nafise sadeghi
4th July 2009, 02:14 AM
کمپوست کردن(قسمت چهارم مقاله):کل مقاله 50 صفحه می باشد. (http://alonefarmer.blogfa.com/post-2052.aspx)
براي پركردن جعبه ها در ابتدا مي توان از چمنهاي مرطوب و زمين مناسب باغ در شب استفاده نمود و تعدادي از كرمهاي خاكي كاملاً رشد يافته را جمع آوري كرد. در اينجا بايد توجه داشت كه كرمهاي ديگري به غير از كرمهاي خاكي در كرمهاي جمع آوري شده وجود نداشته باشند.
بعضي از سرمايه گذاران متدهاي عجيب و غيراصولي را جهت جمع آوري كرم ها بدست آورده اند كه اين روشها اصلاً و به هيچ وجه توصيه نمي شود. مثلاً روش الگتريكي يا روش (Pril) پريل. در اين روش زمين را آبياري كرده و در عين حال مقداري پريل يا (مواد شوينده)استفاده مي كنند كه در هر دو روش كرمها از زيرخاك بيرون مي آيند! لازم به ذكر است كه اينگونه كرمها براي مقاصد كمپوست سازي بي فايده هستند، زيرا آنها مدت زيادي زندگي نخواهند كرد. بنابراين، اينگونه روشها آزار حيوانات است!
تنها روش صحيح گرفتن كرم خاكي و جمع آوري آنها كندن سطحي زمين، آن هم به وسيله چنگك باغباني و نه به وسيله بيل و ماله ساختماني چون در اين صورت كرمها زخمي مي شوند. فقط لازم است كه ما يكبار پرورش كرم را شروع كنيم، پس از آن به تعداد كافي كرم خواهيم داشت كه خودبخود در جعبه ها تكثير يابند.
مثلاً فرض كنيد با هزار عدد كرم كار خود را آغاز نموده ايم (هرچه بيشتر در ابتداي كار جمع كنيم جعبه ها نيز سريعتر پر خواهند شد) بعد از گذشت 2تا3 ماه به اندازه اي كرم خواهيم داشت كه باغ خود را تحت مراقبت و در اختيار داشته باشيم. در اين فاصله ما به اندازه كافي زمان مي خواهيم تا نقاط مناسب را در باغ جهت تكثير كرمها در نظر بگيريم. بهترين نقطه تنه درختان بريده شده است، اگر در باغ درخت ميوه يافت نمي شود بهتر است كه چند درخت يا جعبه هاي چوبي تكثير كرمها را در نقاط مختلف باغ قرار دهيم. در نقاط نيمه معتدل پرورش كرم خاكي در بيشتر فصول سال در فضاي باز امكان پذير مي باشد.
در روش تكثير كرم بر روي تنه درختان بريده شده ما اينطور عمل مي كنيم كه دور يك درخت (يا درختان زيادي، بستگي دارد به تعداد كرمها) همانگونه كه چوبهاي كوتاه به ارتفاع 20سانتي متر قرار مي دهيم كه به اين ترتيب جعبه هاي چهارگوش بوجود مي آيند كه آنها تا ارتفاع 15 سانتي متري از موادي كه نام برده شد پر مي گردند. به جاي چوب مي توان حتي از سيم هاي توري استفاده نمود. البته چوب اين مزيت را دارد كه كف و روي آنها را مي توان پوشاند و در ضمن كرمها در مقابل باران نيز محافظت مي گردند. كرمها در اين جعبه ها دائماً به وسيله زباله هاي داراي مواد آلي تغذيه مي شوند. (روش تنه درختان) همانطور كه در جعبه هاي چوبي عمل مي كرديم.
در اين حالت اگر تعدادي از كرمها از تنه بريده شده خارج گردند هر چقدر اين نقطه به مركز باغ نزديكتر باشد براي ساير نقاط باغ بهتر است ، درخت ميوه نيز بايد شكرگزار باشد كه از اين طريق محصول بهتر و بيشتري را داده است. در موقع استقرار چنين جعبه هائي (منظور سطح تنه درختان بريده شده) بهتر است در اطراف درخت فضاهاي خالي را در نظر گرفت. و در اين فضاها گياهاني از قبيل شمعداني، جعفري سير جهت جلوگيري از آفات گياهي و ساير آفات حفظ نمود.
پس از اينكه كرمها در زير درخت ميوه كار خود را انجام دادند يعني زمين و خاك آن نقطه را كاملاً زير و رو كردند و به يك حالت اپتيمم رساندند مي توان جعبه هاي حاوي كرم را به نقطه ديگر انتقال داد در اين فاصله بايد كرمها با زباله هاي حاوي سبزي تغذيه گردند.
چرا بايد كود محتوي كرم باشد؟
روش توليد كودهاي گياهي توسط كرم، چرخه اي است كه طي آن ضايعات خوراكي، به كودي تيره رنگ و با بوي خاك براي غني سازي خاك هاي كشاورزي تبديل مي شود. مزيت بزرگ تهيه كودهاي گياهي توسط كرم، اين است كه قابليت اجرا در محيط باز و بسته را دارا بوده، بنابراين امكان تهيه در سراسر سال را داراست. اين ماده هم چنين مي تواند در آپارتمان هاي مسكوني در مقادير محدودي تهيه شود.
كودهاي محتوي كرم در محفظه هايي داراي لايه بستري مرطوب توسط كرم هاي قرمز تهيه مي شود. ضايعات خوراكي يك دوره زماني داخل محفظه ها ريخته شده، كرم ها و ميكروارگانيسم ها اين مواد را به طور كامل به كودي غني تبديل مي كنند.
توليد كودآلي از بقاياي نيشكر توسط كرم خاكي
از جمله مشكلات اساسي كشاورزي ايران كمبود مواد آلي در خاك است كه باعث شده كه توليد محصولات در واحد سطح از ميزان مشخصي بالاتر نرود. اين عامل در توليد چغندرقند، جو، صيفي جات و سيب زميني از عوامل اصلي به شمار مي رود. بخصوص در مورد گندم، كمبود يا نبود ماده آلي در خاك براي توليد بسيار محدود كننده است. در اراضي شركت توسعه نيشكر كه براي اولين بار به زير كشت مي رود و سابقه كشت ندارد، ماده آلي خاك بسيار كم است. گياه در اين خاكهاي شور به سختي رشد مي كند و در نبود ماده آلي به مرور تراكم خاك بالا مي رود.
