مثنوي شاه و درويش يا قصه شاه و گدا

[م.محسن]

آغاز قصه شاه و درويش

سخن آراي اين حديث کهن / اين چنين مي کند بيان سخن


که: ازين پيش بود درويشي / راست کيشي، محبت انديشي


از همه قيد عالم آزاده / ليک در قيد عشق افتاده


الم روزگار ديده بسي / محنت عاشقي کشيده بسي


تنش از عشق جسم بي جان بود / رگ برو همچو عشق پيچان بود


بود در کوه گشته و هامون / کار فرهاد کرده و مجنون


بسکه مي داشت ميل عشق مدام / عشق مي گفت در محل سلام


از قضا چند روزي آن درويش / بر خلاف طريق و عادت خويش


از سر کوي عشق دور افتاد / در سراپرده سرور افتاد


ني بدل داغ اشتياقي داشت / ني بجان آتش فراقي داشت


دلش آزاده از جفاي حبيب / جانش آسوده از بلاي رقيب


شکر مي گفت، زانکه روزي چند / بود در کنج عافيت خرسند


گر چه مي خواست ترک محنت عشق / بود در خاطرش محبت عشق


عاشقي گر چه محنت انگيزست / محنت او محبت انگيزست


خواست، القصه، عاشق صادق / که: دگر بار، اگر شود عاشق


عاشق سرو قامتي باشد / که بقامت قيامتي باشد


با وجود جمال صورت خوب / باشد او را کمال سيرت خوب


از کمال کرم وفاداري / نه ز عين ستم جفاگاري


بهواي چنين دلارامي / مي زد از شوق هر طرف گامي


سوي باغي گذر فتاد او را / که نشان از بهشت داد او را


چهره باغ و طره سنبل / اين يکي حلقه حلقه و آن گل گل


طرفه تر آنکه روي گل گل او / ظاهر از حلقهاي سنبل او


لاله را از پياله اش داغي / گو: چه حاليست در چنين باغي؟


سبزه در وي چو خضر جا کرده / علم سبز در هوا کرده


بهر دفع خمار نرگس مست / نصف نارنج داشت در کف دست


گل بخوش بويي نسيم صبا / پيرهن کرده از نشاط قبا


دو لب خويش از فرح خندان / شکل دندانه بر لبش دندان


منظري داشت همچو خلد برين / برتر از آسمان بروي زمين


بام افلاک پيش منظر او / بود چون سايه پست در بر او


ماه و خورشيد فرش آن در بود / خشتي از سيم و خشتي از زر بود


زير ديوارش، از براي نشاط / بود گسترده صد هزار بساط

ادامه دارد ...

[م.محسن]

آغاز قصه شاه و درويش

زير ديوارش، از براي نشاط / بود گسترده صد هزار بساط


طوف آن باغ چون ميسر شد / ميل درويش سوي منظر شد


ناگهان ديد مکتبي چو بهشت / در و ديوار آن عبير سرشت


وه! چه مکتب؟ که رشک بستانها / بوستاني درو گلستانها


اهل مکتب همه بحسن و جمال / سالشان کم، جمالشان بکمال


يکي ابروي کج عيان کرده / سر «نون و القلم » بيان کرده


يکي از شکل قد و زلف و دهان / از «الف، لام و ميم » داده نشان


همچو «والشمس » آن يکي روي / همچو «والليل » آن يکي را موي


هر که در مکتبي چنين شد خاص / خواند «الحمد» از سر اخلاص


بود سر خيل آن همه ماهي / ملک اقليم حسن را شاهي


طرفه شهزاده اي اي بحسن ادب / طرفه تر آنکه «شاه » داشت لقب


سرو قدي، که چون قدم ميزد / هر قدم عالمي بهم ميزد


شوخ چشمي، که چون نگه ميکرد / خانه مردمان تبه ميکرد


پيش آن چشم خوابناک سياه / سرمه بي قدر، همچو خاک سياه


بودش از زهر چشم مژگانها / همچو زهر آب داده پيکانها


سنبلي بر سمن کشيده چو جيم / کاکلي برقفا فگنده چو ميم


چون نمک ريخته تکلم او / شکر آميخته تبسم او


شکل ابروي آن خجسته تذور / دو پر زاغ بود بر سر سرو


چشمه آب زندگي لب او / موج آن آب سيم غبغب او


از دهانش نشانه هيچ نبود / جز سخن در ميانه هيچ نبود


آن دهان هيچ و آن ميان هم هيچ / جز خيالي نبود و آن هم هيچ


گر ميانش خيال خواهد بود / آن خيال محال خواهد بود


مشکلي هر که پيشش آوردي / او روان حل مشکلش کردي


بود وقت سخن فسون سازي / خرده داني و نکته پردازي


بسکه درويش گشت مايل او / ماند در حسرت شمايل او


هر دمش مي فزود حيراني / حيرتي، آن چنان که ميداني


ادامه دارد ...

[م.محسن]

آغاز قصه شاه و درويش

هر دمش مي فزود حيراني / حيرتي، آن چنان که ميداني


شاه گفتش: چنين خموش مباش / لب بجنبان، تمام گوش مباش


گر ترا هست مشکلي در دل / بکن از من سؤال آن مشکل


چيست؟ گفت آن يگانه آفاق / آنکه هم جفت باشد و هم طاق؟


گفت: آن ابروان پر خم ماست / کج تصور مکن، که گفتم راست


گر چه جفت اند آن دو بي کم و بيش / ليک طاقند در نکويي خويش


گفت: آري، جواب آن اينست / شاه را صد هزار تحسينست


شاه گفتا که: در کدام کتاب / خوانده اي اين چنين سؤال و جواب؟


گفت: هرگز نخوانده ام سبقي / پيش کس نگذرانده ام ورقي


بهره اي از سواد نيست مرا / غير خواندن مراد نيست مرا


خانه چشمم از سواد تهيست / بي سواديش عين روسيهيست


تا نخواني بدل سروري نيست / ديده را بي سواد نوري نيست


چونکه شه را شد اعتقاد برو / الف و با نوشت و داد برو


ميل درويش زان يکي صد شد / گفت: اين بار کار من بد شد


دست بر سر نهاد و زار گريست /که: درين عاشقي نخواهم زيست


چون بهم حسن و خلق يار شود / عشق عاشق يکي هزار شود


خوبرويي که هست عاشق دوست / در جهان هر که هست عاشق اوست


گر چه درويش ذوفنوني بود / در ره عشق رهنموني بود


لوح تعليم در کنار نهاد / سر تعظيم پيش يار نهاد


اي بسا خرده بين که آخر کار / سوي مکتب رود چو اول بار


اين بود عشق ذوفنون را ورد / که کند اوستاد را شاگرد


عشق چون درس خود کند بنياد / بشکند تخته بر سر استاد


در سبق آشکار مي نگريست / ليک پنهان بيار مي نگريست

[م.محسن]

در آزاد شدن شهزاده از مکتب و ملول بودن درويش



يار هر گه درو نظر ميکرد / او نظر جانب دگر ميکرد






گر چه عاشق بود خراب نظر / ليک او را کجاست تاب نظر؟





هر گه آن نوش خند شکر لب / جانب خانه رفتي از مکتب






حال درويش ز آن برآشفتي / گريه آغاز کردي و گفتي:





بي تو در مکتبم پريشان حال / همچو ديوانه در کف اطفال






زندگي موجب ملال منست / عرش و کرسي گواه حال منست





هست، دور از تو، دفتر و خامه / آن سيه کار و اين سيه نامه






قامتت را الف هوا خواهست / ها ز شوقت دو چشم بر راهست





صاد چشم اميد ببريده / همچو کاغذ سفيد گرديده






دور از آن چشم نيست نقطه صاد / که برون آمدست نقطه ضاد





دال بي طره تو بد حالست / اينکه خم شد قدش، بر آن دالست






سين ز هجران آن لب خندان / لب حسرت گرفته بر دندان





همچو شينست بي تو سرکش کاف / که کند سينه را شکاف شکاف





جانب قاف گر شوم نگران / آيدم همچو کوه قاف گران





لام بي سنبل تو قلابيست / کز غم او دل مرا تابيست





بي جمال تو بر تن محزون / نعل و داغيست نون و نقطه نون





غير ازين گونه حرف کم ميگفت / حرف ميديد و حرف غم ميگفت





وقت خواندن ز هيبت استاد / چون ز طفلان برآمدي فرياد

ادامه دارد

[م.محسن]

در آزاد شدن شهزاده از مکتب و ملول بودن درويش

وقت خواندن ز هيبت استاد / چون ز طفلان برآمدي فرياد




او هم آواز و هم زبان مي شد / پس بتقريب در فغان ميشد






هر گه از شوق گريه ميکردي / صد هزاران بهانه آوردي





که: غريبم درين ديار بسي / در غريبي چو من مباد کسي






ياد يار و ديار خود کردم / گريه بر روزگار خود کردم





چون خبر يافتي که آمد شاه / زود فارغ شدي ز گريه و آه






که: دگر آه و ناله بي ادبيست / آه! ازين گريه، اين چه بوالعجبيست؟





گفتي از هر طرف حکايتها / کردي از هر کسي روايتها





بود از آن نکته هاي خاطر خواه / غرض او قبول حضرت شاه




شاه را ساختي بخود مشغول / خويش را نيز پيش او مقبول




آري، اينست کار عاشق زار / تا کند جا هميشه در دل يار






شب چو آمد ز خدمت استاد / شاه و طفلان همه شدند آزاد





او گرفتار ماند در مکتب / با دروني سيه تر از دل شب

[م.محسن]

حال گدا بوقت شب در جدايي شاهزاده

چون شب تيره در ميان آمد / دل درويش در فغان آمد


که: دل شب چرا ز مهر تهيست؟ / تيره شد روزم، اين چه رو سيهيست؟


چه شد آيا گرفت ماه امشب؟ / باشد از دود دل سياه امشب


هيچ شب اين چنين سياه نبود / گويي امشب چراغ ماه نبود


شد پر از دود گنبد گردون / روزني نيست تا رود بيرون


همه روي زمين سياه شد، آه! / که نشستم دگر بخاک سياه


جان شيرين رسيد بر لب من / صد شب ديگران و يک شب من


بلکه اين صد شبست، نيست شکي / که بخونم همه شدند يکي


وه! که خورشيد رو بره کرده / رفته و روز من سيه کرده


آسمان واقفست از غم من / که سيه پوش شد بماتم من


صبح از من نميکند يادي / آخر، اي مرغ صبح، فريادي!


کوس امشب غريو کم دارد / ز آب چشمم مگر که نم دارد؟


قمري از بانگ صبح لب بربست / تا شد از ناله ام فغانش پست


ديده ها بر ستاره تا دم صبح / چون شفق ميگريست از غم صبح

[م.محسن]

حالات شاه و گدا در مکتب


صبح دم کز نسيم مهر افروز / دور شد طره شب از رخ روز


شست دوران ز آب چشمه مهر / ظلمت شب ز کارگاه سپهر


سوخت بر مجمر سپهر بلند / ز آتش مهر دانه هاي سپند


آفتاب از فلک هويدا شد / قطره ها ريخت، چشمه پيدا شد


مهر از چرخ نيلگون سر زد / يوسف از آب نيل سر بر زد


آتش موسوي بطور آمد / ظلمت شب برفت، نور آمد


بعد ظلمت، برين بلند ايوان / روي بنمود چشمه حيوان


شه، که صد ناز و عشوه در سر داشت / ناگه از خواب ناز سر برداشت


از گريبان ناز سر بر کرد / سر برآورد و فتنه را سر کرد


هم کله کج نهاد بر سر خويش / هم قبا چست کرد در بر خويش


حلقه زلف ساخت زيور گوش / چين کاکل فگند بر سر دوش


بر ميان همچو موي بست کمر / صد کمر بسته را شکست کمر


قد برافراخت همچو عمر دراز / سوي مکتب قدم نهاد بناز


چم درويش مستمند براه / گهر افشان براي مقدم شاه


ناگه آن سرو ناز پيدا شد / فتنه رفته باز پيدا شد



ادامه دارد ...

