محمد احسانبخش
16th August 2013, 06:19 PM
مباحث اقتصادی از جمله مهمترین مسائلی است که در کشورهای جهان مطرح است. پول و مسائل مربوطه به آن در کشورهای اسلامی بسیار از اهمیت ویژه ای برخودار است چون در اسلام از مباحثی همچون ربا و ....مطرح است و مسلمان باید با وسواس خاصی در معاملاتی خود عمل کنند. در ایران نیز این مساله از اهمیت خاصی برخودار است.
با توجه به اهمیت قرض الحسنه در اسلام به بررسی جایگاه قرض الحسنه در آیات و روایات می پردازیم با توجه به اینکه آیات و روایاتی کمی در دسترس بود امید است مورد توجه واقع شود.
2- مقدمه:
من ذا الّذى یقرض اللّه قرضاً حسناً فیضاعفه له أضعافاً كثیرة ...» (1) بقره/245، ترجمه: " کیست که به خدا قرض الحسنه ای دهد(و از اموالی که خداوند به اوبخشیده انفاق کند) تا آنرا برای او چندین برابر کند؟..."
تعبیر كردن از انفاق در راه خدا به قرض، تعبیرى مجازى است و میان قرض اصطلاحى كه انسان چیزى را بدهد تا مثل آن بازگردانده شود و قرض دادن به خداوند از چند جهت تفاوت وجود دارد:
الف - قرض گرفتن انسان نشانهى احتیاج اوست، اما خداوند متعال محتاج نیست.
ب - مالى كه قرض گیرنده تحویل مىگیرد، ملك او حساب نمىشود، اما در قرض دادن به خدا مالى كه ما به او قرض مىدهیم، ملك واقعى اوست.
پس باتوجه به تفاوتهاى پیش گفته، سرّ تعبیر به قرض از انفاق آن است كه كار خیر نزد خداوند ضایع نمىشود و همان گونه كه اداى قرض لازم است، خداوند در برابر انفاقها و كارهاى خیر، ثواب و پاداش عنایت مى فرماید.( فخر رازی، تفسیر کبیر، ج6، ص142.)
خداوند براى ترغیب مؤمنان به انفاق، تعبیر به قرض دادن مى كند و این معنا همه ى موارد زیر را دربر مىگیرد؛ انفاقات واجب و مستحب مانند زكات و خمس و نفقهى واجب النفقه و صدقه ى مستحب و صله ى رحم و احسان به فقرا و ایتام و سادات و اعتلاى كلمه ى دین و مصارف حج و زیارت و سوگوارى خاندان عصمت و طهارتعلیهم السلام و كمك به اهل علم و نشر كتب علمیّه و سایر مصارف خیریه كه هر یك در حدّ خود، عبادتى بزرگ و داراى ثواب بسیار است.( اطیب البیان، ج2، ص498.)