از طرفي در كشت و صنعتهاي نيشكري در هنگام برداشت نيشكر مقادير زيادي برگ و سر ني و ساقه هاي غيرقابل آسياب به صورت زايد بر روي زمين باقي مي ماند كه به دليل ايجاد مشكل در كشت بعدي و آماده سازي زمين براي سال بعد، معمولاً اين بقاياي نيشكر را آتش مي زنند و از بين مي برند. در توليد شكر از نيشكر نيز با گاس و فيلتر كيك در حجم زيادي توليد مي شود. چنانچه با گاس به مصرف كارخانه هاي خوراك دام و يا كاغذسازي نرسد به صورت زايد سبب ايجاد مشكلاتي مي شود. با اين تفاسير به چيزي زايد مي گوييم كه در جاي ديگري به آن نياز مبرم داريم، يعني برگ و سرني يا باگاس و فيلتر كيك را كه زايد محسوب مي شود بايد به زميني كه از نبود ماده آلي رنج مي برد، اضافه كنيم.
براي اين منظور بايد كليه مواد سلولزي حاصل از نيشكر را به كود آلي (كمپوست) تبديل و به خاك اضافه كرد تا اثر معني داري در افزايش محصول داشته باشد. اين عمل سبب كاهش حجم مواد و در نتيجه كاهش هزينه هاي حمل و نقل نيز خواهد شد. تلاشهاي زيادي از طرف محققين ديگري براي انجام اين عمل صورت گرفته است. محمد ستاره (1378)با استفاده از ميكروارگانيسم ها طي 45روز با گاس را به كمپوست تبديل كرد. در طي اين مدت حجم مواد اوليه از 3/91 متر مكعب به 53 متر مكعب كاهش يافت.
هدف از اجراي اين طرح
الف) بررسي امكان رشد و تكثير كرمها روي بقايا و ضايعات نيشكر جهت توليد كمپوست
ب)بررسي آثار كرمها و كمپوست حاصل از فعاليت آنها در تغيير خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاكهاي زراعي تحت كشت نيشكر است.
مواد و روشها
بجز ارگانيسم ها، ماكروارگانيسم هايي مثل كرم خاكي نيز مي توانند در تبديل مواد سلولزي به كمپوست مؤثر باشند. اين كرمها به طور طبيعي در خاكهايي با مقدار زياد ماده آلي (چمنزارها) يا در اشكوب جنگلها زندگي مي كنند.
كرمها جزء بي مهرگان، شاخه كرمهاي حلقوي (Annelida) مي باشند و اهميت آنها در خاك به دليل بيوماس (Biomass) زياد و فعاليتهاي حياتي بسيار مؤثر است. كرمهاي حلقوي خود به سه دسته كم تاران، پرتاران و بي تاران تقسيم بندي مي شوند كه كرمهاي خاكي جزء دسته كم تاران (Oligochaeta) بوده و دو دسته ديگر آبزي و انگل هستند. دسته كم تاران به دو دسته كرمهاي گلداني (Potworms) كه شامل خانواده آنكي ترئيده است و كرمهاي خاكي (Earthworm) تقسيم مي شوند. كرمهاي خاكي در ميان موجودات زنده خاك از لحاظ اندازه جزء دسته ماكروبيوتا (Macrobiota) به شمار مي روند هوازي بوده و جزء موجودات حفار به شمار مي روند. بدن حلقه حلقه است، حلقه ها عميق و وسيع بوده و تا حفره داخلي بدن پيشرفتگي دارد. تارها به تعداد هشت عدد در هر حلقه و خيلي ريز هستند. دستگاه گوارش شامل دهان، حلق، مري، چينه دان، سنگدان، روده و مخرج مي باشد.
تكثير جنسي آنها از طريق كمربند جنسي (Clitellum) مي باشد. تكثير غيرجنسي از طريق قطعه قطعه شدن كرم صورت مي گيرد. شرايط مناسب براي زندگي آنها گرماي معتدل، رطوبت مناسب، كلسيم، ماده آلي و اكسيژن است، به ميزان زياد در مراتع و خاكهاي جنگلي يافت مي شوند. اين كرمها در خاك دالانهايي حفر مي كنند. گاهي تا عمق 3-2 متري و گاهي تا 6متر نيز در خاك فرو مي روند. علت اين امر نيز شرايط نامساعد سطحي است]6[.
از اعمال عمده كرمها مخلوط خاكهاي سطحي با خاكهاي تحتاني و خرد و ريزكردن بازمانده هاي آن، افزايش CEC (به علت ساخته شدن اسيدهاي هيوميك)، افزايش قابليت جذب عناصر غذايي در اثر فروبردن و بيرون دادن خاك و مواد آلي است. كرمها حدود 20درصد از موادي را كه وارد دستگاه گوارش خود مي كنند جذب و مابقي را دفع مي كنند. كرمها بر خصوصيات بيولوژيكي خاك نيز اثر مي گذارند و اين آثار شامل افزايش فعاليت حياتي، افزايش تعداد ميكروارگانيسم ها كمك به توسعه و انتشار ميكروارگانيسمها در پروفيل خاك نيز اثرهاي مطلوبي دارند از جمله اين آثار مي توان ريزشدن بافت خاك ، ايجاد خاكدانه و افزايش پايداري آنها، بهبود تهويه، نفوذپذيري و زهكشي، يكنواخت شدن پروفيل خاك و بالا بردن ظرفيت نگهداري آب در خاك (به علت سنتز مواد هيوميكي)را نام برد]6[.
گونه بسيار متداول كرمها كه در توليد كمپوست دخالت دارد Eisenia foetida است كه با سرعت رشد و تكثير يافته و مقدار زيادي ماده آلي مصرف مي كنند. به كمپوست حاصل از فعاليت كرمها Lombricompost يا Vermicompost مي گويند]6[ .