[م.محسن]

حالات شاه و گدا در مکتب


ناگه آن سرو ناز پيدا شد / فتنه رفته باز پيدا شد


چون بديد آن جمال زيبايي / کرد بنياد ناشکيبايي


دل و جانش در اضطراب افتاد / مست بيخود شد و خراب افتاد


دم بدم حال او دگرگون شد / من چگويم: که حال او چون شد؟


شاه چون ديد بيقراري او / در دلش کار کرد زاري او


پيش او رفت و گفت: حال تو چيست؟ / در چه انديشه اي؟ خيال تو چيست؟


ساعتي با گداي خود بنشست / رفت آنگه بجاي خود بنشست


جاي در پيشگاه خانه گرفت / و آن گدا جا بر آستانه گرفت


بسکه بودند هر دو مايل هم / جا گرفتند در مقابل هم


چشم بر چشم و ديده بر ديده / هر زمان سوي يکدگر ديده

[م.محسن]

در فسون سازي شهزاده بمعلم بجهت دلداري درويش



شاه چون در گدا نظر ميکرد / مهر او در دلش اثر ميکرد






خواست تا پيش خويشتن خواند / گفت: درويش پيش من خواند





کس نگويد بغير من سبقش / ننويسد کس دگر ورقش




هر که بر حرف او نهد انگشت / کنم انگشت او برون از مشت





هر که بر لوح او رقم سازد / تيغ من دست او قلم سازد






بعد ازين گفتگو بپيشش خواند / ساخت تقريب، نزد خويشش خواند






بهر تعليم چون تکلم کرد / عاشق از شوق دست و پا گم کرد






دال ميگفت، او الف ميخواست / که يکي بود پيش او کج و راست






شاه زان هيچ بر نمي آشفت / نرم نرمک باو سبق ميگفت





شاه درويش دوست مي بايد / تا ازو عالمي بياسايد






خاصه شاهان ملک دين، يعني / پادشاهان صورت و معني






آه! ازين کافران سنگين دل / که بلاي دلند، مسکين دل!




هر زمان فتنه اي برانگيزند / بي گنه خون عاشقان ريزند






هر نفس آتشي برافروزند / بي سبب جان بيدلان سوزند






شهسواران عرصه جانها / آفت عقلها و ايمانها

[م.محسن]

حال عشق شاهزاده با گدا

باز چون ظلمت شب آمد پيش / مبتلاي فراق شد درويش


بامدادان که طفل اين مکتب / صفحه را شست از سياهي شب


آسمان زد برسم هر روزه / قلم زر بلوح فيروزه


اهل مکتب ز خواب برجستند / بخيال سبق ميان بستند


با قد همچو سرو و روي چو ماه / همه جمع آمدند، غير از شاه


دل درويش هيچ از آن نشکفت / هر دم آهسته زير لب ميگفت:


همه هستند، يار نيست، چه سود؟ / سرو من در کنار نيست، چه سود؟


يار مي بايد و نمي آيد / غير مي آيد و نمي بايد


بود شهزاده را يکي همزاد / که ز مادر بشکل او کم زاد


واقف از حال شاه در همه حال / همدم و همنشين او مه و سال


چون بسي بي قرار شد درويش / گفت با او ز بيقراري خويش


که: چرا دير کرد شاه امروز؟ / ساخت روز مرا سياه امروز


آفتاب مرا چه آمد پيش؟ / که نيامد برون ز خانه خويش


برده خواب صبوح از دستش / يا مي ناز کرده سر مستش؟


تا سحر گه نشسته بود مگر؟ / ور نه تا چاشت چيست خواب سحر؟


بود در گفتگو که آمد شاه / شد ز گفت و شنودشان آگاه


رشکش آمد که عاشق نگران / نگرانست جانب دگران


چشم عاشق بيار بايد و بس / عاشقي کي رواست پيش دو کس؟


گفت: هي!هي! عجب خطا کردم! / که باين بوالهوس وفا کردم


گر وفايي درين گدا بودي / اين چنين دربدر چرا بودي؟


ادامه دارد ...

[م.محسن]

حال عشق شاهزاده با گدا

گر وفايي درين گدا بودي / اين چنين دربدر چرا بودي؟


در سگ دربدر وفا نبود / دربدر خود بجز گدا نبود


بنده، چون کرد بندگي کسي / نخرندش، که گشته است بسي


گه بهمزاد خود برآشفتي / بصد آشفتگي باو گفتي:


ميل علت چو نيست بيش از من / پس چرا آمدي تو پيش از من؟


گاه از مکتبش برون کردي / جگرش را بطعنه خون کردي


که: بمکتب دگر ميا با من / يا تو آيي درين طرف يا من


که قلم را بخاک افگندي / گه ورق را ز يکدگر کندي


کردي اظهار رشک و غيرت خويش / رشک خوبان بود ز عاشق بيش


صفحه را پيش روي آوردي / چهره خويش را نهان کردي


فتنه اهل حسن در عالم / بر سر عاشقان بود ماتم


شاه در فکر کار درويشست / خواجه را ميل بنده خويشست


گر سپاهي بشاه خود نازد / شاه هم بر سپاه خود تازد


از خجالت هلاک شد درويش / گفت: راضي شدم بمردن خويش


جان گدازست ناتواني من / مرگ بهتر ز زندگاني من


آه! ازين طالعي که من دارم / گريه از بخت خويشتن دارم


شوخ من، گر چه نکته دان افتاد / ليک بسيار بدگمان افتاد


خواستم سوي گوهر آرم دست / دستم از سنگ حادثات شکست


عمر ميخواستم ز آب حيات / تشنه مردم ز شوق در ظلمات


شاه شيرين زبان شکر لب / بار ديگر چو رفت از مکتب


خواند همزاد را بخدمت خويش / که: چه ميگفت با تو آن درويش؟


قصه را پيش شاه کرد بيان / بطريقي که حال گشت عيان


يافت شه از اداي آن تسکين / بست دل در وفاي آن مسکين


کو رسولي که از براي خدا / حال من هم کند بشاه ادا؟


تا دگر قصد اين گدا نکند / بند بندم ز هم جدا نکند

[م.محسن]

افشاي راز عشق و ملامت عوام


باز چون مهر از فلک سر زد / شاه از خواب ناز سر بر زد


دل پر از مهر و لب پر از خنده / از عتاب گذشته شرمنده


پيش درويش همچو گل بشکفت / رفت در خنده همچو غنچه و گفت:


پس ازين به که ما بهم باشيم / هر دو شاه و گدا بهم باشيم


زانکه شاه و گدا بهم گويند / بي گدا نام شاه کم گويند


نام شاه و گدا بهم گيرند / بي گدا نام شاه کم گيرند


عزت سروران ز درويشيست / فخر پيغمبران ز درويشيست


همه شاهان گداي درويشند / در پناه دعاي درويشند


شاه چون لطف کرد بيش از پيش / ميل درويش گشت بيش از بيش


چند روزي چو در ميان بگذشت / حال درويش زين و آن بگذشت

[م.محسن]

خبردار شدن مردم از حال درويش و پيدا شدن رقيب کافرکيش بدانديش

اهل مکتب شدند واقف حال / گفتگو شد ميانه اطفال


زين حکايت بهم خبر گفتند / اين سخن را بيک دگر گفتند


طفلکان جمله شوخ و حيله گرند / همچو طفلان اشک پرده درند


گر کسي پيش طفل گويد راز / راز او را بغير گويد باز


عاقبت تشت او ز بام افتاد / اين صدا در ميان عام افتاد


همه جا اين فسانه پيدا شد / عيب جو را بهانه پيدا شد


پند گويان ملامتش کردند / بملامت علامتش کردند


در ره عشق جز ملامت نيست / عاشقي کوچه سلامت نيست


دل گرفتار اين ملامت باد / وز غم عافيت سلامت باد

[م.محسن]

راندن کوتوال گدا را از مکتب برقابت خود

هيچ جا در جهان حبيبي نيست / که بدنبال او رقيبي نيست


مردمان تا حبيب مي گويند / در برابر رقيب مي گويند


تا کسي جان بآن جهان نبرد / از بلاي رقيب جان نبرد


شاه را سنگدل رقيبي بود / يک ز انصاف بي نصيبي بود


کار او زهر چشم بود از قهر / کاسه چشم او چو کاسه زهر


بغضب تيز کرده خويش را / خنده هرگز نديده رويش را


مهر آزار خلق در مشتش / شکل کژدم گرفته انگشتش


هر که سر پنجه اي چنين دارد / مشت کژدم در آستين دارد


با وجود چنين ستيزه و قهر / مير بازار بود و شحنه شهر


حکم بر خاص و عام بود او را / اختيار تمام بود او را


سفله را هرگز اعتبار مباد / مدعي صاحب اختيار مباد


حاصل قصه آن که: آن بد کيش / گشت واقف ز قصه درويش


همچو سگ تند شد بقصد گدا / تا ازان آستانش ساخت جدا


آن گدا را چو راند از در شاه / مدتي مي نشست بر سر راه


از سر راه نيز مانع شد / سعي درويش جمله ضايع شد


غير ازينش نماند هيچ رهي / که رود شب بکوي دوست گهي


کرد بيچاره اين چنين تدبير / که رود شب بکوي او شبگير


راز او چون بروي روز افتاد / شب تاريک دلفروز افتاد


پرده صد هزار عيب شبست / يکي از پرده هاي غيب شبست


شب که سر بر زند ز سر ظلمات / در سياهي نمايد آب حيات


نور معراج در دل شب تافت / مصطفي آنچه يافت در شب يافت

[م.محسن]

رفتن گدا بشب بر در شاهزاده



يک شب القصه رو بشاه آورد / رو بشاه جهان پناه آورد






با تن زار و سينه غمناک / دل مجروح و ديده نمناک




هر قدم رو بخاک مي ماليد / از دل دردناک مي ناليد






هر دم آهي کشيدي از دل تنگ / تا از آن آه سوختي دل سنگ






از غم دل بسينه سنگ زدي / با دل از کينه طبل جنگ زدي






رخ بر آن خاک آستان سودي / آستان را ز بوسه فرسودي





گفتي: اين آستانه محترمست / سگ اين کوي آهوي حرمست





هر که او ره بدين طرف دارد / پاي او بر سرم شرف دارد





بر در شاه ديد شير سگي / سگ نگويم، پلنگ تيز تگي





داغ مهر و وفا نشاني او / خواب مردم ز پاسباني او





گفتش: اي سرور وفاداران / در وفا بهتر از همه ياران





گفت: اي از مي وفا سرمست / روز و شب هيچ خورد و خوابت هست؟





رشته دوستيست هر رگ تو / تو سگ کوي يار و من سگ تو





پنجه و ناخنت بخون شکار / سرخ همچون گلست و تيز چو خار






دست تو در حناست گل دسته / گل سرخ آن کف حنا بسته





کف پاي تراست نقش نگين / در نگين تو جمله روي زمين





بارها صيد فربه آوردي / خود قناعت باستخوان کردي





هست شکل دم تو قلابي / که مرا مي کشد بهر بابي






شب رواني که قلب و حيله گرند / از تو شب تا بروز بر حذرند





گريه کرد و ز ديده آبش داد / وز دل خون چکان کبابش داد

[م.محسن]

ناليدن درويش در کوي شاه



آن شب آفاق همچو گلشن بود / شب نبود آن، که روز روشن بود






فلک از آفتاب و بدر منير / قدحي بود پر ز شکر و شير





ماه چون کاسه پنير شده / کوچها همچو جوي شير شده






سايه ظلمت فگنده بر سر نور / ريخته مشک ناب بر کافور




در چمن سايهاي برگ چنار / چون سيه کرده پنجهاي نگار






سايه برگ بيد گاه شمال / راست چون ماهيان در آب زلال





بود ماه فلک تمام آن شب / شاه را شد هواي بام آن شب






شب مهتاب طرف بام خوشست / جلوه هاي مه تمام خوشست

[م.محسن]

ديدار شاه از بام در شب ماه روشن



آمد و جا گرفت بر لب بام / روي بنمود همچو ماه تمام






آمد و بر کنار بام نشست / ديد درويش را که رفته ز دست





رخ بخوناب ديده مي شويد / با دل غم کشيده مي گويد:






کارم از دست شد، چه کارست اين؟ / الله! الله! چه کار و بارست اين؟





آه! ازين بخت و طالعي که مراست / واي؟ ازين عمر ضايعي که مراست






تا بکي سينه پاره پاره کنم؟ / واي من! واي من! چه چاره کنم؟





چاک چاکست دل بخنجر و تيغ / حيف! حيف از دلم! دريغ! دريغ!