خداوند انفاقى را كه در راه او انجام مىگیرد، قرض به خود قلمداد فرموده كه چند برابر آن باز گردانده خواهد شد و این مردم را نسبت به این كار تشویق مىكند. نكتهى كاربرد استفهام و عدم استعمال امر و فرمان، این است كه مخاطبان، سختى و مشقت امر را احساس نكنند (ر.ک: قرائتی، محسن، هزارو یک نکته از قرآن.)(قرض الحسنه- سایت تبیان- سایت حوزه-سایت راز ماندگاری)
3- کلمات کلیدی
قرض الحسنه- بانک-ربا
4- اقتصاد
1-4تاریخچه پیدایش پول:
پول و اعتبار دارای آنچنان نقش مهم و حیاتی در اقتصاد امروز است که تصور اقتصاد بدون پول بسیار بعید به نظر می رسد . در واقع روزگاری بود که انسان خود کفا زندگی می کرد از گوشت شکار استفاده می کرد و سرپناه خود را می ساخت اما هم چنان که خواسته های انسانی افزایش یافت امکان اینکه تمام احتیاجات خود را خود برطرف نماید از بین رفت . این ضرورت پیش آمد که برخی کالاها را به چندانی پیش از نیاز شخصی تولید کند تا بتواند انرا در ازیا کالای دیگری که لازم داشت با فرد دیگری مبادله کند. بدین صورت مرحله ای از زندگی اقتصادی انسان بعنوان مرحله تهاتری شکل گرفت. نظام تهاتری تا زمانیکه تعداد کالاهای مورد مبادله اندک بود به خوبی عمل می کرد و موجب تسهیل مبادلات می گردید ولی با افزایش تعداد کالاهای مورد مبادله ، مشکلات بسیاری بوجود آمد
قبل از ابداع پول به شکل امروزی کالاهای متنوعی بعنوان جانشین پول بکار رگفته شدند. وام برای مدت های طولانی وسیله مبادله بکار می رفت بعلاوه از اشیایی از قبیل صدف و شاخ حیوانات نیز عوان پول و وسیله مبادله استفاده شده است(پول کالایی)
اغلب جوامع با گذشت زمان دریافتند که سکه های فلزی بدلیل خصوصیاتی که دارند می توانند به سهولت بعنوان پول وسیله مبادلات باشند. بالاخره این تحولات موجب شد که پول کاغذی توسط بانک های مکزی کشورها انتشار یافت.(مبانی علم اقتصاد-اقتصاد خرد و کلان- دکتر طهماسب محتشم دولت شاهی)
2-4تاریخچه پیدایش بانکداری
بانک موسسه ای تجاری است که به منظور تحصیل سود تاسیس شد ه است . بانک ها وظیفه یک وام دهنده را ایفا می کنند. افراد خصوصی از منابع شخصی خود وام می پردازند در حالی که بانک ها منابع مالی خود را از طریق سپرده و پس انداز مردم تامین می کنند و سپس انها را بصورت وام به مردم اعطا می کنند.
منشا بانک بصورت امروزی آن از کشور انگلستان آغاز شده است . زرگرها در تح.للات بانکداری در انگلستان نقش مهمی را ایفا کرده ناد. این گروه در انگگلستان در قرن هفدهم دارای محکم ترین گاوصندوق ها برای نگهداری اشیاء نقش مهمی را ایفا کرده اند. این گروه در انگلستان در قرن هفدهم دارای محکم ترین گاو صندوق ها برای نگهداری اشیاء گرانبها بوده اند. افراد ثروتمند جامعه نیز طلا و نقره خود را در این صندوق ها به امانت گذاشته و سپرده دریافت می داشتند. دیری نگذشت که رسید این سپرده ها بصورت پول مورد استفاده قرار می گرفت . ارائه و تحویل طلا و نقره با ظهر نویسی رسید و سپرده و در وجه افراد مختلف به هسولت انجام گرفت.