باتوجه به خشبي بودن برگهاي نيشكر و همچنين EC بالاي آب آبياري (حدود 3دسي زيمنس بر متر) در منطقه مورد آزمايش بررسي اوليه اي در سطح كوچك در مورد رشد و تكثير كرمها انجام گرديد. براي اين منظور در جعبه اي به ابعاد تقريباً يك مترمكعب مخلوطي از سر ني، شاخ و برگ، فيلتر كيك و ساقه هاي آسياب شده ريخته شده و به وسيله فشار دادن كاملاً متراكم شدند. سپس كرمها (به تعداد تقريباً 70-50عدد) را به اين جعبه اضافه و هر هفته دوبار به آنها آب داده شد، طوري كه درون جعبه هميشه مرطوب بود. در طول چهار ماه اول رشد كرمها درون جعبه دو بار اوره محلول در آب (به ميزان يك كيلوگرم در دو ليتر) به جعبه اضافه شد. اين كرمها از خاكهاي آلي مناطق شمالي كشور جمع آوري شده بود.
بحث نتايج
بعد از گذشت چهار ماه از اجراي آزمايش، حجم مواد درون جعبه كه در ابتدا به شدت متراكم شده بود، تقريباً 70-60 درصد كاهش يافت و اكثر مواد گياهي موجود در جعبه به شكل دانه اي يا گرانوله درآمده بود. رنگ مواد از سبز كم رنگ تا زرد روشن به تيره تا خاكستري تبديل شده بود و اين نشانه تبديل مواد به كمپوست بود. مواد موجود در جعبه شكل اوليه خود را از دست داده بودند. قسمتهاي داخلي ني هاي آسياب نشده اي كه درون جعبه بود. كاملاً توسط كرمها خورده شده ولي غشاي بيروني ني مورد تغذيه كرمها قرار نگرفته بود. اين امر براي ساقه هاي آسياب شده نيز كاملاً مشهود بود و قسمتهاي بيروني ني مورد تغذيه كرمها قرار نگرفته بود. برگهاي نيشكر كاملاً مصرف شده و در طي اين مدت اثري از آنها درون جعبه به جاي نمانده بود. گذشت چهار ماه ديگر (جمعاً هشت ماه) تغييرات اندكي در حجم يا رنگ اين مواد پديد آورد.
كمپوست حاصل از فعاليت كرمها سرشار از اسيدهاي آمينه ضروري مثل ليزين و متيونين، سرشار از اسيدهاي چرب غيراشباع و بعضي از عناصر معدني مثل يد است. مزيتهاي عمده ديگر اين كمپوست نداشتن بو است كه براي مصارف گلداني يا اپارتماني بسيار مهم و مؤثر مي باشد. همچنين در اثر فعاليت كرمها نسبت C/N در كمپوست حاصل كم مي شود. در اثر فعاليتهاي گوارشي كرمها، قابليت جذب عناصر غذايي ديگر توسط گياه نيز افزايش مي يابد.
بجز ميكروارگانيسم ، ماكروارگانيسم هايي مثل كرم خاكي نيز مي توانند در تبديل مواد سلولزي به كمپوست مؤثر باشند.
در طول اين مدت تعداد كرمها به ميزان زيادي افزايش يافت و از تعداد 70-50 عدد در ابتداي آزمايش به 100 -800 عدد رسيد و اين نشانه مناسب بودن شرايط جهت تكثير كرمها بود.
نتايج فوق بيانگر اين نكته است كه رشد كرمها و همچنين تكثير آنها روي بقايا و ضايعات نيشكر در شرايط منطقه مورد آزمايش امكان پذير است. باتوجه به نتايج حاصل از مدل تجربي فوق (سطح كوچك) آزمايش در سطح وسيع نيز به اجرا گذاشته شده است. براي اين منظور پنج تيمار باگاس ، باگاس با فيلتر كيك (نسبت 1:4) ، باگاس به همراه خاك (نسبت 4:1 )در حجمي حدود 8متر مكعب براي هركدام از تيمارها تهيه شد و پس از سه هفته آبياري، كرمها به آن اضافه شدند. كار روي توليد كمپوست و اثر آن به همراه كرمها در مزرعه در حال اجراست.
نتيجه گيري
يكي از اعمال مهم كرمهاي خاكي در اين است كه به طور غريزي باكتريهاي غيرهوازي و قارچ ها را كه نامطلوب مي باشند مي خورند و مانع از تكثير آنها در محيط مي گردند، به عبارت ديگر كرمهاي خاكي باكتريها را به عنوان غذاي خود دانسته و از آنها تغذيه مي كنند، همچنين كرمهاي خاكي با بلع بذرهاي علف هرز، كود بيولوژيكي حاصل را عاري از اين بذرها نموده و بنابراين در مواردي كه از كودهاي گاوي به دليل داشتن بذر علف هرز نمي توان استفاده نمود اين كود بيولوژيك جانشين بسيار مناسبي مي باشند.
فعاليتهاي كم خاكي اين اطمينان را به وجود مي آورد كه ذخاير هوموس و مواد غذايي خاك همواره به طور مناسب بازسازي خواهد شد، همچنين كرمهاي خاكي به صورت مؤثري جهت افزايش حاصلخيزي در خاكهاي با كيفيت كم و اراضي كم بازده مي توانند مورد استفاده قرار گيرند كه اين مسئله در كشور ما بخصوص يك نياز اساسي است.
امروزه ارزش علمي كرمهاي خاكي علاوه بر اصلاح خاك، در تغذيه ماهي ها، پرورش طيور و در توليد كمپوست با تبديل ضايعات محصولات كشاورزي، مواد آلي زائد، زباله ها و ... مورد توجه قرار گرفته است.
حدود 100 سال پيش چارلز داروين «بيولوژيست شهير نوشت»: همانطوري كه مي دانيم از كل حيوانات تعدادي شان در توسعه دنيا به مقدار زياد نقش داشته اند كه از آن جمله مي توان كرم خاكي را نام برد و بايد دانست كه از بين تمام بيوتكنولوژيها، استفاده از كرم خاكي است كه به انسان اين قدرت غيرقابل تصور را مي دهد كه زباله را به طلا تبديل نمايد.