آه! ازين بخت و طالعي که مراست / واي! ازين عمر ضايعي که مراست





من کيم؟ آنکه شمع بزم افروخت / شعله اي جست و خانمانم سوخت






من کيم؟ آنکه آب حيوان جست / بر لب چشمه دست از جان شست





من کيم؟ آنکه رنج هجران برد / سير ناديده روي جانان، مرد





نيست غير از وصال او هوسم / آه! گر من بوصل او نرسم





گر نميرم درين هوس فردا / کار من مشکلست پس فردا





شاه چون گوش کرد زاري او / بهر تسکين بي قراري او






گفت: برخيز و اضطراب مکن / غم فردا مخور، شتاب مکن




زانکه من بعد ازين چه صبح و چه شام / آيم و جا کنم بگوشه بام






بر لب بام قصر بنشينم / تا گروه کبوتران بينم






تو هم از دور سوي من مي بين / در و ديوار کوي من مي بين






اي خوش آندم که دوست دوست شود! / يار آنکس که يار اوست شود





روي خود آورد بجانب دوست / طالب او شود که طالب اوست






عشق با يار دلنواز خوشست / بلکه معشوق عشق باز خوشست

[م.محسن]

در صفت کبوتر بازي شاه و نظاره کردن درويش



صبح چون ريخت دانه انجم / آسمان گشت تير و مشعله دم




باز سبز آشيان زرين پر / کرد آهنگ چرخ بار دگر





سوي بام کبوتر آمد شاه / بر فراز فلک برآمد ماه






طرفه بامي، چنانکه بام فلک / خيل خيل کبوتران چو ملک





در پريدن بلند پايه او / چون هما ارجمند سايه او






قدح آب او ز چشمه مهر / ارزنش از ستاره هاي سپهر






تا مگر شه بدست گيرد ني / بسته از جان کمر بخدمت وي





شاه و بالاي سر کبوتر او / چون سليمان و مرغ بر سر او





هر زمان گشته بر سرش جمعي / همچو پروانه بر سر شمعي





پيکر هر يک از لطافت پر / نازنين لعبتي پري پيکر





هر نگارين او نگاري بود / هر سفيدش سمن عذاري بود





داغها مشک فام و عنبر بوي / چون سر نو عروس مشکين موي





چينيش بسکه نازنيني داشت / صورت لعبتان چيني داشت





بسکه بغداديش نکو افتاد / طرفه تر شد ز طرفه بغداد






سايه هاي کبوتران دورنگ / بر زمين نقش کرده شکل پلنگ





همه بر گرد شاه طوف کنان / همه در پيچ و تاب چرخ زنان





چون بدستور خود کبوتر باز / بدهان و بدست کرد آواز





سوي گردون بيک زمان رفتند / همچو پروين بآسمان رفتند





شاه برجست و ني گرفت بدست / نعره اي چند زد، بلند، نه پست

ادامه دارد

[م.محسن]

در صفت کبوتر بازي شاه و نظاره کردن درويش

شاه برجست و ني گرفت بدست / نعره اي چند زد، بلند، نه پست



غرض آن داشت شاه نيک انديش / که خبر دار گردد آن درويش






روي خود سوي قصر شاه کند / جانب ماه خود نگاه کند





چشم او خود بجانب شه بود / زان همه کار و بار آگه بود






از دل و جان دعاي شه مي گفت / گه نظر مي نمود و گه ميگفت:





اي دل من فتاده در دامت / مرغ جانم کبوتر بامت





کاش! من هم کبوتري بودم / صاحب بالي و پري بودم





تا بر آن گرد بام مي گشتم / بر سرت صبح و شام مي گشتم





تنم اينجا اسير قيد شده / دل بآن بام رفته، صيد شده





کوي تو همچو کعبه محترمست / مرغ بامت کبوتر حرمست





از دلم خاست دود و آتش آه / گشت خيل کبوتر تو سياه





بسکه از ديده ريخت اشک اميد / خيل ديگر ازو شدند سفيد




جگريهاي خود که مي نگري / همه از خون دل شده جگري





مست چون بلبلند و سرخ چو گل / گوييا هم گلند و هم بلبل





رنگ ايشان ز اشک آل منست / پر هر يک گواه حال منست






چيست چشم کبوترت پر خون؟ / از چه رو گشت پاي او گلگون؟





حال من ديد و ديده پر خون شد / پا بخوناب ديده گلگون شد





او درين حال و شاه بر لب بام / با رخ همچو ماه کرده قيام





تا چو از دور بيند آن مسکين / شود او را ز ديدنش تسکين






بود در عين عشق بازي خويش / واقف از عشق بازي درويش





شاه تا عشق بازيي نکند / با گدا دلنوازيي نکند

[م.محسن]

سر راه گرفتن رقيب درويش را

چند روزي که شاهزاده عصر / آمد و جا گرفت بر لب قصر


آن گدا رو بقصر شه مي کرد / بر در و بام او نگه مي کرد


بهواي شه و نظاره بام / ماند سر در هوا سحر تا شام


جز بسوي هوا نمي نگريست / هيچ بر پشت پا نمي نگريست


در هوا بسکه بود واله و مست / خلق گفتندش آفتاب پرست


تا بجايي رسيد گفت و شنفت / که رقيب آن شنيد و با وي گفت:


اين گدا از خداي نوميدست / قبله او جمال خورشيدست


کافرست و ز اهل ايمان نيست / کفر مي ورزد و مسلمان نيست


خورد درويش بي گنه سوگند / بخدايي که هست بي مانند


اوست خورشيد و عشق لايق اوست / همه ذرات کون عاشق اوست


پيش خورشيد او حجابي نيست / غير او هيچ آفتابي نيست


شد معين ميان دشمن و دوست / که بعالم خداپرست خود اوست


باز خود را بکوي شاه افگند / وز کف خصم در پناه افگند


ليک طفلان کوچه و بازار / باز جستندش از پي آزار


هر طرف ميشدند سنگ بدست / که: کجا رفت آفتاب پرست؟


هر که کردي بآن طرف آهنگ / تا زند بر گداي مسکين سنگ


سنگ ازان آستان شه کندي / بردي و خود بسويش افگندي


گفت: از سنگ بينم آزاري / سنگ آن آستان بود ياري


بسکه طفلان زدند سنگ برو / عرصه شهر گشت تنگ برو


بضرورت ز شهر بيرون جست / کنج ويرانه اي گرفت و نشست


چون بويرانه ساخت مسکن خويش / پيرهن چاک کرد بر تن خويش


که: من مرده پيرهن چه کنم؟ / مرده گر نيستم، کفن چه کنم؟


هر زمان خاک ريخت بر سر و تن / کين چه عمرست؟ خاک بر سر من


يکسر مو نکاست ناخن خويش / خواست ناخن زند بسينه ريش


موي ژوليده را گذاشت بسر / بلکه مويي ز سر نداشت خبر


با خود از بيخودي سخن ميکرد / گله از بخت خويشتن ميکرد


که: رساندي سرم بچرخ برين / بازم از آسمان زدي بزمين


گر بمن لحظه اي وفا کردي / هم در آن لحظه صد جفا کردي


حد جور و جفا همين باشد / بارک الله! وفا همين باشد

[م.محسن]

جستن کبوتر شاه بر درويش و نامه نوشتن ببال او


بود شه را کبوتري که فلک / نه پري ديد مثل او نه ملک


در پريدن بلند پايه او / چون هماي ارجمند سايه او


قمري از بهر بندگي کردن / پيش او رفته طوق در گردن


حلقه چشم باز را کنده / زره زر بپايش افگنده


کرده پرواز تا مه و انجم / دم همه سوده و شده همه دم


روزي آن هدهد همايون فر / بسکه مي زد بگرد گردون پر


از سر قصر شاه دور افتاد / اندک اندک ز راه دور افتاد


بعد ازان کز هوا فرود آمد / بر سر آن گدا فرود آمد


سر او سود بر سپهر بلند / که بفرقش هماي سايه فگند


گفت: فرق من آشيانه تست / قطره اشکم آب و دانه تست


آن کبوتر بفرق آن محزون / بود چون مرغ بر سر مجنون


آتشين آه را همي افروخت / که چو پروانه بال او ميسوخت


بعد ازان دست برد سوي قلم / تا کند حسب حال خويش رقم


شرح بي مهري زمانه کند / نامه بنويسد و روانه کند


قصه محنت فراق نوشت / شرح غمهاي اشتياق نوشت


هر گه از سوز دل رقم مي زد / آتش اندر ني قلم مي زد


چون نوشت از رقيب و از ستمش / نامه در پيچ و تاب شد ز غمش


نامه را بر پر کبوتر بست / پر ديگر ببال او بر بست


ره نمودش بسوي منظر شاه / کرد پرواز و رفت تا بر شاه


مرغ روحش پريد و از سر او / تا پرد همره کبوتر او


شاه چون خواند عرض حال گدا /گفت کز هر طرف کنند ندا


کين همه خلق بي شماره شهر / جمع گردند بر کناره شهر


سوي ميدان برند تير و کمان / بتماشا روند پير و جوان


هر گروهي نشانه اي سازند / تير خود بر نشانه اندازند


هر که در حکم ما کند تقصير / خويشتن را کند نشانه تير


چون رسيد اين ندا بگوش گدا / خواست تا جان کند ز شوق فدا


رفت و جا بر کنار ميدان کرد / شه دگر روز عزم جولان کرد


هر که بيماري فراق کشيد / عاقبت شربت وصال چشيد


هر که غمگين در انتظار نشست / شادمان در حريم يار نشست

[م.محسن]

رفتن شاهزاده به ميدان


روز ديگر، که آفتاب منير / همه روي زمين گرفت بزير


گرم شد ذره ذره آتش مهر / ذره اش تير شد، کمانش سپهر


شه کمر بست و عزم ميدان کرد / ميل تير و کمان و جولان کرد


گفت تا: مرکبي گزين کردند / زين زر خواستند وزين کردند


وه! چه مرکب؟ که برقي و بادي / طرفه ديوانه اي، پريزادي


خوش خرامي ز آب نازک تر / تيز گامي ز باد چابک تر


نو عروسي ز ناز جلوه کنان / چون دو موي از قفا فگنده عنان


تيزي گوش و نرمي کاکل / خنجر بيد و دسته سنبل


تيز رو بود همچو عمر بسي / خبر از رفتنش نداشت کسي


قاف تا قاف دور هفت اقليم / پيش او تنگ تر ز حلقه ميم


گر رود سوي هفته رفته / بگذرد از قطار آن هفته


شاه چون ميل اسب تازي کرد / مرکب از شوق جست و بازي کرد


يافت از مقدمش رکاب شرف / او چو بدر و مه نو از دو طرف


خلق هر سو دوان که: شاه رسيد / آب حيوان ز گرد راه رسيد


چون بميدان رسيد شاه و سپاه / مهر درويش تافت در دل شاه


ساخت تقريب سير و جولان را / بهر او گرد گشت ميدان را


ديد در گوشه اي وطن کرده / چاک در جيب پيرهن کرده


صفحه سينه را خراشيده / نقش غير از ورق تراشيده


پيرهن چاک کرده در بدنش / همچو تاري ز جيب پيرهنش


تن تاري و اضطراب درو / بلکه تاري و پيچ و تاب درو


سينه اش کوه محنت و اندوه / چشمش از گريه چشمه بر سر کوه


مژه ها گرد ديده نمناک / بر لب چشمه چون خس و خاشاک


تار ريشش ز قطره ها شده پر / آمده راست همچو رشته در


رفته از گرد در ته پرده / روي در پرده عدم کرده


طفل اشک از براي پرده دري / بر رخ او روان بفتنه گري


چون نظر بر جمال شاه افگند / خويشتن را بخاک راه افگند


شاه درويش را چو يافت چنان / جانب اهل قبضه تافت عنان


خواست درويش روي او بيند / او هم از دور سوي او بيند


گفت: زان رو نشانه اي سازند / تير خود بر نشانه اندازند


بسکه تير از هوا کمان داران / بر زمين ريختند چون باران


مزرعي شد کناره ميدان / خوشه اش تير و دانه اش پيکان


روي شه جانب هدف بودي / ليک چشمش بدان طرف بودي


چون بسوي نشانه رو کردي / نظري هم بسوي او کردي

[م.محسن]