مرحله بعدی این تکامل تنظیم یاداشت و ارائه آن به زرگر برای انتقال مقدار معینی طلا و نقره به فرد طلبکار بود. بدین ترتیب سییتم چک نویسی امروزی شکل گرفت. زرگرها کم کم دریافتن که بخش عمده طلایی که نزد آنها به ودیعه گذاشته می شود بدون استفاده می ماند و بدین ترتیب آنها می توانستند سپرده های اضافی صادر نموده و به افراد مورد نیاز وام دهند. بانک امروزی تمامی این امور را به صورت یک کار روزانه انجام می دهد.بانک بعنوان بخشی از کار تجاری اش سپرده های اشخاص و موسسات را جذب می کند. به تجربه نیز دریافته است که تقاضای نقدینگی سپرده گذاران تنها بخشی از سپرده هایشان است، لذا بانک تنها این بخش را بصورت نقد نگهداری می کند و باقیمانده را بصورت وام اعطا می کند . این امر بانک ها را به ایجاد سپرده ترغیب کرده است(موضوعات انتخابی در اقتصاد و اقتصاد اسلامی- یدالله دادگر-دکتر حسین نمازی- شرکت سهامی انتشار-ص124و125)
3-4 تاریخچه پیدایش قرض الحسنه
اگرچه نمی توان تاریخ مشخصی برای آغاز سنت قرض الحسنه یا قرض بدون بهره در ایران تعیین کرد، لکن به نظر می رسد تاسیس «صندوق سرمایه گذاری اثنی عشری» در سال های 1317 هجری شمسی (1937میلادی)، اولین حرکت در این زمینه باشد. بعد از آن، به تدریج نهادهای مذهبی اقدام به تاسیس صندوق هایی کردند که در نهایت منجر به تشکیل صندو ق قرض الحسنه گردید و به صورت قرض الحسنه نیز توسعه کمی و کیفی پیدا کرد و به تدریج در کنار قرض های فردی، قرض الحسنه خانوادگی، صنفی و صندوق و موسسه های قرض الحسنه عمومی (خصوصا از سال 1348 به بعد) شکل گرفت که وجوه مازاد بر نیاز افراد خیر را در اختیار نیازمندان قرار دادند و بدین وسیله، مشکلات زیادی از طبقه پایین و متوسط جامعه را حل کردند.
صندوق های قرض الحسنه که با هدف خیرخواهانه و شیوه های کاملا اسلامی شروع به فعالیت کرده بودند، رفته رفته به دلایل مختلفی از جهت اهداف و شیوه ها خدشه دار شده اند و برخی از آنها از مسیر اولیه منحرف شده و نگرانی های جدی به وجود آورده اند و این وضعیت موضع گیری های متفاوتی را در پی داشته است. برخی با استناد به این انحرافات و تخلفات با اصل قرض الحسنه و صندوق ها مخالفت می کنند و بعضی با سیاسی نشان دادن برخوردها و کم اهمیت شمردن تخلفات درصدد دفاع غیرمنطقی از همه صندوق ها هستند. از نمونه بارز این نوع برداشت ها تصویب قانون تنظیم بازار غیرمتشکل پولی در سال 1383بود که به اعتقاد کارشناسان نظام بانکی آیین نامه اجرایی آن ساماندهی امور صندوق های قرض الحسنه را محقق می سازد. در حالی که مدیران و مسوولین صندوق های قرض الحسنه و خصوصا سازمان اقتصاد اسلامی تحقق چنین امری را از طریق آیین نامه اجرایی قانون تنظیم بازار غیرمتشکل پولی غیرممکن دانسته و معتقد به وجود قانونی مستقل برای صندوق های قرض الحسنه می باشند. در همین حال و در نیمه اول سال 1386، دستورالعمل «تدوین ضوابط تاسیس و فعالیت بانک های قرض الحسنه»، در یک هزار و نود و یکمین جلسه شورای پول و اعتبار مورخ (27/5/86) به تصویب رسید. این دستورالعمل در 38 ماده و 9 تبصره تنظیم شده و نکات قابل توجه و بحث برانگیزی را شامل می شود.(سایت ایران- تجارت)
õتجربه صندوق های قرض الحسنه در سایر کشورها
در کشور لبنان
موسسه قرض حسن(قرض الحسنه) در سال 1983 م در جریان حمله رژیم اشغالگر قدس به لبنان براساس ابتکار تعدادی از شهروندانی که تمایل به توسعه اجتماعی و اقتصادی این کشور داشتند و به موهبت امام خمینی(رض) تاسیس شد. در این موسسه قرض گیرندگان در این مورد مطالعه، به طور داوطلبانه به شعب مربوطه مراجعه می کنند و سپس برای انجام امور وام دهی به شعب اصلی (مرکزی) معرفی می شوند. قرض الحسنه به کلیه داوطلبان پرداخت می شود به نحوی که ده روز اول هر ماه به دریافت تقاضاها، ده روز دوم به مطالعه برای تایید و ده روز آخر نیز مختص اعطای وام است. هدف اصلی این موسسه فراهم کردن وام برای همه اقشار صرف نظر از طبقه، ملیت یا مذهب است.