توصيه و پيشنهادات
تبديل مواد آلي موجود در زباله به بهترين كمپوست با حداكثر مقدار هوموس نمي تواند از هيچ طريق ديگر مانند توليد مكانيزه كمپوست حتي با اضافه نمودن مواد افزودني و تنظيم مصنوعي حرارت و هوادهي به نحو ايده آل و اساسي تحقق يابد كه در روده و به دنبال آن در مدفوع حيوانات كوچك در خاك و پيشتاز همه آنها كرم خاكي صورت مي گيرد، به علاوه اينكه اين فرآيند تبديل، در مقابل تبديل، در مقابل روشهاي توليد كمپوست بسيار گران متداول كه در حال حاضر در تاسيسات شهري وجود دارند، توسط كرم خاكي و دوستانش كاملاً مجاني صورت مي گيرد. چرا كه در اينجا به غير از جعبه هاي مذكور (جعبه هاي تغذيه و تكثير و پرورش كرم خاكي) و يا پشته ها و در نهايت محصول بدست آمده يعني كمپوست و كنسانتره كمپوست هيچگونه نيازي به فرايند مكانيزه مانند: همزدن و هوادهي و غيره نمي باشد. به همين دليل ارزش دارد كه درباره چنين تاسيساتي به منظور توليد كمپوست زنده تفكر نمود. سرمايه گذاري در اين بخش از ديدگاههاي مختلف مي تواند سرمايه گذاري مناسبي باشد. يك شهروند هم بايد سپاسگزار باشد كه زباله گنديده او بدون بو و بدون توليد صدا دفع مي شود.
يك كشاورز نيز به همين صورت از اين پيشنهاد خوشحال خواهد شد كه كود كاملا طبيعي در اختيار او قرار خواهد گرفت كه به وسيله آن زمينهاي كشاورزي خود را كه تا بحال مورد تجاوز قرار گرفته بود مجددا اصلاح نمايد و در نهايت سرمايه ملي، راه حل مناسب ومقرون به صرفه را جهت فائق آمدن به يكي از مشكلات غيرقابل حل خود را مي يابد.
بدينوسيله از موجود غيرقابل رؤيت كه تا به حال به آن دقت نشده و حتي طرد شده يعني كرم خاكي ، مجددا آن موجودي شود كه از قبل در طبيعت وجود داشته است. «يك دوست و ياري دهنده».
منابع
1- ماستري مهندس اسماعيل، كمپوست كردن، نشريه تازه هاي دامپروري و كشاورزي /13و14/مهر80از صفحه 67 تا صفحه72.
2- ملك زاده، فريدون و شهامت، منوچهر1373، ميكروبيولوژي عمومي، نشر علوم دانشگاهي، 696 ص.
3- فرمحمدي، سيف الله 1368، بررسي و تحقيق در جايگزيني كرم خاكي جهت پروتئين حيواني غذايي طيور، جهاد دانشگاهي واحد شهيد بهشتي،ص88.
4- صناعي، محمدرضا1374، استفاده از كرمهاي خاكي جهت حاصلخيزي خاكهاي زراعي در كشاورزي پايدار ماه8انامه آب، خاك، ماشين، ص82.
5- حق پرست تنها، محمد رضا1355، بيولوژي خاك، انتشارات دانشگاه تهران.
6- ملكوتي، دكتر محمدجعفر1374، بررسي وضعيت تعادل عناصر غذايي در خاكهاي ايران و جلوگيري از مصرف بي رويه كودهاي شيميايي، ماهنامه آب، خاك، ماشين سال دوم، شماره 10،مهرماه، ص17.12.
*7-Zicsi .A.1957. Laboratory observation on the fooding of Earth worm species in Hungry.
Zoo systematical institute of the L. Eortos University of Sconcin Budopest Hungry.
8-Edeadr .F.Harten stein R .and kaplanl.1960 . Groth of the earth worm Eisenia foetida in relation to population density and food rationing oikes 35(1) 93-96.
، كارخانه هاي كمپوست به كمك كرم خاكي، نشريه كشاورزي وضعيت . شماره 11.سال 1379 ،ص 25. 22.
9- اكبري،ناصر و راحله محمودي ، جانوراني كه زباله را به طلا تبديل مي كنند!: نقش كرم خاكي در حاصلخيزي خاك. نشريه اطلاعات علمي، سال هفدهم، شماره 4، بهمن 81، از صفحه 44تا46.
*10-Franzlippert. Vom Nutzen der kaufer imlandbau.
11- باي بوردي، محمد، فيزيك خاك. انتشارات دانشگاه تهران.
*12-Kettye.M.Edward D.G. Magure. R.C and Thampsom P Ellectst of VAM on the Grotwh and nulriban of sugarcane.
13- مطالعات اوليه خاك شناسي واحدهاي هفتگانه شركت توسعه نيشكر و صنايع جانبي .
14- انصاري، محمدرضا، 1378، بررسي اثر مواد آلي در تراكم خاك .پايان نامه كارشناسي ارشد ، دانشگاه شهيد چمران اهواز
15- انصاري، محمدرضا، 1378 ، توليد ميكروبي كودآلي از ضايعات نيشكر (باگاس). سمينار بروز مشترك دانشگاه وزارت صنايع، دانشگاه شهيد چمران اهواز
16- صالح راستين، ناهيد، 1373، بيولوژي خاك (جزوه درسي)،دانشگاه تهران.
17- نشريه شكرشكن،شماره46-آبان 1379، ص 10.11
18- نشريه آب و محيط زيست، شماره36، ابان 1378 .