در تعريف کمان شاه گويد



بر سر دست شه کماني بود / که مه نو ازو نشاني بود






خم شده همچو ابروي خوبان / کرده هر گوشه عالمي قربان





همچو ابروي يار در خور زه / ليک در گوشه ها فگنده گره






چون جوانان بجنگ خو کرده / همچو شيران بحمله رو کرده





گره افگنده بر سر ابرو / مه عيدش کمند بر بازو






بر کمان داشت ناوک خونريز / راست همچون خدنگ مژگان تيز






هر که او را کشيده تا سر دوش / سرو قدي کشيده در آغوش






در تماشاي قد دلجويش / گوشه چشم مردمان سويش





در ره دوستان فتاده بخاک / دشمنان را ز دور کرده هلاک






شاه در علم قبضه کامل بود / چون کمان سوي تير مايل بود





استخوان را اگر نشان کردي / تير را مغز استخوان کردي





مور اگر آمدي برابر تير / چشم او دوختي ز يک پر تير





چشمش از دوختن شدي چو فراز /بازش از زخم تير کردي باز





شاه چون تير بر نشانه کشيد / آن گدا آه عاشقانه کشيد





گفت: شاها، دلم نشان تو باد / رگ جانم زه کمان تو باد






حلقه ديده باد زهگيرت / تا رسد گاه گاه بر تيرت





کاش! تيرت مرا نشانه کند / تا که آيد بسينه خانه کند





تير ني از تو بر جگر خوردن / خوشتر آيد ز ني شکر خوردن






ني تيري که در کمان داري / کاش! آنرا بسينه ام کاري





گر خدنگي نيايد از شستت / خود بگو: چون ننالم از دستت؟





تا هدف غير اين گدا کردي / قدر انداز من، خطا کردي





تا ترا استخوان نشان شده است / تنم از ضعف استخوان شده است






مو شکافي بچشم ناوک زن / مو اگر ميشکافي اينک من





هيچ رنجي بدست تو مرساد! / چشم زخمي بشست تو مرساد!

[م.محسن]

مناظره تير و کمان با يکديگر


شاه تيري که در کمان پيوست / چون فگندش بر آسمان پيوست


تير چون ديد کز جفاي کمان / ماند از دستبوس شاه جهان


بيخود افگند ز آسمان خود را / بر زمين زد همان زمان خود را


خويشتن را بقصد جنگ آراست / بکمان گفت: اي کج ناراست


از کجي گه بر آتشت دارند / گاه اندر کشا کشت دارند


شرم دار از قد شکسته خويش / وز ميان شکسته بسته خويش


پيري و بهر دستگيري تو / قد من شد عصاي پيري تو


هست بي من بسي شکست ترا / که نگيرد کسي بدست ترا


چون ز تير و کمان سخن گويند / نام تو بعد نام من گويند


پيش بازوي پر دلان ننگي / با وجودي که صد من سنگي


جانب خود مکش بزور مرا / زانکه خواهي فگند دور مرا


داري از دست سرکشي کردن / طوق و زنجير و بند در گردن


خلق پيشت کشند صد ره بيش / تو همان پس روي، نيايي پيش


اين صفت ها طريق پيران نيست / لايق طور گوشه گيران نيست

[م.محسن]

جواب دادن کمان بتير و صلح کردن



چون کمان اين سخن شنيد از تير / بر دلش زخمها رسيد از تير






گفت: تا کي شکست پيري من؟ / بگذر از طعن گوشه گيري من





که تو هم بعد از آنکه پير شوي / بشکني زود و گوشه گير شوي






خويش را بر فلک مبر چندين / بپر ديگران مپر چندين




تو ز پهلوي من شکار کني / کار فرما منم، تو کار کني





بر سر فتنه ديده اند ترا / اره بر سر کشيده اند ترا





تيز ماري و راست چون کژدم / همه را نيش ميزني از دم






هر طرف کز ستيز ميگذري / ميزني نيش و تيز ميگذري





بارها بر نشانه جا کردي / باز کج رفتي و خطا کردي






اهل عالم ترا از آن سازند / که بگيرند و دورت اندازند





چون ترا شاه ميکند پرتاب / تو چرا ميشوي ز من در تاب؟





تير چون راست يافت قول کمان / صلح کرد وز جنگ تافت عنان





باز عقد موافقت بستند / بهم از روي مهر پيوستند





هيچ کاري ز صلح بهتر نيست / بدتر از جنگ کار ديگر نيست





صلح باشد طريق اهل فلاح / زان جهت گفته اند صلح و صلاح

[م.محسن]

واقف شدن مردم از عشقبازي و دلداري درويش و بهانه ساختن رقيب شکار را بجهت جدايي آنها


چند روزي که شاه بنده نواز / سوي درويش جلوه کرد بناز


مردمان پي بحال او بردند / ره بفکر و خيال او بردند


عيب جويان بعيب رو کردند / وز سر طعنه گفتگو کردند


که: چرا شاه با گدا يارست؟ / پادشه را خود از گدا عارست


مسند شاه و بورياي گدا؟ / الله! الله! کجاست تا بکجا؟


از گدا عشق شاه لايق نيست / بلکه او مدعيست، عاشق نيست


پاکبازان دعاي شه گفتند / در معني درين سخن سفتند:


که بدينسان شه پسنديده / کس نديدست و بلکه نشنيده


شاه گر با گدا چنين بازد / همه کس را گداي خود سازد


زين سخن ها رقيب واقف شد / طبع ناساز او مخالف شد


از غضب خون او بجوش آمد / چون خم باده در خروش آمد


گفت: اگر خون اين گدا ريزم / بهر خود فتنه اي برانگيزم


شاه ازين قصه گر خبر يابد / رخ ز من تا بحشر مي تابد


گر بگويم باو، گران آيد / ور نگويم دلم بجان آيد


پس همان به که حيله اي بکنم / شاه را از گدا جدا فگنم

[م.محسن]

حيله کردن رقيب و خبردار نمودن شاه گدا را



روز ديگر که وقت ميدان شد / باز شه را هواي جولان شد






آمد و کرد هم عناني او / شد مشرف بهم زباني او





گفت: شاها، رسيد فصل بهار / معتدل شد براي ليل و نهار






همه روي زمين گلستان شد / موسم باغ و وقت بستان شد





سبزه از برف شد عيان امروز / عالم پير شد جوان امروز






ابر نيسان بکوهسار آمد / باز آبي بروي کار آمد




هيچ داني که سيل چون شده است؟ / از سر کوه سرنگون شده است





سبزه بر هر طرف فگنده بساط / بر زمين پا نميرسد ز نشاط





از گهرهاي شبنم و ژاله / شد مرصع پياله لاله

[م.محسن]

رفتن درويش بصحرا و ساکن شدنش در کوهي و منتظربودنش بمقدم شاه


کوهي و بوالعجب کوهي / کوه دردي و کان اندوهي


تيغ بر فرق ماه و مهر زده / سنگ بر شيشه سپهر زده


سختش بعاشقان در جنگ / از پي جنگ دامنش پرسنگ


تيغ او بسکه خلق را کشته / شده از کشته گرد او پشته


هر گه از هجر يار ناليدي / کوه ازين ناله زار ناليدي


ناله برخاستي ز هر سنگي / رفتي آن ناله تا بفرسنگي


گريه چون کردي از سر اندوه / دجله خون روان شدي از کوه


کله کوه چشمه سار شدي / دامن دشت لاله زار شدي


بسکه با آهوان قرار گرفت / انس با وحش کوهسار گرفت


آهوان رام او شدند همه / او شبان گشت و آن گروه رمه

[م.محسن]

وصف غزال کوهي

در صف آهوان غزالي بود / کش عجب نازنين جمالي بود


عالم از بوي نافه اش مشکين / پيش او آهوي ختن مسکين


شوخ چشمي بغمزه شعبده باز / چشم شوخش تمام عشوه و ناز


گويي آن چشم شوخ در بازي / شوخ چشميست در نظر بازي


گر چه بودند آهوان خيلي / بد گدا را بسوي او ميلي


هر دم از مژه جاي او ميرفت / هر نفس در هواي او ميگفت:


چشم او چشم شاه را مانند / آن بلاي سياه را مانند


نافه او که مشک چين دارد / بوي آن زلف عنبرين دارد


نفسش مشکبار مي آيد / زان نفس بوي يار مي آيد


من سگ آهويي که هر نفسي / خوش دلم ميکند بياد کسي


چون مرا نيست رنگي از رويش / لاجرم شادمانم از بويش

[م.محسن]

بزم آرايي لشکر بشکار

چون ز بهر نشاط نوروزي / شد چمن پر بساط فيروزي


غنچه و گل بعيش کوشيدند / جامه سرخ و سبز پوشيدند


دهن تنگ غنچه خندان شد / ژاله در وي فتاد و دندان شد


نرگس تر بروي لاله فتاد / چشم مخمور بر پياله فتاد


برگ سوسن که سبز رنگ نمود / خنجري در ميان زنگ نمود


لاله آتش چو در تنور افروخت / قرصها در ته تنور بسوخت


فاخته بال و پر ز هم بگشاد / شانه شد بهر طره شمشاد


از مي شوق مست شد بلبل / چشم خود سرخ کرد بر رخ گل


سبزه از بس که رشته با هم بافت / چون اسطرلاب سبز بر هم تافت


در چنين وقت و ساعتي فرخ / آن سهي سرو قامت گل رخ


چون بعزم شکار بيرون رفت / لشکر بي شمار بيرون رفت


بود نزديک شهر صحرايي / دور دوري، گشاده پهنايي


خاک او سر بسر عبير آميز / باد او دم بدم نشاط انگيز


سنبل و سوسنش همه خوشرنگ / لاله اش آبدار و آتش رنگ


صورت وحش و طير او زيبا / همه دلکش چونقش بر ديبا


سبز مرغان او ز سبزي پر / مرغزاري تمام سبزه تر

[م.محسن]

بزم آرايي لشکر بشکار

سبز مرغان او ز سبزي پر / مرغزاري تمام سبزه تر

سبزه اش خط عنبرين مويان / لاله اش عارض نکو رويان


شاه چون خيمه زد در آن صحرا / گفت کز هر طرف کنند ندا


وحشيان را تمام گرد کنند / کار اهل شکار ورد کنند


خلق بر گرد صيد صف بستند / رخنه ها را ز هر طرف بستند


چابکان تيغ را علم کردند / صيد را دست و پا قلم کردند


سر و شاخ گوزن بشکستند / گردن کرگدن فرو بستند


شد نشان خدنگ داغ پلنگ / داغها را فتيله گشت خدنگ


از براي گريختن نخجير / پر برآورد، ليک از پر تير


شير هر دم ز خشم و کينه خويش / پنجه ميزد ولي بسينه ريش


گور از بسکه ديد فتنه و شور / دهنش باز ماند چون لب گور


آهو از گريه چشم پر نم داشت / بر سر گور مرده ماتم داشت


خواب خرگوش از سر او جست / چشم خود را دگر بخواب نبست


روبه از هول جان در آن آشوب / ساخت دم در ره سگان جاروب


در هوا هر پرنده اي که پريد / ترکي از ناوکش بسيخ کشيد


هر غزالي که از زمين برجست / چابکي در کمند پايش بست

[م.محسن]

تعاقب شاهزاده غزال را و رسيدن هر دو پيش گدا

آن غزالي که گفته شد زين پيش / که باو انس داشت آن درويش


در همان صيدگاه حاضر بود / سوي او چشم شاه ناظر بود


آرزو کرد تا ببند افتد / بي مددگار در کمند افتد


در شکارش کسي مدد نکند / صيد او را بنام خود نکند


چون پي آن غزال مرکب تاخت / خويشتن را ز صف برون انداخت


شه بدنبال و آن غزال از پيش / هر دو رفتند تا بر درويش


صيد پيشش نهاد روي نياز / يعني از چنگ او خلاصم ساز


شاه آن حال را تماشا کرد / اعتقاد عظيم پيدا کرد


رفت نزديک او ز پا بنشست / شاه در خدمت گدا بنشست


بسکه شه چهره بر فروخته بود / آن گدا ز آفتاب سوخته بود.