2-4 - صندوق قرض الحسنه سازمان ملل
براساس تعریف ارائه شده از سوی سازمان ملل، قرض الحسنه عبارت است از وام بدون بهره که به وسیله بانک های اسلامی تضمین می شود.
تنوع در نوع وام قرض الحسنه که به وسیله بانک های اسلامی تضمین می شود، هزینه ای نداشته و برای رفع نیازهای کشاورزان خرد، تولیدکنندگان خرد، مصرف کنندگان نیازمند و غیره مورد استفاده قرار می گیرد. بانک های اسلامی معمولا مبلغی را برای تضمین این نوع وام ها دریافت می کنند. اما بانکی که قسمتی از وجوه تامین وام ها را پرداخت می کند، هیچ درآمد یا حق شارژی کسب نمی کند.
3-4 - صندوق قرض الحسنه در بانک توسعه اسلامی (idb)
این نوع وام دهی براساس قانون سال 1983 میلادی در سطح بسیار بالایی شکل گرفت. وام های اعطایی و اعتبارات بدون بهره، به عنوان یکی از وظایف سیستم بانکی مورد استفاده قرار گرفت. لذا بانک ها اجازه یافتند تا هزینه ها را از طریق تضمین تامین مالی قرض الحسنه ترمیم نمایند (بازیافت کنند). کارمزد 5/1درصدی برای موسسات و یک درصدی برای اشخاص مرسوم شد. معمولا حداکثر مدت معامله سلف برای موسسات پنج سال و برای اشخاص سه سال است.
این نوع از تامین مالی یک شکل منصفانه از تامین مالی اسلامی است. بانک مرکزی ایران به عنوان یکی از چنین تامین کننده های مالی است که معاملات مطمئن و درخور مناسبی را انجام می دهد. برای نمونه فروش اقساطی و قرض الحسنه را برای مصارف اشخاص و مضارعه، مشارکت و جعاله را برای مصارف بازرگانی مورد استفاده قرار می دهد. این الگو شبیه عملیات بانک ایالتی پاکستان است که از تفصیل کمتری برخوردار است.
4-4 - بانکداری بدون بهره در کشور ترکیه
پدیده صنعتی شدن در کشورهای اسلامی و به خصوص بعد از بحران نفتی در دهه 1970 نیاز به تامین مالی پروژه های سرمایه گذاری بزرگ از طریق اصول بانکداری اسلامی و همچنین واکنش به تقاضاهای سپرده گذاران کوچک، تاسیس بانک های بدون بهره را سرعت بخشید. بانک هایی که از روش بدون بهره در ترکیه عمل می کردند، موسسات مالی خاص خوانده می شدند، این موسسات از طریق اعطای وام های بدون بهره، سرمایه گذاری را تشویق و موجب جذب بخش عظیمی از وجوه به درون چرخه اقتصادی ترکیه شده اند. یکی دیگر از اهداف موسسات مالی خاص در ترکیه دریافت وجوه از کشورهای خلیج فارس و تامین مالی سرمایه گذاری های بخش واقعی اقتصاد است.
3-4- وظایف پول
الف-پول بعناون وسیله مبادله
ب-پول بعنوان ذخیره ارزش
پ معیار ارزش (واحد سنجش ارزش)
4-4 خصوصیات پول
1-مقبولیت عام داشته باشد
2- بادوام باشد
3- سهولت در استفاده و قابل تقسیم باشد
4- سندش ثابت باشد
5- عدم امکان تولید برای افراد. .(مبانی علم اقتصاد-اقتصاد خرد و کلان- دکتر طهماسب محتشم دولت شاهی)
5- قرض الحسنه در اسلام و اندیشه رضوی
1-5 قرض الحسنه در قرآن
سوره مائده آیه 2:
وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
«يکديگر را درکارهاي نيک و احسان و پرهيزگاري ياري کنيد و برگناه و ستم و تعدي همدست نشويد و از خدا بترسيد که عقوبت او شديد است.»