پایان قسمت چهارم کمپوست کردن مرکز مقالات کشاورزی وب لاگ کشاورز تنها
کمپوست کردن(قسمت سوم مقاله) (http://alonefarmer.blogfa.com/post-2051.aspx)
قسمت دوم کمپوست کردن (http://alonefarmer.blogfa.com/post-2050.aspx)
كمپوست كردن (قسمت اول) (http://alonefarmer.blogfa.com/post-2049.aspx)
تهیه و تدوین محمد آروین مرکز مقالات کشاورزی و مقالات باغبانی
براي پركردن جعبه ها در ابتدا مي توان از چمنهاي مرطوب و زمين مناسب باغ در شب استفاده نمود و تعدادي از كرمهاي خاكي كاملاً رشد يافته را جمع آوري كرد. در اينجا بايد توجه داشت كه كرمهاي ديگري به غير از كرمهاي خاكي در كرمهاي جمع آوري شده وجود نداشته باشند.
بعضي از سرمايه گذاران متدهاي عجيب و غيراصولي را جهت جمع آوري كرم ها بدست آورده اند كه اين روشها اصلاً و به هيچ وجه توصيه نمي شود. مثلاً روش الگتريكي يا روش (Pril) پريل. در اين روش زمين را آبياري كرده و در عين حال مقداري پريل يا (مواد شوينده)استفاده مي كنند كه در هر دو روش كرمها از زيرخاك بيرون مي آيند! لازم به ذكر است كه اينگونه كرمها براي مقاصد كمپوست سازي بي فايده هستند، زيرا آنها مدت زيادي زندگي نخواهند كرد. بنابراين، اينگونه روشها آزار حيوانات است!
تنها روش صحيح گرفتن كرم خاكي و جمع آوري آنها كندن سطحي زمين، آن هم به وسيله چنگك باغباني و نه به وسيله بيل و ماله ساختماني چون در اين صورت كرمها زخمي مي شوند. فقط لازم است كه ما يكبار پرورش كرم را شروع كنيم، پس از آن به تعداد كافي كرم خواهيم داشت كه خودبخود در جعبه ها تكثير يابند.
مثلاً فرض كنيد با هزار عدد كرم كار خود را آغاز نموده ايم (هرچه بيشتر در ابتداي كار جمع كنيم جعبه ها نيز سريعتر پر خواهند شد) بعد از گذشت 2تا3 ماه به اندازه اي كرم خواهيم داشت كه باغ خود را تحت مراقبت و در اختيار داشته باشيم. در اين فاصله ما به اندازه كافي زمان مي خواهيم تا نقاط مناسب را در باغ جهت تكثير كرمها در نظر بگيريم. بهترين نقطه تنه درختان بريده شده است، اگر در باغ درخت ميوه يافت نمي شود بهتر است كه چند درخت يا جعبه هاي چوبي تكثير كرمها را در نقاط مختلف باغ قرار دهيم. در نقاط نيمه معتدل پرورش كرم خاكي در بيشتر فصول سال در فضاي باز امكان پذير مي باشد.
در روش تكثير كرم بر روي تنه درختان بريده شده ما اينطور عمل مي كنيم كه دور يك درخت (يا درختان زيادي، بستگي دارد به تعداد كرمها) همانگونه كه چوبهاي كوتاه به ارتفاع 20سانتي متر قرار مي دهيم كه به اين ترتيب جعبه هاي چهارگوش بوجود مي آيند كه آنها تا ارتفاع 15 سانتي متري از موادي كه نام برده شد پر مي گردند. به جاي چوب مي توان حتي از سيم هاي توري استفاده نمود. البته چوب اين مزيت را دارد كه كف و روي آنها را مي توان پوشاند و در ضمن كرمها در مقابل باران نيز محافظت مي گردند. كرمها در اين جعبه ها دائماً به وسيله زباله هاي داراي مواد آلي تغذيه مي شوند. (روش تنه درختان) همانطور كه در جعبه هاي چوبي عمل مي كرديم.
در اين حالت اگر تعدادي از كرمها از تنه بريده شده خارج گردند هر چقدر اين نقطه به مركز باغ نزديكتر باشد براي ساير نقاط باغ بهتر است ، درخت ميوه نيز بايد شكرگزار باشد كه از اين طريق محصول بهتر و بيشتري را داده است. در موقع استقرار چنين جعبه هائي (منظور سطح تنه درختان بريده شده) بهتر است در اطراف درخت فضاهاي خالي را در نظر گرفت. و در اين فضاها گياهاني از قبيل شمعداني، جعفري سير جهت جلوگيري از آفات گياهي و ساير آفات حفظ نمود.
پس از اينكه كرمها در زير درخت ميوه كار خود را انجام دادند يعني زمين و خاك آن نقطه را كاملاً زير و رو كردند و به يك حالت اپتيمم رساندند مي توان جعبه هاي حاوي كرم را به نقطه ديگر انتقال داد در اين فاصله بايد كرمها با زباله هاي حاوي سبزي تغذيه گردند.
چرا بايد كود محتوي كرم باشد؟
روش توليد كودهاي گياهي توسط كرم، چرخه اي است كه طي آن ضايعات خوراكي، به كودي تيره رنگ و با بوي خاك براي غني سازي خاك هاي كشاورزي تبديل مي شود. مزيت بزرگ تهيه كودهاي گياهي توسط كرم، اين است كه قابليت اجرا در محيط باز و بسته را دارا بوده، بنابراين امكان تهيه در سراسر سال را داراست. اين ماده هم چنين مي تواند در آپارتمان هاي مسكوني در مقادير محدودي تهيه شود.
كودهاي محتوي كرم در محفظه هايي داراي لايه بستري مرطوب توسط كرم هاي قرمز تهيه مي شود. ضايعات خوراكي يك دوره زماني داخل محفظه ها ريخته شده، كرم ها و ميكروارگانيسم ها اين مواد را به طور كامل به كودي غني تبديل مي كنند.
توليد كودآلي از بقاياي نيشكر توسط كرم خاكي
از جمله مشكلات اساسي كشاورزي ايران كمبود مواد آلي در خاك است كه باعث شده كه توليد محصولات در واحد سطح از ميزان مشخصي بالاتر نرود. اين عامل در توليد چغندرقند، جو، صيفي جات و سيب زميني از عوامل اصلي به شمار مي رود. بخصوص در مورد گندم، كمبود يا نبود ماده آلي در خاك براي توليد بسيار محدود كننده است. در اراضي شركت توسعه نيشكر كه براي اولين بار به زير كشت مي رود و سابقه كشت ندارد، ماده آلي خاك بسيار كم است. گياه در اين خاكهاي شور به سختي رشد مي كند و در نبود ماده آلي به مرور تراكم خاك بالا مي رود.