شاه ازو، او ز شاه غافل بود / پرده اي در ميانه حايل بود


هر يکي تيز ديد با دگري / در تفکر که اوست يا دگري؟


شه بدو گفت: اين صفت که تراست / اين چنين نور معرفت که تراست


هر چه گويي صواب خواهد بود / دعوتت مستجاب خواهد بود


گر بهمت دعا کني چه شود؟ / حاجتم را روا کني چه شود؟


طبع درويش ازين سخن آشفت / آه سردي کشيد و باوي گفت:


گر دعا مستجاب داشتمي / کي غم بي حساب داشتمي


شاه را سوي من گذر بودي / با من آن ماه را نظر بودي

[م.محسن]

تعاقب شاهزاده غزال را و رسيدن هر دو پيش گدا

شاه را سوي من گذر بودي / با من آن ماه را نظر بودي




شاه ازو چون شنيد اين سخنان / جست از جاي خويش ذوق کنان






گفتش: اي بي خبر، چه ميگويي؟ / اينک آن شه منم، که مي جويي





بر سريري و شاه مي طلبي؟ / بر سپهري و ماه مي طلبي؟






جان درويش در خروش آمد / رفت از هوش و چون بهوش آمد





گفت: هرگز نميکنم باور / که شود بختم اين چنين ياور




لوحش الله! ازين وفاداري / اين بخوابست، يا ببيداري؟





گر ببيداري آمدي بنظر / خواب بر من حرام باد دگر




ور بخوابم نموده اي ديدار / نشوم کاش! تا ابد بيدار





گر بروزست اين چه خوش روزيست! / ور شبست اين، شب دل افروزيست!





بلکه انديشه و خيالست اين / تو کجا؟ من کجا؟ محالست اين






گر چه ميخواست شاه بنده نواز / که کشد مدت وصال دراز





ليک از بيم آن که: خيل و سپاه / ناگه آنجا رسند در پي شاه






واقف از حال آن دو يار شوند / فتنه روز و روزگار شوند





زود برجست و رو بمنزل کرد / چشم درويش خاک ره گل کرد






ماند مسکين بديده نمناک / با دل ريش و سينه غمناک





شاد گشتي که دست داد وصال / باز غمگين شدي که يافت زوال






بخت بد بين که: عاشق درويش / بعد يک نوش ميخورد صد نيش




بر دلش هيچ راحتي نرسد / کز پي آن جراحتي نرسد

[م.محسن]

بزم آرايي شاه و نظر کردن گدا

شب که در بزمگاه مينا رنگ / زهره با چنگ راست کرد آهنگ


باده از سرخي شفق کردند / اختران لعل در طبق کردند


شاه را دل بسوي باده کشيد / باده با مهوشان ساده کشيد


بهر عشرت نشست در جايي / کان گدا را بود تماشايي


شاه در بزم با هزار شکوه / آن گدا در نظاره از سر کوه


مجلس آراستند و مي خوردند / مي بآواز چنگ و ني خوردند


روي ساقي ز باده گل گل شد / غلغل شيشه صوت بلبل شد


شد لب گلرخان شراب آلود / همچو برگ گل گلاب آلود


عکس رخ بر شراب افگندند / بر شفق آفتاب افگندند


لب شيرين بباده زرين / چو رساندند گشت لب شيرين


خنده شاهدان شورانگيز / گشت در جام باده شکر ريز


چشم ساقي ز باده مست شده / ترک مخمور مي پرست شده


اهل مجلس شکفته و خرم / فارغ از هر چه هست در عالم


شيشه زهد را زدند بسنگ / تار تسبيح شد بريشم چنگ


پر مي لعل شد پياله زر / گل رعنا نمود پيش نظر


شيشه صاف و آن مي دلکش / چون دل صاف عاشقان بي غش


دختر رز بشيشه منزل کرد / گرم خون بود جاي در دل کرد


شيشه مي که پر ز خون افتاد / در درون هر چه داشت بيرون داد


مطرب صاف عندليب آهنگ / ساخت آهنگ و چنگ زد در چنگ


ديگري دف گرفت بيخود و مست / همچو طفلان نواخت بر سر دست


ني تهي ماند ازهوي و هوس / زان کمر بست در قبول نفس


هر ندا کز صداي عود آمد / چنگ بشنيد و در سجود آمد


ناله آمد رباب را بم و زير / زانکه بروي کمانچه ميزد تير


شکل قانون چو مضطر آمد راست / صفحه سينه اش بنقش آراست

[م.محسن]

بزم آرايي شاه و نظر کردن گدا

شکل قانون چو مضطر آمد راست / صفحه سينه اش بنقش آراست


از براي فروغ مجلس شاه / شمع و مشعل شدند زهره و ماه


بزم شه را چو شمع گلشن کرد / ديد درويش و ديده روشن کرد


شاه در بزم با هزار شکوه / و آن گدا را نظاره از سر کوه


تا بنزديک بزمگاه آمد / بهر نظاره سوي شاه آمد


گفت: شايد که در فروغ چراغ / بينم آن شمع بزم را بفراغ


چون ميسر نبود بزم حضور / شاد بود از نگاه دورادور


گر کسي جام عشرتي ميخورد / او بصد رشک حسرتي مي خورد


مي کشيدند مي بنغمه ني / آن گدا آه مي کشيد از پي


شاه بر لب نهاد جام شراب / آن گدا بي شراب مست و خراب


شه ز دست حريف مي مي خورد / آن گدا خون ز دست وي ميخورد


شاه در لاله زار خرم و خوش / و آن گدا در ميانه آتش


شاه ساغر گرفته از سر عيش / و آن گدا را شکسته ساغر عيش


شاه ميکرد نوش باده بکام / آن گدا تلخ کام و زهر آشام


شاه چون رخ ز باده مي افروخت / آن گدا ز آتش رخش ميسوخت


شاه را ذوق و حالتي که مپرس / آن گدا را ملالتي که مپرس


آن شب القصه تا بآخر شب / مجلس عيش بود و بزم طرب


عاقبت کار خويش کرد شراب / اهل مجلس شدند مست و خراب


باده نوشان ز باده مست شدند / سر بپاي قدح ز دست شدند


خواب چون روبآن گروه نهاد / باز درويش سر بکوه نهاد


کوه با عاشقان هم آوازست / پايدارست زان سرافرازست


همچو نازک دلان ز جا نرود / متصل با تو گويد و شنود

[م.محسن]

رفتن شاهزاده بديدن درويش

روز ديگر که با هراز شکوه / رخ نمود آفتاب سر از کوه


سر زد از جيب کوه چشمه نور / شد عيان معني تجلي طور


شاه از خواب صبح دم برخاست / رخ چو خورشيد چاشتگه آراست


بهواي خرام و جلوه گري / جانب کوه شد چو کبک دري


با حريفان دوش کرد خطاب / گفت: بي تابم از خمار شراب


هيچ کس هم عنان من نشود / در سخن هم زبان من نشود


شاه چون اين بهانه پيش آورد / رو بسوي گداي خويش آورد


مرکب ناز تاخت بر سر او / همچو جان جا گرفت در بر او


نظر لطف سوي او بگشاد / لب شيرين بگفتگو بگشاد


گفتش: اي از مي وفا سرمست / روز و شب هيچ خورد و خوابت هست؟


گفت: سير آمدم ز غم خوردن / خواب بر من حرام، جز مردن


باز گفتش که: روز حال تو چيست؟ / در چه فکري شب و خيال تو چيست؟


گفت: روزم دو ديده پر خونست / حال شب را چه گويمت چونست؟


باز گفتش که: چون شبت سيهست / در شب تيره مشعل تو مهست


گفت: شب تا سحر ز شعله آه / هر دم آتش زنم بمشعل ماه


باز گفتش که: کيست محرم تو؟ / تا شود گاه گاه همدم تو؟


گفت: جز آه سرد نيست کسي / تا باو هم نفس شوم نفسي


باز گفتش که: در ضمير تو چيست؟ / حاصل عمر دلپذير تو چيست؟


گفت: غير از تو نيست در دل من / غير ازين خود مباد حاصل من

[م.محسن]

رفتن شاهزاده بديدن درويش

گفت: غير از تو نيست در دل من / غير ازين خود مباد حاصل من




همچنين حسب حال ميگفتند / در جواب و سؤال ميگفتند






چون بهم شرح راز خود کردند / عرض راز و نياز خود کردند





شاه را شد هواي منزل خويش / ماند درويش خسته با دل ريش





باز فردا شه سعادتمند / سايه لطف اين گدا افگند





همچنين چند روز پي در پي / گذر افتاد شاه را بر وي




شاه چون سوي او گذشت بمي / گفت اين قصه با رقيب کسي






مدعي باز حيله اي انگيخت / که ز هم رشته وصال گسيخت





روز ديگر رقيب دشمن روي / روي با شاه کرد آن بد خوي






گفت شاها دگر بهار گذشت / وقت صحرا و لاله زار گذشت





چند بينيم وحش صحرا را؟ / نيست الفت وحشيان ما را






جاي در شهر کن که آنجا به / سگ شهر از غزال صحرا به






شهرباشد نکوترين جهان / شهر باشد مقام پادشهان






جاه يوسف ز مصر حاصل شد / مصطفي را مدينه منزل شد





در و ديوار و کوي شهر مدام / سايه افگنده بر خواص و عوام






خانه ها همچو خانه ديده / منزل مردم پسنديده





بسکه افسانه و فسون پرداخت / شاه را سوي شهر مايل ساخت





باز درويش در فراق بماند / دل پر از درد و اشتياق بماند





روي در حالتي غريب آورد / اين بلا بر سرش رقيب آورد





هيچ کس را غم رقيب مباد / دوري از صحبت حبيب مباد





نيست مقصود بي کسان غريب / غير وصل حبيب و مرگ رقيب




وصل جانان بود ز جان خوشتر / ليک مرگ رقيب ازان خوشتر

[م.محسن]

بشهر آمدن شهزاده

بار ديگر که خسرو انجم / سرطان را گرفت در قلزم


بس هواي تموز گرمي کرد / آهن و سنگ رو بنرمي کرد


رگ و پي از تف سموم گداخت / مغز در استخوان چو موم گداخت


آب دريا فتاد از کم و کاست / تا بحدي که گرد ازو برخاست


آب گرديد آهن از گرمي / سنگ شد همچو موم از نرمي


بط که در آب داشت مسکن خويش / بود بريان ميان روغن خويش


هر که مي راند توسن سرکش / توسنش نعل داشت در آتش


قيمت يخ چو نقره گشت گران / قحط شد همچو وصل سيم بران


شب ز گرمي مه جهان افروز / گشت چون آفتاب عالم سوز


آن کواکب نبود شب بفلک / که عرق ريختند خيل ملک


شد عرق ريز روي ماه و شان / قرص خورشيد شد ستاره فشان


در چنين روزها مگر يک روز / از تف آفتاب عالم سوز


چهره آتشين چو شاه افروخت / آتشي گشت و عالمي را سوخت


شمع رخساره را چو روشن ساخت / ديگران سوختند و او بگداخت


زرد شد آفتاب طلعت شاه / رنگ شمعي گرفت مشعل ماه


پدر همچو بدر آن مه نو / خسروي بود نام او خسرو


بد فلک حشمت و ستاره حشم / آسمان چتر و آفتاب علم


لشکرش را شماره پيدا نه / کشورش را کناره پيدانه


عالم از کوس او پر آوازه / صيت عدلش برون ز اندازه


چون پدر ديد ضعف حال پسر / از دلش بر دويد دود بسر


هر غباري که بر دل پسرست / کوه اندوه بر دل پدرست


پدران را پسر بود محبوب / همچو يوسف بديده يعقوب

[م.محسن]