یكی از اصل های مهمّ اسلامی، اصل قرض الحسنه (وام دادن بدون سود) می باشد كه درقرآن و زندگی امامان علیهم السلام اهتمام بسیاری به آن داده شده است. واژه «قرض» درریشه لغوی به معنی بریدن است. از این رو عرب به قیچی كه برّنده است، مقراض میگویند. استعمال این واژه در وام بدون بهره، از این رو كه انسان وقتی می تواند بهچنین كار نیكی توفیق یابد كه دلبستگی به مال و ثروت را از خود ببرّد و قطع كند، وگرنه به چنین توفیقی نخواهد رسید و معنی دیگر بریدن این است كه قرض دهنده قسمتی ازاموالش را جدا كرده و به قرض گیرنده می دهد. لازم به تذكر است كه قرض دادن به قرض پول، منحصر نیست. بلكه شامل قرض كالاهای مختلف نیز می شود مثلاً همسایه ای می خواهدعروسی كند و نیاز به فرش و ظرف دارد، شما به مدّت یك هفته یا یك ماه، مقداری ظرف وفرش به او قرض می دهید. این كار نیز قرض الحسنه است. كوتاه سخن اینكه: به طور كلیت وفیق به انفاق های مالی به بریدگی و وارستگی بستگی دارد. چرا كه اگر انسان به ثروت دنیا وابسته باشد و از آن دل نكند، هرگز حاضر نمی شود به انسان نیازمندی وام بدون بهره بدهد.
در داستان حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام در رابطه با اطمینان و یقین به معاد،خداوند به او فرمود: چهار پرنده را بگیر و آنها را ذبح كن و گوشت آنها را مخلوطكرده و ده قسمت كن و هر جزیی از آن را روی كوهی بگذار و سپس در جایی بنشین و آن چهار پرنده را به اذن خدا صدا بزن آنها زنده می شوند و نزد تو پرواز می كنند. ابراهیم چنین كرد و آنها زنده شدند و نزد ابراهیم آمدند. قلب ابراهیم علیه السلام سرشار از یقین به معاد و زنده شدن مردگان در قیامت شد (مجمع البیان، ج 2، ص 373،ذیل آیه 260 بقره)
مرحوم شیخ صدوق روایت می كند كه این چهار پرنده عبارت بودند از: طاووس، كركس،خروس و مرغابی كه هر كدام از اینها به یكی از صفات رذیله انسان اشاره می كند؛ طاووس اشاره به دلبستگی زینت دنیا است، كركس اشاره به آرزوی دراز، خروس اشاره به طغیان شهوت جنسی، و مرغابی اشاره به حرص است. اگر انسان این چهار صفت را از خود دور كندمی تواند به كمالات عالی انسانی نائل شود. (خصال صدوق، باب الاربعه، ص 216). مولانادر كتاب مثنوی، این مطلب را با اندكی تفاوت، به صورت شعر بیان كرده:
تو خلیل وقتی ای خورشید هُش *** این چهار اطیار رهزن را بكش
خُلق را گرزندگی خواهی ابد *** سر ببر زین چار مرغ شوم و بد
(مثنوی، آغاز دفتر پنجم)
توضیح بیشتر اینكه؛ عبادات بر دو گونه است: غیر مالی و مالی. عبادات غیر مالی مانند: نماز، روزه و... عبادات مالی مانند: خمس، زكات، قرض الحسنه و... در عبادات مالی باید دست در جیب كرد و از علاقه به مال و پول برید، زیرا گذشتن از مال و ثروت مشكل و دشوار است. قرض الحسنه علاوه بر اینكه یك مسأله اجتماعی است یك مسأله اخلاقی نیز است. زیرا اوّلاً روح محبّت و تعاون كه یك صفت ممتاز اخلاقی است موجب رواج قرض الحسنه در جامعه می شود، و ثانیاً این كار نیك، روح برادری و عطوفت را زنده می سازدو موجب سلامت جامعه از ربا و پیامدهای شوم و ویرانگر آن می شود. از این رو درروایات اسلامی به یكی از حقوق مؤمنان نسبت به همدیگر یاد شده است، از جمله امام باقر علیه السلام در ضمن شمارش حقوق مؤمن نسبت به مؤمن، فرمود: «و یفرّج عنه كربته و یقضیدینه؛از حقوق مؤمن بر مؤمن این است كه اندوه او را برطرف سازد، و قرضش راادا كند» (اصول كافی، ج 2، ص 169).