از طرفي در كشت و صنعتهاي نيشكري در هنگام برداشت نيشكر مقادير زيادي برگ و سر ني و ساقه هاي غيرقابل آسياب به صورت زايد بر روي زمين باقي مي ماند كه به دليل ايجاد مشكل در كشت بعدي و آماده سازي زمين براي سال بعد، معمولاً اين بقاياي نيشكر را آتش مي زنند و از بين مي برند. در توليد شكر از نيشكر نيز با گاس و فيلتر كيك در حجم زيادي توليد مي شود. چنانچه با گاس به مصرف كارخانه هاي خوراك دام و يا كاغذسازي نرسد به صورت زايد سبب ايجاد مشكلاتي مي شود. با اين تفاسير به چيزي زايد مي گوييم كه در جاي ديگري به آن نياز مبرم داريم، يعني برگ و سرني يا باگاس و فيلتر كيك را كه زايد محسوب مي شود بايد به زميني كه از نبود ماده آلي رنج مي برد، اضافه كنيم.
براي اين منظور بايد كليه مواد سلولزي حاصل از نيشكر را به كود آلي (كمپوست) تبديل و به خاك اضافه كرد تا اثر معني داري در افزايش محصول داشته باشد. اين عمل سبب كاهش حجم مواد و در نتيجه كاهش هزينه هاي حمل و نقل نيز خواهد شد. تلاشهاي زيادي از طرف محققين ديگري براي انجام اين عمل صورت گرفته است. محمد ستاره (1378)با استفاده از ميكروارگانيسم ها طي 45روز با گاس را به كمپوست تبديل كرد. در طي اين مدت حجم مواد اوليه از 3/91 متر مكعب به 53 متر مكعب كاهش يافت.
هدف از اجراي اين طرح
الف) بررسي امكان رشد و تكثير كرمها روي بقايا و ضايعات نيشكر جهت توليد كمپوست
ب)بررسي آثار كرمها و كمپوست حاصل از فعاليت آنها در تغيير خصوصيات فيزيكي و شيميايي خاكهاي زراعي تحت كشت نيشكر است.
مواد و روشها
بجز ارگانيسم ها، ماكروارگانيسم هايي مثل كرم خاكي نيز مي توانند در تبديل مواد سلولزي به كمپوست مؤثر باشند. اين كرمها به طور طبيعي در خاكهايي با مقدار زياد ماده آلي (چمنزارها) يا در اشكوب جنگلها زندگي مي كنند.
كرمها جزء بي مهرگان، شاخه كرمهاي حلقوي (Annelida) مي باشند و اهميت آنها در خاك به دليل بيوماس (Biomass) زياد و فعاليتهاي حياتي بسيار مؤثر است. كرمهاي حلقوي خود به سه دسته كم تاران، پرتاران و بي تاران تقسيم بندي مي شوند كه كرمهاي خاكي جزء دسته كم تاران (Oligochaeta) بوده و دو دسته ديگر آبزي و انگل هستند. دسته كم تاران به دو دسته كرمهاي گلداني (Potworms) كه شامل خانواده آنكي ترئيده است و كرمهاي خاكي (Earthworm) تقسيم مي شوند. كرمهاي خاكي در ميان موجودات زنده خاك از لحاظ اندازه جزء دسته ماكروبيوتا (Macrobiota) به شمار مي روند هوازي بوده و جزء موجودات حفار به شمار مي روند. بدن حلقه حلقه است، حلقه ها عميق و وسيع بوده و تا حفره داخلي بدن پيشرفتگي دارد. تارها به تعداد هشت عدد در هر حلقه و خيلي ريز هستند. دستگاه گوارش شامل دهان، حلق، مري، چينه دان، سنگدان، روده و مخرج مي باشد.
تكثير جنسي آنها از طريق كمربند جنسي (Clitellum) مي باشد. تكثير غيرجنسي از طريق قطعه قطعه شدن كرم صورت مي گيرد. شرايط مناسب براي زندگي آنها گرماي معتدل، رطوبت مناسب، كلسيم، ماده آلي و اكسيژن است، به ميزان زياد در مراتع و خاكهاي جنگلي يافت مي شوند. اين كرمها در خاك دالانهايي حفر مي كنند. گاهي تا عمق 3-2 متري و گاهي تا 6متر نيز در خاك فرو مي روند. علت اين امر نيز شرايط نامساعد سطحي است]6[.
از اعمال عمده كرمها مخلوط خاكهاي سطحي با خاكهاي تحتاني و خرد و ريزكردن بازمانده هاي آن، افزايش CEC (به علت ساخته شدن اسيدهاي هيوميك)، افزايش قابليت جذب عناصر غذايي در اثر فروبردن و بيرون دادن خاك و مواد آلي است. كرمها حدود 20درصد از موادي را كه وارد دستگاه گوارش خود مي كنند جذب و مابقي را دفع مي كنند. كرمها بر خصوصيات بيولوژيكي خاك نيز اثر مي گذارند و اين آثار شامل افزايش فعاليت حياتي، افزايش تعداد ميكروارگانيسم ها كمك به توسعه و انتشار ميكروارگانيسمها در پروفيل خاك نيز اثرهاي مطلوبي دارند از جمله اين آثار مي توان ريزشدن بافت خاك ، ايجاد خاكدانه و افزايش پايداري آنها، بهبود تهويه، نفوذپذيري و زهكشي، يكنواخت شدن پروفيل خاك و بالا بردن ظرفيت نگهداري آب در خاك (به علت سنتز مواد هيوميكي)را نام برد]6[.
گونه بسيار متداول كرمها كه در توليد كمپوست دخالت دارد Eisenia foetida است كه با سرعت رشد و تكثير يافته و مقدار زيادي ماده آلي مصرف مي كنند. به كمپوست حاصل از فعاليت كرمها Lombricompost يا Vermicompost مي گويند]6[ .