بشهر آمدن شهزاده

پدران را پسر بود محبوب / همچو يوسف بديده يعقوب


دلفريبست عارض پسران / خاصه در پيش ديده پدران


خسرو از بهر چاره کارش / ناتوان شد چو چشم بيمارش


هر حکيمي که در ديارش بود / همه را خواند و کرد گفت و شنود:


کين جگر گوشه بجان پيوند / بعلاج شماست حاجت مند


حکما گوهر بيان سفتند / پيش خسرو بصد زبان گفتند:


کين سخن قول هوشمندانست / که درين فصل شهر زندانست


در چنين وقت بهترين جايي / نيست جز در کنار دريايي


لب درياست چون لب دلبر / از برون سبزه وز درون گوهر


دايم آنجا هواي معتدلست / آن هوا فيض بخش جان و دلست


خشکي اين هوا ضرر دارد / لب دريا هواي تر دارد


خسرو اسباب ره مهيا کرد / شاه از آن جا هواي دريا کرد


آن نه دريا، که بود صد قلزم / صد چو توفان نوح در وي گم


چرخ گويي در اضطراب شده / در زمين رفته است و آب شده


موج او سر بر آسمان ميسود / يعني از ماه تا بماهي بود


عالمي را بآب کرده خراب / آري اينست کار عالم آب


گوهرش از حساب افزون بود / همچو ريگ از شمار بيرون بود


گر چه غواص پا ز سر کردي / هيچ زو سر برون نياوردي


از خوشي کف زنان که: دارد در / کف او خالي و کنارش پر


شاه با آن رخ جهان آرا / کرد منزل کناره دريا


آن هوا برد ضعف حالش را / داد زيب دگر جمالش را


گل رويش نمود زيبايي / سرو قدش فزود رعنايي


بوالعجب قد و قامتي برخاست / وه! چه گفتم؟ قيامتي برخاست


کمر از روي چابکي بربست / سرو قدش بنازکي برجست


سستي او بدل بچستي شد / همه اسباب تن درستي شد


هيچ دولت چو تن درستي نيست / هيچ محنت چو ضعف و سستي نيست


مبتلاي مرض مباد کسي / خاصه خوبان، که ناز کند بسي


هر کسي عمر خواهد و بيمار / هر دم از عمر خود شود بيزار


غم بخوبان سرو قد مرساد / قوم نيک اند، چشم بد مرساد


ناز اين قوم نازنين باشد / غايت نازکي همين باشد


دل پريشان جمع ايشان باد / ور نه، يک بارگي پريشان باد

[م.محسن]

اقامت شاهزاده بر لب دريا و گدا بر کوه


بود چون بحر و کان ز معني پر / اين يکي لعل دارد و آن در


هر دو را خاتم و نگين کردند / نقش آن خاتم اين چنين کردند


که: چو آن شاه مسند تمکين / نقش صحت گرفت زير نگين


همچو در يگانه يکتا شد / جلوه گاهش کنار دريا شد


بسکه طبعش بصيد شد مايل / روز و شب جا گرفت بر ساحل


تا در آن صيدگه مقامش بود / مرغ و ماهي اسير دامش بود


بر لب آن محيط شورانگيز / لجه موج خيز گوهر ريز


بود کوهي که گفته شد زين پيش / که بدان انس داشت آن درويش


بسکه کاهيده بود از اندوه / بود مانند کاه در پس کوه


کوه درويش را وطن شده بود / بيستون جاي کوهکن شده بود


هر گه از شوق بي قراري شدي / بر بلندي کوهسار شدي


بهر شاه از مژه گهر سفتي / قصرش از دور ديدي و گفتي


چون ندارم بکوي او گذري / دارم از دور سوي او نظري


گر رسيدن بکعبه نتوانم / باري، از قبله رو نگردانم


با صبا هم نفس شدي بهوس / گفتي: اي همدم خجسته نفس


چون دهي جلوه سرو ناز مرا / عرض ده پيش او نياز مرا


سجده کن خاک آستانش را / بوسه زن پاي پاسبانش را


سگ او را سلام من برسان / پيک او را پيام من برسان


طوف کن گرد آن ديار، بيا / گردي از کوي او بيار، بيا


تا من از آب ديده گل سازم / مرهم زخمهاي دل سازم


چون رسيدي از آن طرف بادي / کردي از روي شوق فريادي


که: تو امروز بوي او داري / گردي از خاک کوي او داري

[م.محسن]

اقامت شاهزاده بر لب دريا و گدا بر کوه

که: تو امروز بوي او داري / گردي از خاک کوي او داري


بسرم ريز خاک کويش را / بدماغم فرست بويش را


روزي از شوق زارزار گريست / چشم بگشاد و هر طرف نگريست


چون نگه کرد جانب دريا / ديد هر گوشه خيمه اي برپا


زير خيمه ستون بصد زيور / همچو قد عروس در چادر


بود در جمع خيمه خرگاهي / در ميان ستاره ها ماهي


سر خرگه بر آسمان مي سود / اطلس چرخ پوشش او بود


سايباني کشيده بر خرگاه / شاه بنشسته اندران چون ماه


چون گدا ديد خرگه شاهي / کرد آهنگ ماه خرگاهي


گفت: دانستم اين چه خرگاهست / خرگه شاه منزل ما هست


نيست خرگه، که ماه بدرست اين / آفتاب بلند قدرست اين


از سر کوه ميل دريا کرد / همچو خس بر کرانه اي جا کرد


همچو ني دور ازان لب چو شکر / در نيستان بناله بست کمر


مرغ هوشش ز شوق در پرواز / چشم بر راه و گوش بر آواز

[م.محسن]

رفتن شاه پيش گدا و بشارت تخت نشيني

از قضا دور چرخ کاري کرد / شاه انديشه شکاري کرد


شاهبازي گرفت بر سر دست / باز گويي بشاخ سرو نشست


صفت باز خويش کرد آغاز / گفت: کين مرغ آسمان پرداز


گر چه در روز صيد فيروزست / ليک بر دست من نو آموزست


از زمين ها صداي سم سمند / ميرود تا بآسمان بلند


ترسم امروز گر کند پرواز / بر سر دست من نيايد باز


زين سخن هر کرا خبر گرديد / همره او نرفت و برگرديد


شاه چون آفتاب تنها شد / در يک دانه سوي دريا شد


چون گذر کرد جانب درويش / گفت با خاطر خيال انديش


که: چو خسرو بدهر کم گردد / خسرو عالم عدم گردد


ديگر آيا که شاه خواهد بود؟ / صاحب ملک وجاه خواهد بود؟


در همين لحظه آن گدا ناگاه / آهي از دل کشيد و گفتا: شاه


شاه گفتا: غريب حالي بود / بهر شاه اين خجسته فالي بود


من چو گفتم که: پادشاه شوم / سرور کشور و سپاه شوم


هاتفي گفت: شاه، شاه منم / پس شه کشور و سپاه منم


چون شنيد اين سخن ز شه درويش / جست از جاي خويش و آمد پيش


گفت: اي آنکه شاه مي گويي / اينک اينجاست آنکه مي جويي


بوسه زد دست و پاي اشهب را / ساخت محراب نعل مرکب را


گفت: يارب، که اين خجسته هلال / کم مبادا ز گردش مه و سال

[م.محسن]

رفتن شاه پيش گدا و بشارت تخت نشيني

گفت: يارب، که اين خجسته هلال / کم مبادا ز گردش مه و سال

گاه در خون تپيد و گه در خاک / بست خود را چو صيد بر فتراک


کين بود رشته ارادت من / چون گرفتم زهي سعادت من!


بعد از آن رسم دادخواه گرفت / دست برد و عنان شاه گرفت


گفت: از بهر بندگي کردن / خواهمش طوق کرد در گردن


بر رکابش نهاد روي نياز / کرد بنياد گفتگوي نياز


گفت شاها، ز لطف دادم ده / نامرادم مکن، مرادم ده


چاره جان دردناکم کن / يا بکش خنجر و هلاکم کن


بي تو من مرده و تو با دگران / من جفا ديده و وفا دگران


چند جانان ديگران باشي؟ / تا بکي جان ديگران باشي؟


من و خونابه جگر خوردن / هر زمان حسرت دگر بردن


تو و جام نشاط نوشيدن / با حريفان بعيش کوشيدن


چند باشم بعالم گذران / عسرت ما و عشرت دگران؟


محنت و درد و غم نخواهد ماند / دولت حسن هم نخواهد ماند


نيست امروز در خم گردون / غير نامي ز ليلي و مجنون


زير اين طرفه منظر ديرين / کو نشاني ز خسرو و شيرين؟


مسند مصر هست و يوسف نيست / مصريان را بجز تأسف نيست


در چمن ناله ميکند بلبل / که: کجا رفت دور خوبي گل؟


شاه ز انصاف او چو گل بشکفت / رفت چون غنچه در تبسم و گفت:


بحکيمي که حاکم ازلست / حکم او لايزال و لم يزلست


که چو بر من قرار گيرد تخت / وز مخالف کنار گيرد تخت


ز افسر و تخت سربلند شوم / بر سر تخت ارجمند شوم


با تو باشم هميشه در همه حال / سحر و شام و هفته و مه و سال

[م.محسن]

رفتن شاه پيش گدا و بشارت تخت نشيني

با تو باشم هميشه در همه حال / سحر و شام و هفته و مه و سال


گر درين باب حجتي خواهي / اينک اين خاتم شهنشاهي


حجتي را که نقش خاتم نيست / حکم او هيچ جا مسلم نيست


خاتم خود باو سپرد و برفت / دل و دينش ز دست برد و برفت


چون گدا از کمال لطف اله / ديد در دست خويش خاتم شاه


گفت: اين خاتم سليمانست / که جهانش بزير فرمانست


هر کرا اين نگين بدست افتد / همه روي زمين بدست افتد


حلقه اوست همچو حلقه جيم / شکل دور نگين چو چشمه ميم


جيم و ميمي چنين بدهر کمست / تا گدا اين دو حرف يافت جمست


چون نگين نقش آن دهان دارد / گر زنم بوسه جاي آن دارد


بوسه اش ميزد و نمي زد دم / که بلب مهر داشت از خاتم


سلطنت يافت از گدايي خويش / کامران شد ز بي نوايي خويش


اين گدايي ز پادشاهي به / راست گويم ز هر چه خواهي به

[م.محسن]

نامه نوشتن خسرو و خواستن شهزاده را از سياحت کنار دريا

خوشنويسي که اين رقم زده بود / بر ورق اين چنين قلم زده بود:


که فرستاد خسرو عادل / نامه اي سوي شاه دريا دل


نامه اي در نهايت خوبي / خط آن نامه آيت خوبي


نو خطي در کمال حسن و جمال / زيب رخساره کرده از خط و خال


نقش عنوان و خط مضمونش / فيض بخش از درون و بيرونش


يا مزين بمشک هر ورقي / يا پر از رشته گهر طبقي


خط آن نامه بود خط نجات / چون شب قدر در ميان برات


حاصل نامه آنکه: حضرت شاه / غيرت آفتاب و خجلت ماه


شهريار ديار ماه وشان / ماه مسند نشين شاه نشان


ميوه باغ زندگاني من / نقد گنجينه جواني من


آنکه ميل دلم بجانب اوست / وانکه جانم هميشه طالب اوست


بايد اين نامه را چوبرخواند / رخش دولت باين طرف راند


که دگر قوت فراق نماند / طاقت درد اشتياق نماند


عمر ده روزه غير بادي نيست / هيچ بر عمر اعتمادي نيست


خاصه بر عمر همچو من پيري / که شد از دست و نيست تدبيري


زود باشد کزين چمن بروم / تو بيا پيش از آنکه من بروم


تا تو رفتي ز ديده نور برفت / تا تو غايب شدي حضور برفت


رحم کن بر دل رميده من / مردمي کن، بيا بديده من


روز عمرم بشب رسيد، بيا / جانم از غم بلب رسيد، بيا

[م.محسن]

