوشته شده است. از اواسط دوره صفويه به شهرها با توجه به موقعيت سياسي جغرافيايي و مذهبي آنها عناويني داده شد. اين عناوين بر روي اغلب سکه هاي اين دوره ديده مي شود. در سکه هاي افشا ريه و زنديه و قاجاريه نيز اين عناوين به کار رفته است.سکه هاي خطي و بدون تصوير تا زمان سلطنت فتحعلي شاه قاجار معمول بود .
در زمان ناصرالدین شاه علاوه بر سکه های چکشی خطی سکه های چکشی با تصویر نیز ضر گردیده است. در سال 1295 هـ.ق. در دوره ناصر الدين شاه دارالضرب هاي ولايات منحل گرديد و ضرابخانه در پايتخت تهران داير شد، عناوين از روي سکه ها حذف گشت. عناوين مذکور بدين شرح اند: دارلسلطنه اصفهان دارالمرز رشت، دارالعباده يزد، دارالسعاده زنجان، دارآلمومنين کاشان دارآلامان کرمان ، دارالسلطنه تبريز و دارالعلم شيراز. امیرنظام گروسی که در سال 1283 هجری قمری سفیر ایران در پاریس بود، یک دستگاه ماشین آلات ضرب سکه خرید و به ایران فرستاد.
ماشین مزبور، به علت نبودن وسایل حمل و نقل سال ها در بندر انزلی در اتبار کالا باقی ماند و سرانجام در سال 1294 هجری کارخانه ضرب سکه و قالب گیری در تهران دایر گردید. از آنجائیکه محمد ابراهیم امین السلطان رئیس ضرابخانه بود، سکه های جدید نقره به (قران امین السطان) معروف شد. ادارة امور ضرابخانه از سال 1300 هجری به حاجی محمد حسین اصفهانی واگذار گردید و وی با عنوان (امین دارالضرب) اداره ضرابخانه را برعهده گرفت.
فکر ایجاد چنین ضرابخانه، سال‌ها قبل از این تاریخ، یعنی به سال 1222 هجری قمری در زمان ولیعهدی عباس میرزا نایب السلطنه در تبریز مورد توجه بوده و اقدام به تهیه سکه های رسمی یا چرخی گردیده ولی به علت گرانی هزینه در حدود ۲۰۰ قطعه سکه سیمین تهیه و ضرابخانه تعطیل شد.
دوره سلطنت ناصرالدين شاه تا انقراض قاجاريه سکه هاي زرين به شکل بیست و پنج تومانی، ده توماني، پنج تومانی، دو توماني، يک توماني، یک اشرفی ،دو اشرفي، پنج اشرفي، پنج هزاري، دوهزاري و سکه هاي سيمين به شکل پنج هزار ديناري، دو هزار ديناري، يکهزار ديناري،پانصد ديناري، پنج قرانی، دو قراني ویکقرانی، ده شاهي و شاهي . سکه هاي مسين و نيکل هم به صورت دويست ديناري، صد ديناري، پنجاه ديناري بيست و پنج ديناري و دوازده دیناری بوده اند
. http://uc-njavan.ir/images/xyb6h6c810u2yo82yzlh.jpg (http://uc-njavan.ir/images/xyb6h6c810u2yo82yzlh.jpg)
سکه ده تومان ناصرالدین شاه قاجار از نخستین سکه های ضرب ماشینی