باتوجه به خشبي بودن برگهاي نيشكر و همچنين EC بالاي آب آبياري (حدود 3دسي زيمنس بر متر) در منطقه مورد آزمايش بررسي اوليه اي در سطح كوچك در مورد رشد و تكثير كرمها انجام گرديد. براي اين منظور در جعبه اي به ابعاد تقريباً يك مترمكعب مخلوطي از سر ني، شاخ و برگ، فيلتر كيك و ساقه هاي آسياب شده ريخته شده و به وسيله فشار دادن كاملاً متراكم شدند. سپس كرمها (به تعداد تقريباً 70-50عدد) را به اين جعبه اضافه و هر هفته دوبار به آنها آب داده شد، طوري كه درون جعبه هميشه مرطوب بود. در طول چهار ماه اول رشد كرمها درون جعبه دو بار اوره محلول در آب (به ميزان يك كيلوگرم در دو ليتر) به جعبه اضافه شد. اين كرمها از خاكهاي آلي مناطق شمالي كشور جمع آوري شده بود.
بحث نتايج
بعد از گذشت چهار ماه از اجراي آزمايش، حجم مواد درون جعبه كه در ابتدا به شدت متراكم شده بود، تقريباً 70-60 درصد كاهش يافت و اكثر مواد گياهي موجود در جعبه به شكل دانه اي يا گرانوله درآمده بود. رنگ مواد از سبز كم رنگ تا زرد روشن به تيره تا خاكستري تبديل شده بود و اين نشانه تبديل مواد به كمپوست بود. مواد موجود در جعبه شكل اوليه خود را از دست داده بودند. قسمتهاي داخلي ني هاي آسياب نشده اي كه درون جعبه بود. كاملاً توسط كرمها خورده شده ولي غشاي بيروني ني مورد تغذيه كرمها قرار نگرفته بود. اين امر براي ساقه هاي آسياب شده نيز كاملاً مشهود بود و قسمتهاي بيروني ني مورد تغذيه كرمها قرار نگرفته بود. برگهاي نيشكر كاملاً مصرف شده و در طي اين مدت اثري از آنها درون جعبه به جاي نمانده بود. گذشت چهار ماه ديگر (جمعاً هشت ماه) تغييرات اندكي در حجم يا رنگ اين مواد پديد آورد.
كمپوست حاصل از فعاليت كرمها سرشار از اسيدهاي آمينه ضروري مثل ليزين و متيونين، سرشار از اسيدهاي چرب غيراشباع و بعضي از عناصر معدني مثل يد است. مزيتهاي عمده ديگر اين كمپوست نداشتن بو است كه براي مصارف گلداني يا اپارتماني بسيار مهم و مؤثر مي باشد. همچنين در اثر فعاليت كرمها نسبت C/N در كمپوست حاصل كم مي شود. در اثر فعاليتهاي گوارشي كرمها، قابليت جذب عناصر غذايي ديگر توسط گياه نيز افزايش مي يابد.
بجز ميكروارگانيسم ، ماكروارگانيسم هايي مثل كرم خاكي نيز مي توانند در تبديل مواد سلولزي به كمپوست مؤثر باشند.
در طول اين مدت تعداد كرمها به ميزان زيادي افزايش يافت و از تعداد 70-50 عدد در ابتداي آزمايش به 100 -800 عدد رسيد و اين نشانه مناسب بودن شرايط جهت تكثير كرمها بود.
نتايج فوق بيانگر اين نكته است كه رشد كرمها و همچنين تكثير آنها روي بقايا و ضايعات نيشكر در شرايط منطقه مورد آزمايش امكان پذير است. باتوجه به نتايج حاصل از مدل تجربي فوق (سطح كوچك) آزمايش در سطح وسيع نيز به اجرا گذاشته شده است. براي اين منظور پنج تيمار باگاس ، باگاس با فيلتر كيك (نسبت 1:4) ، باگاس به همراه خاك (نسبت 4:1 )در حجمي حدود 8متر مكعب براي هركدام از تيمارها تهيه شد و پس از سه هفته آبياري، كرمها به آن اضافه شدند. كار روي توليد كمپوست و اثر آن به همراه كرمها در مزرعه در حال اجراست.
نتيجه گيري
يكي از اعمال مهم كرمهاي خاكي در اين است كه به طور غريزي باكتريهاي غيرهوازي و قارچ ها را كه نامطلوب مي باشند مي خورند و مانع از تكثير آنها در محيط مي گردند، به عبارت ديگر كرمهاي خاكي باكتريها را به عنوان غذاي خود دانسته و از آنها تغذيه مي كنند، همچنين كرمهاي خاكي با بلع بذرهاي علف هرز، كود بيولوژيكي حاصل را عاري از اين بذرها نموده و بنابراين در مواردي كه از كودهاي گاوي به دليل داشتن بذر علف هرز نمي توان استفاده نمود اين كود بيولوژيك جانشين بسيار مناسبي مي باشند.
فعاليتهاي كم خاكي اين اطمينان را به وجود مي آورد كه ذخاير هوموس و مواد غذايي خاك همواره به طور مناسب بازسازي خواهد شد، همچنين كرمهاي خاكي به صورت مؤثري جهت افزايش حاصلخيزي در خاكهاي با كيفيت كم و اراضي كم بازده مي توانند مورد استفاده قرار گيرند كه اين مسئله در كشور ما بخصوص يك نياز اساسي است.
امروزه ارزش علمي كرمهاي خاكي علاوه بر اصلاح خاك، در تغذيه ماهي ها، پرورش طيور و در توليد كمپوست با تبديل ضايعات محصولات كشاورزي، مواد آلي زائد، زباله ها و ... مورد توجه قرار گرفته است.
حدود 100 سال پيش چارلز داروين «بيولوژيست شهير نوشت»: همانطوري كه مي دانيم از كل حيوانات تعدادي شان در توسعه دنيا به مقدار زياد نقش داشته اند كه از آن جمله مي توان كرم خاكي را نام برد و بايد دانست كه از بين تمام بيوتكنولوژيها، استفاده از كرم خاكي است كه به انسان اين قدرت غيرقابل تصور را مي دهد كه زباله را به طلا تبديل نمايد.