آمدن شهزاده بشهر و کيفيت استقبال او

شاه تا نامه پدر برخواند / نيت شهر کرد و مرکب راند


جانب شهر عزم جولان کرد / يوسف از مصر ميل کنعان کرد


سوي آن شاه کشور اقبال / خلق رفتند بهر استقبال


نازنينان بناز کوشيدند / جامه سرخ و سبز پوشيدند


آن يکي رفته در قباي سفيد / همچو شاخ شکوفه زار اميد


و آن دگر جامه سبز کرده ببر / همچو گل در ميان سبزه تر


آن يکي زرد گشته خلعت او / پرتو افگنده ماه طلعت او


و آن دگر کرده جامه عنبر فام / رفته چون آفتاب جانب شام


آن يکي در لباس گلناري / تازه گل دسته ايست پنداري


و آن دگر جامه لاله گون کرده / سر ز جيب فلک برون کرده


همه در انتظار مقدم شاه / همه را چشم انتظار براه


ناگهان چتر شاه پيدا شد / چرخ گردون و ماه پيدا شد


همه رفتند پيش وصف بستند / دست بر سينه هر طرف بستند


آن چنان حالتي پديد آمد / که تو پنداشتي که عيد آمد


شاه چون شمع بزم خسرو شد / ماه اقبال خسروي نو شد


منظر قدرش از فلک بگذشت / طاير قصرش از ملک بگذشت


خرم آن ساعتي، خوش آن روزي / که فتد ديده بر دل افروزي


سر و تن خاک پاي او گردد / دل و جان هم فداي او گردد


اين تجمل بهر کسي نرسد / دامن گل بهر خسي نرسد


مي راحت بجام هر کس نيست / جام عشرت بکام هر کس نيست


کردگارا، بحق ديدارت / بدل عارفان بيدارت


که مرا هم بدين شرف برسان / سرونازي بدين طرف برسان

[م.محسن]

در صفت خزان و وفات کردن خسرو

اين بود اقتضاي ليل و نهار / که: رسد آفت خزان و بهار


شاخ سبزي که رفته بر افلاک / چهره زرد خود نهد بر خاک


باز چون وقت برگ ريز آمد / لشکر سبزه در گريز آمد


مرغ بي گل ز نغمه شد خاموش / با که گويد سخن، چه نبود گوش؟


بلبل از بوستان شد آواره / گل صد برگ شد بصد پاره


پشت طاقت بنفشه را خم شد / بهر خود در لباس ماتم شد


قمري از ناله و خروش بماند / سوسن ده زبان خموش بماند


گل شد و خارها بگلشن ماند / اطلس از دست رفت و سوزن ماند


رنگ نارنج زعفراني شد / اشک عناب ارغواني شد


روي مه را گرفت پرده گرد / بلکه در پرده رفت با رخ زرد


نار را پرده هاي دل خون شد / پاره پاره ز ديده بيرون شد


سيب از بهر گرمي و سردي / کرد پيدا کبودي و زردي


پسته از شاخ سرنگون افتاد / مغزش از استخوان برون افتاد


زخم ناک و شکسته شد بادام / چشم زخمي رسيدش از ايام


خوشه پاک تاک از سر تاک / دانه لعل در فگند بخاک


بر سر شاخ برگ و بار نماند / در گلستان بغير خار نماند


در چنين موسمي که خسرو گل / رفت و مرد از فراق او بلبل


خسرو از عرصه ممالک خويش / سفر آخرت گرفت بپيش


گاه در تاب بود و گه در تب / دلش آمد بجان و جان بر لب


در عرق روي زردش از تب و تاب / همچو برگ خزان ميانه آب


شد تنش چون کمان، بر آن رگ و پي / استخواني و پوستي بروي


بسکه از درد دل بجان آمد / دلش از درد در فغان آمد


درد او لحظه لحظه افزون شد / عاقبت حال او دگرگون شد

[م.محسن]

وصيت خسرو و وفات و تجهيز و تدفين او

شاه را خواند سوي خود خسرو / گفت: از من وصيتي بشنو:


عدل پيش آر و پادشاهي کن / ظلم بگذار و هر چه خواهي کن


تا نبيني ز هيچ رهگذري / گردي از خود بدامن دگري


سر مپيچ از رضاي درويشان / که سر افراز عالمند ايشان


هر که يابد ز فقر آگاهي / نکند ميل شوکت شاهي


اي بسا شاه عاقبت انديش / که ز شاهي گذشت و شد درويش


هر که بر درگه تو داد کند / طلب حاجت و مراد کند


اگرش هيبت تو لال کند / نتواند که عرض حال کند


همچو گل بر رخش تبسم کن / بسخن هاي خوش تکلم کن


از قلم زن بلطف ياد بکن / بر سيه نامه اعتماد بکن


هر جراحت که بر دل از ستمست / همه از نوک نيزه و قلمست


قيمت عدل را شکست مده / جانب شرع را ز دست مده


زان که ميزان راستي شرعست / اصل شرعست و غير از آن فرعست


اين وصيت چو کرد جان بسپرد / جان بجان آفرين روان بسپرد


هر کسي بهر ماتم افغان کرد / ماتمي شد که شرح نتوان کرد


شعله آه تا بگردون رفت / دجله اشک تا بجيحون رفت

[م.محسن]

وصيت خسرو و وفات و تجهيز و تدفين او

شعله آه تا بگردون رفت / دجله اشک تا بجيحون رفت

همه آفاق در خروش شدند / همه ترکان سياه پوش شدند


لشکر از ماتمش سيه در بر / مضطرب چون سياهي لشکر


زان سياهي که داشت لشکر او / خطه هند گشت کشور او


کمر زر که بر ميان مي بست / حلقه پشتش از کمر بشکست


شد سيه رو ز ماتمش خاتم / کند رخسار خود در آن ماتم


تاج يکسو فتاد و ابتر شد / همه خيل و سپاه بي سر شد


تخت بر خاک ره ز پا افتاد / که: سليمان عصر شد بر باد


اين يکي آه دردناک زدي / و آن دگر جيب جامه چاک زدي


بدنش را ز گريه ميشستند / کفنش را زحله مي جستند


آخرش جانب لحد بردند / همچو گنجش بخاک بسپردند


آنکه اوج فلک نشيمن ساخت / عاقبت زير خاک مسکن ساخت


آنکه از حله پيرهن پوشيد / کند پيراهن و کفن پوشيد


آنکه بر فرق تاج از زر کرد / در لحد رفت و خاک بر سر کرد


هيچ کس در جهان قدم نزند / که قدم جانب عدم نزند


هر که گهواره ساخت منزل خويش / رفت و تابوت کرد محفل خويش

[م.محسن]

ايضا في الموعظة و النصيحه

لاله زار جهان عجب باغيست / که از آن باغ هر نفس داغيست


نيست بوي نشاط در گل او / محنت افزاست صوت بلبل او


دهن غنچه اش، که خندانست / دل پر خون درد مندانست


هست هر برگ و شاخ در چمنش / تن گل چهره اي و پيرهنش


هر بنفشه که بر لب جوييست / گره زلف عنبرين موييست


لاله کز خاک مي دمد هر سال / صفحه عارضست و نقطه خال


هر کجا تازه سرو رعناييست / قد موزون سرو بالاييست


تا تواني دل از جهان بگسل / رشته مهر ازين و آن بگسل


جاودان نيست عالم فاني / تو درو جاودان کجا ماني؟


روي در ملک جاوداني کن / ترک اين کهنه دير فاني کن


پا درين دام پيچ پيچ منه / همه هيچند، دل بهيچ منه


پيش گوهرشناس و گوهر سنج / هست عالم چو عرصه شطرنج


که ببازيچه هر زمان شاهي / سوي اين عرصه ميکند راهي


گر خوري همچو خضر آب حيات / تشنه لب جان دهي درين ظلمات


في المثل عمر نوح گر يابي / چون بتوفان رسي خطر يابي

[م.محسن]

بر تخت نشستن شاه و توفيه عهد با درويش

شاه چون جانشين خسرو شد / رسم و آيين خسروي نو شد


راه احسان و عدل پيش گرفت / خلق را در پناه خويش گرفت


دور او همچو دور مي خوش بود / همه عالم بدور وي خوش بود


هيچ کس را بدل غباري نه / هيچ خاطر بزير باري نه


دل مظلوم از غم آسوده / جان ظالم ز غصه فرسوده


شحنه چون زلف دلبران در تاب / فتنه چون بخت عاشقان در خواب


ملک را زحمت خراج نبود / خلق را هيچ احتياج نبود


کس بسودا و سود کار نداشت / غير سوداي زلف يار نداشت


از سپاهي در آن خجسته زمان / در کشاکش نبود غير کمان


کس بدورش نبود زار و نزار / مگر آن کس که بود عاشق زار


گر کسي بينوا شدي ناگاه / چون شدندي ز حال او آگاه


بسکه هر کس نواختي او را / منعم دهر ساختي او را


بود شه را عنايتي که مپرس / بر رعيت رعايتي که مپرس


آفرين خداي بر پدري / که ازو ماند اين چنين پسري


ابر رحمت نثار آن صدفي / که بود گوهرش چنين خلفي


آن درخت کهن بکار آيد / که نهالي ازو ببار آيد

[م.محسن]

آمدن گدا بدربار شاه


چون ز الطاف شاه نيک انديش / خبر آمد بعاشق درويش


زود برجست و رو براه نهاد / قدم اندر حريم شاه نهاد


گفت: شايد ز روي صدق و صفا / شاه با من کند بوعده وفا


خاتم شه که مدتي زين پيش / در بغل کرده بود آن درويش


برد و با محرمان شاه سپرد / محرمي رفت و نزد شاهش برد


شاه چون ديد خاتم خود را / آفرين کرد محرم خود را


گفت: بيرون رو ز راه ادب / خاتم آرنده را درون بطلب


چون قدم زد بسوي شاه گدا / جان شد از قالب رقيب جدا


شاه دشمن گداز دوست نواز / در لباس نياز و خلعت ناز


سخن آغاز کرد خنده کنان / که گه خنده خوش بود سخنان


از سر لطف همزبانش ساخت / وز شکر خنده نوش جانش ساخت


هر نفس ديده سوي او ميداشت / گوش بر گفتگوي او ميداشت


عاشق خويش را نواخت بسي / عاشق لطف خويش ساخت بسي


دل عاشق درين خيال افتاد / که بکف دامن وصال افتاد


ليک از آنجا که دور گردونست / هر زمان حالتي دگرگونست


گر دلي را بوصل بنوازد / بازش از داغ هجر بگدازد


دايم اسباب وصل پيدا نيست / اگر امروز هست، فردا نيست

[م.محسن]

بوصل رسيدن درويش و دوري او بار ديگر بجور رقيب



گفت راوي که: شاه هر نفسي / آن گدا را همي نواخت بسي






خبر آمد که از فلان کشور / بر سر شاه ميرسد لشکر





بي شمارست لشکر دشمن / پاي تا سر نهفته در آهن





شاه بايد که فکر کار کند / دفع آن خيل بي شمار کند





شاه بايد که لشکر انگيزد / در سواري چو گرد برخيزد





چون ازين قصه شد رقيب آگاه / رفت و گفت از سر حسد با شاه:





نزد ارباب عقل معلومست / که نظر سوي ناکسان شومست





هر کرا بخت بد ز پا انداخت / ديگرش سربلند نتوان ساخت





حذر از قوم بخت برگشته / که چو خويشت کند سرگشته





يارب، اين سفله از کجا آمد؟ / که بسروقت ما بلا آمد






اين سخن گفت و کرد محرومش / بهره اين داد طالع شومش





عاشق از وصل چون جدا افتاد / دست بر سر زد و ز پا افتاد





گفت: باز اين چه حالتست مرا؟ / اين چه رنج و ملالتست مرا؟





اگر از ابر فتنه بارد سنگ / آرد آن سنگ بر سرم آهنگ






اگر از دشت فتنه رويد خار / خلد آن خار بر دلم صد بار





چشم من گر بگل نظر فگند / گل شود خار و در دلم شکند

[م.محسن]

بوصل رسيدن درويش و دوري او بار ديگر بجور رقيب

چشم من گر بگل نظر فگند / گل شود خار و در دلم شکند




دست من گر بکف سبو گيرد / ميشود خون و در گلو گيرد






گر روم سوي چشمه در ظلمات / شربت مرگ گردد آب حيات





گر زنم گام تا براه افتم / گام اول درون چاه افتم





بختم از چاه گر برون فگند / باز في الحال سرنگون فگند






آه! ازين بخت واژگون که مراست / واي ازين طالع نگون که مراست!





عدم من به از وجود منست / گر بميرم هنوز سود منست






آمد از شوق مرگ جان بلبم / ميدهم جان و مرگ مي طلبم





تا کي افغان ز من برون آيد؟ / کاشکي جان ز تن برون آيد






از نفسهاي گرم سوخت تنم / کو اجل؟ تا دگر نفس نزنم





نيست هرگز نشاط در دل من / گويي از غم سرشته شد گل من






درو گردون ز من چه ميخواهد؟ / که تنم را چو کاه ميکاهد





داد مانند کاه بر بادم / زان بگردون رسيد فريادم






چرخ پيرست روز و شب گردان / تا کند حمله با جوانمردان





خويش را صبح و شام زيب دهد / همه آفاق را فريب دهد






راست گويم؟ کجست فطرت او / راستي نيست در جبلت او

[م.محسن]

عزيمت کردن شاه بر سر خصم و ظفر يافتن او بر دشمن و کشته شدن رقيب

باز چون موسم زمستان شد / آتش از خرمي گلستان شد


همه کس رو بآفتاب نشست / همه عالم شد آفتاب پرست


بسکه افسرده چون يخ افتادند / در تمناي دوزخ افتادند


مهر زود از فلک بدر ميرفت / تا شود گرم زودتر ميرفت


بلکه مهر جهان فروز نبود / همه شب بود و هيچ روز نبود


قدر آتش فزون تر از گل شد / دود او شاخ و برگ سنبل شد


در زمستان زدند شعله بخار / تا ارو گل دمد چنانکه بهار


آب از يخ قباي آهن ساخت / موجش از سهم قوس جوشن ساخت


يخ چو آيينه اي مشکل شد / نعل مرکب ز سيم صيقل شد


بر يخ آن مرکبي که گام زدي / سکه بر نقره هاي خام زدي


رعد زد بانگ و در ستيز آمد / ژاله زد سنگ و رعد تيز آمد


در چنين موسمي که چله دي / تيرباران نمود پي در پي


شاه ترک ديار خويش گرفت / با عدو راه جنگ پيش گرفت


لشکر انگيخت سوي کشور او / تا بحدي که راند بر سر او


راست کردند صف ز هر طرفي / خيل دشمن صفي و شاه صفي


هر طرف تيغ تيز پيدا شد / فتنه رستخيز پيدا شد


زره از خنجر ستيز شکافت / سبزه تر ز آب تيز شکافت


تيغها چون ز هم گذر کردند / همچو مقراض قطع سر کردند

[م.محسن]

عزيمت کردن شاه بر سر خصم و ظفر يافتن او بر دشمن و کشته شدن رقيب

تيغها چون ز هم گذر کردند / همچو مقراض قطع سر کردند


نيزه بر دوش سرکشان بغرور / چون عصاي کليم بر سر طور


گرد سوي سپهر کرد آهنگ / شد زمين هم بآسمان در جنگ


بر سر چابکان کوه شکوه / گرد ميدان چو ابر بر سر کوه


هر که بر خصم تيغ بيم زدي / خصم را از کمر دو نيم زدي


بر سر هر که تيغ کين خوردي / زو گذشتي و بر زمين خوردي


ابروي خصم در سپر ناياب / همچو کشتي فتاده در گرداب


مرد و مرکب فتاده زير و زبر / کاسه سيم گشته کاسه سر


باد از آن عرصه چون گذر کردي / خاک در کاسهاي سر کردي


بسکه روي زمين پر از خون شد / موج آن چون شفق بگردون شد


شفقي کو باوج گردونست / اثر سرخي همان خونست


بود درويش در همان منزل / داده شه را ميان جان منزل


روي خود را بر آسمان کرده / بدعا دستها برآورده


نصرة شاه خويش ميطلبيد / زانچه گويند بيش ميطلبيد


ناگهان خصم در گريز افتاد / رخنه در لشکر ستيز افتاد


پشت آنکس که پشت داد بجنگ / پشته اي شد تمام تير خدنگ


طرفه حالي که : چون نبرد کنند / دشمنان از نهيب گرد کنند


طرفه تر آنکه: زان همه لشکر / که شه آورد سوي آن کشور


کس نگرديد جز رقيب هلاک / گر رقيبي هلاک گشت چه باک؟


شاه و لشکر اگر چه شد غمگين / ليک سگ کشته شد، چه بهتر ازين؟


بهمين يک فسون ز دست مرو / زين نکوتر فسانه اي بشنو:

[م.محسن]

عمر بسر کردن شاه و گدا با يک ديگر

چون سر زلف شب بدست آمد / قرص خورشيد را شکست آمد


پيکر آسمان ملمع شد / چتر فيروزه گون مرصع شد


مردم از خواب ديده بر بستند / از تماشا ره نظر بستند


خواب ديدند شاه و جمله سپاه / که: مگر عارفي رسيد بشاه


همچو خضرش لباس سبز ببر / خلعتي سبزتر ز سبزه تر


گفتش: آن دم که بر عزيمت جنگ / تيز شد از مخالفان آهنگ


تو همان دم که حرب ميکردي / رو بميدان ضرب مي کردي


بتو آن نصرتي که ما داديم / از دعاهاي آن گدا داديم


خيز و از محرمان خاصش کن / وز غم بي کسي خلاصش کن


شاه چون چشم خود ز خواب گشود / وز سپاه آنچه ديده بود شنود


خواند درويش را بمجلس شاه / گشت فارغ ز رنج، محنت آه


خواند درويشرا بمجلس خاص / کردش از محنت فراق خلاص


شکر آن را چسان توان گفتن؟ / نيست ممکن بصد زبان گفتن


چرخ بازيچه اي غريب نمود / از فلک اين بسي عجيب نمود

[م.محسن]

عمر بسر کردن شاه و گدا با يک ديگر

چرخ بازيچه اي غريب نمود / از فلک اين بسي عجيب نمود


ليک از لطف دوست نيست عجب / که ز محنت کسي رسد بطرب


هر که رنج فراق جانان ديد / بعد از آن رنج راحت جان ديد


شام هجران خوشست و رنج ملال / تا بدانند قدر روز وصال


بعد هجران اگر وصالي هست / شيوه عشق را کمالي هست


غرض از عشق وصل جانانست / خاصه وصلي که بعد هجرانست


الغرض هر دو تا چو شير و شکر / بهم آميختند شام و سحر


پاي شه بر سرير عزت و ناز / سر درويش بر زمين نياز


کار معشوق ناز ميباشد / رسم عاشق نياز ميباشد


روز و شب راز دار هم بودند / تا دم مرگ يار هم بودند


عاقبت در نقاب خاک شدند / از خدنگ اجل هلاک شدند


عمر برگشت و بي وفايي کرد / مرغ روح از قفس جدايي کرد

[م.محسن]

در بي وفايي عمر

آه! ازين منزلي که در پيشست / که گذرگاه شاه و درويشست


نه ازين دام ميتوان جستن / نه ازين بند ميتوان رستن


گر خوري همچو خضر آب حيات / تشنه لب جان دهي درين ظلمات


گر چو عيسي روي بچرخ برين / عاقبت جا کني بزير زمين


گر چو يوسف باوج ماه روي / عاقبت سرنگون بچاه شوي


في المثل عمر نوح اگر يابي / چون بتوفان رسي خطريابي


احد واجب الوجود يکيست / آنکه جاويد هست و بود يکيست






پايان

[م.محسن]

در خاتمه کتاب گويد

شکر لله که اين خجسته کلام / شد بکام دل شکسته تمام


شکر ديگر که تا تمام شده / مجلس آراي خاص و عام شده


صفت اوست در زبان همه / سخن اوست ورد جان همه


جيب آفاق پر درست ازو / بغل عاشقان پرست ازو


گر که قلاب شهر صرافست / يا خطاگوي شهر حرافست


نتواند شکست مقدارش / که: بجان مي خرد خريدارش


بيت او گر کمست از آن غم نيست / شکر، باري که، معنيش کم نيست


لفظ پاکست و معنيش طاهر / چون نگيرد قرار در خاطر؟


معني خاص و لفظ عام فريب / برده از خاص و عام صبر و شکيب


الله الله! چه دلپذيرست اين! / در پذيرش، که ناگزيرست اين


غايت شاعري همين باشد / شيوه ساحري همين باشد


هر که دم زد، زبان او بستم / سحر کردم دهان او بستم


قلمم ميل چشم دشمن شد / ليک ازو چشم دوست روشن شد


از سياهي نمود آب حيات / جان حاسد فتاد در ظلمات


جاي رحمت بود بمرد حسود / ليک بر جان مرده رحم چه سود؟


جگر حاسد از الم خون باد / المش کم مبادو افزون باد


اي حسود، اين خيال باطل چيست؟ / زين خيالت، بگو، که: حاصل چيست؟


چون تو از عالم سخن دوري / هر چه خواهي بگو، که معذوري


آنچه مقدور تست معلومست / ختم کار از نخست معلومست


دست بافنده موي اگر بافد / کي تواند که موي بشکافد؟


هر کجا هدهد سليمان رفت / ببر و بال مور نتوان رفت

[م.محسن]

در خاتمه کتاب گويد

هر کجا هدهد سليمان رفت / ببر و بال مور نتوان رفت

در بهاران صداي غلغل زاغ / کي بود چون نواي بلبل باغ؟


من کنم سحر در سخنداني / تو بمن شعر ديگران خواني


يعني او نيز در برابر تست / در او هم بقدر گوهر تست


اين مسلم، ترا بغير چه کار؟ / هر چه داري تو هم بيا و بيار


ديگري جام شوق نوشيده / تو بديوانگي خروشيده


ديگري آه دردناک زده / تو بتقليد جامه چاکزده


تا بکي مي پري ببال کسان؟ / ناز خوش نيست با جمال کسان


من کنم سکه سخن را نو / تو کني عرض مخزن خسرو


چون تو زين نامه نيستي نامي / چه بري نام خسرو و جامي؟


حيف باشد که نام ديده وران / بگذرد بر زبان کج نظران


گر چه شعر تو نظم دارد نام / تو ازين نظم کي رسي بنظام؟


نظم اگر نيست چون در مکنون / سهل باشد طبيعت موزون


گر چه ما و تو هر دو موزونيم / ليک بنگر که: هر يکي چونيم


نعل اگر يافت صورت مه نو / هست اينجا تفاوتي، بشنو:


ماه نو سر بر آسمان سايد / نعل در زير پاي فرسايد


نيست مانند هم سموم و نسيم / اين يک از جنتست و آن ز جحيم


آن بنرمي چنانکه دل خواهد / وين بگرمي چنان که جان کاهد

[م.محسن]

بدرالدین هلالی استرآبادی از بزرگترین شاعران اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم بوده است که اصالتاً از ترکان حغتایی است. او در هرات متولد شده است و از ملازمان امیر علیشیر نوایی بوده است. شهرت او در غزل است و مثنویهای شاه و درویش (شاه و گدا)، صفات‌العاشقین و لیلی و مجنون او نیز معروف است. امیر عبیدالله خان ازبک او را به جهت کینهٔ شخصی به تشیع متهم کرد و به قتل رسانید (این که او به راستی شیعه بوده یا نه را از روی اشعارش نمی‌توان استخراج کرد چرا که وی در آثارش گاه از خلفای راشدین و گاه از ائمهٔ شیعه نام برده و چنان می‌نماید که به مقتضای زمان به این سو و آن سو متمایل می‌شده است). مشهور است که سیف‌الله نامی در قتل او ساعی بود و از این جهت سال مرگ وی را به ابجد با عبارت «سیف‌الله کشت» (معادل ۹۳۶ هجری قمری) ضبط کرده‌اند.