توصيه و پيشنهادات
تبديل مواد آلي موجود در زباله به بهترين كمپوست با حداكثر مقدار هوموس نمي تواند از هيچ طريق ديگر مانند توليد مكانيزه كمپوست حتي با اضافه نمودن مواد افزودني و تنظيم مصنوعي حرارت و هوادهي به نحو ايده آل و اساسي تحقق يابد كه در روده و به دنبال آن در مدفوع حيوانات كوچك در خاك و پيشتاز همه آنها كرم خاكي صورت مي گيرد، به علاوه اينكه اين فرآيند تبديل، در مقابل تبديل، در مقابل روشهاي توليد كمپوست بسيار گران متداول كه در حال حاضر در تاسيسات شهري وجود دارند، توسط كرم خاكي و دوستانش كاملاً مجاني صورت مي گيرد. چرا كه در اينجا به غير از جعبه هاي مذكور (جعبه هاي تغذيه و تكثير و پرورش كرم خاكي) و يا پشته ها و در نهايت محصول بدست آمده يعني كمپوست و كنسانتره كمپوست هيچگونه نيازي به فرايند مكانيزه مانند: همزدن و هوادهي و غيره نمي باشد. به همين دليل ارزش دارد كه درباره چنين تاسيساتي به منظور توليد كمپوست زنده تفكر نمود. سرمايه گذاري در اين بخش از ديدگاههاي مختلف مي تواند سرمايه گذاري مناسبي باشد. يك شهروند هم بايد سپاسگزار باشد كه زباله گنديده او بدون بو و بدون توليد صدا دفع مي شود.
يك كشاورز نيز به همين صورت از اين پيشنهاد خوشحال خواهد شد كه كود كاملا طبيعي در اختيار او قرار خواهد گرفت كه به وسيله آن زمينهاي كشاورزي خود را كه تا بحال مورد تجاوز قرار گرفته بود مجددا اصلاح نمايد و در نهايت سرمايه ملي، راه حل مناسب ومقرون به صرفه را جهت فائق آمدن به يكي از مشكلات غيرقابل حل خود را مي يابد.
بدينوسيله از موجود غيرقابل رؤيت كه تا به حال به آن دقت نشده و حتي طرد شده يعني كرم خاكي ، مجددا آن موجودي شود كه از قبل در طبيعت وجود داشته است. «يك دوست و ياري دهنده».
منابع
1- ماستري مهندس اسماعيل، كمپوست كردن، نشريه تازه هاي دامپروري و كشاورزي /13و14/مهر80از صفحه 67 تا صفحه72.
2- ملك زاده، فريدون و شهامت، منوچهر1373، ميكروبيولوژي عمومي، نشر علوم دانشگاهي، 696 ص.
3- فرمحمدي، سيف الله 1368، بررسي و تحقيق در جايگزيني كرم خاكي جهت پروتئين حيواني غذايي طيور، جهاد دانشگاهي واحد شهيد بهشتي،ص88.
4- صناعي، محمدرضا1374، استفاده از كرمهاي خاكي جهت حاصلخيزي خاكهاي زراعي در كشاورزي پايدار ماه8انامه آب، خاك، ماشين، ص82.
5- حق پرست تنها، محمد رضا1355، بيولوژي خاك، انتشارات دانشگاه تهران.
6- ملكوتي، دكتر محمدجعفر1374، بررسي وضعيت تعادل عناصر غذايي در خاكهاي ايران و جلوگيري از مصرف بي رويه كودهاي شيميايي، ماهنامه آب، خاك، ماشين سال دوم، شماره 10،مهرماه، ص17.12.
*7-Zicsi .A.1957. Laboratory observation on the fooding of Earth worm species in Hungry.
Zoo systematical institute of the L. Eortos University of Sconcin Budopest Hungry.
8-Edeadr .F.Harten stein R .and kaplanl.1960 . Groth of the earth worm Eisenia foetida in relation to population density and food rationing oikes 35(1) 93-96.
، كارخانه هاي كمپوست به كمك كرم خاكي، نشريه كشاورزي وضعيت . شماره 11.سال 1379 ،ص 25. 22.
9- اكبري،ناصر و راحله محمودي ، جانوراني كه زباله را به طلا تبديل مي كنند!: نقش كرم خاكي در حاصلخيزي خاك. نشريه اطلاعات علمي، سال هفدهم، شماره 4، بهمن 81، از صفحه 44تا46.
*10-Franzlippert. Vom Nutzen der kaufer imlandbau.
11- باي بوردي، محمد، فيزيك خاك. انتشارات دانشگاه تهران.
*12-Kettye.M.Edward D.G. Magure. R.C and Thampsom P Ellectst of VAM on the Grotwh and nulriban of sugarcane.
13- مطالعات اوليه خاك شناسي واحدهاي هفتگانه شركت توسعه نيشكر و صنايع جانبي .
14- انصاري، محمدرضا، 1378، بررسي اثر مواد آلي در تراكم خاك .پايان نامه كارشناسي ارشد ، دانشگاه شهيد چمران اهواز
15- انصاري، محمدرضا، 1378 ، توليد ميكروبي كودآلي از ضايعات نيشكر (باگاس). سمينار بروز مشترك دانشگاه وزارت صنايع، دانشگاه شهيد چمران اهواز
16- صالح راستين، ناهيد، 1373، بيولوژي خاك (جزوه درسي)،دانشگاه تهران.
17- نشريه شكرشكن،شماره46-آبان 1379، ص 10.11
18- نشريه آب و محيط زيست، شماره36، ابان 1378 .
پایان قسمت چهارم کمپوست کردن مرکز مقالات کشاورزی وب لاگ کشاورز تنها
کمپوست کردن(قسمت سوم مقاله) (http://alonefarmer.blogfa.com/post-2051.aspx)
قسمت دوم کمپوست کردن (http://alonefarmer.blogfa.com/post-2050.aspx)
كمپوست كردن (قسمت اول) (http://alonefarmer.blogfa.com/post-2049.aspx)
تهیه و تدوین محمد آروین مرکز مقالات کشاورزی و مقالات باغبانی