2-5 قرض الحسنه از دیدگاه معصومین علیه السلام
پيامبر عاليقدر اسلام در مقام مقايسه ميان فقر و غنا و اينکه کدام يک براي سعادت انسان بهتر است، مي فرمايد:
«تهيدستي از ثروت بهتر است، مگر ثروت ثروتمندي که از مال خود، قرض اشخاص پريشان حال و مقروض را ادا کند و آنان را از زير بار قرض و فشار زندگي نجات دهد و به مسلمانان بي‌بضاعت و گرفتار کمک کند» بحارالانوار، ج72، ص56. نویسنده محمد جعفر افساى عنوان اثرانفاق از منظر قرآن و عترت
قرض الحسنه از عالی ترین برنامه های زندگی ساز مکتب اسلام است که قرآن در یک استعاره بسیار زیبا وام نیکویی را (که بدون منت و در نهایت اخلاص) به خویشاوندان، همسایگان، آشنایان . سایر بندگان خدا می پردازیم، پرداخت به خداوند وانمود می کند. شاید در بین عبادت هایی که برای تقرب انسان به خدا، تدوین شده، هیچ عبادتی به اندازه ی قرض الحسنه تقرب آفرین نباشد.
حضرت امام محمد باقر - علیه السلام - فرمود که: هر که قرض بدهد به مردی تازمانی که قدرت بر اداء آن داشته باشد مال او در زکوة است، و خود او با ملائکه درنماز است، تا آن را بگیرد» . بحار الانوار، ج 103، ص 139، ح 4.
و از حضرت صادق - علیه السلام - مروی است که: بر در بهشت نوشته است که: «ثواب صدقه را ده مقابل می دهند و ثواب قرض را هیجده مقابل. بحار الانوار، ج 103، ص 139، ح 9.
و در حدیثی دیگر از آن سرور مروی است که: «هر مؤمنی که به هر مؤمنی قرض بدهد از برای خدا، در هر آنی ثواب صدقه را دارد تا مال به او برسدمن لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 58، ح 1699
و سر آن این است که: در هر آنی می تواند مطالبه آن را بکند و چون مطالبه نکندثواب صدقه دارد.
و مخفی نماند که مراد از قرضی که ثواب آن رسیده است، قرض الحسنه ای است که: از برای خدا باشد. اما قرضی که به واسطه آن نفع دنیوی به صاحب مال می رسد وغرض او نفع بردن است، ثوابی ندارد.
همچنين ، امام صادق (علیه السلام )مى فرمايد:
بر بالاى درهاى بهشت نوشته اند: ((صدقه ده برابر و قرض الحسنه هيجده برابر پاداش دارد.)) بسـيار بودن درهاى بـهشت از آن روست كه هر گروهى از درى وارد شوند كه شايسته جايگاه آنان است بحارالانوار، ج 8، ص 181.
با توجه به اهمیت قرض الحسنه در اسلام به بررسی جایگاه قرض الحسنه در آیات و روایات می پردازیم با توجه به اینکه آیات و روایاتی کمی در دسترس بود امید است مورد توجه واقع شود.
2- مقدمه:
من ذا الّذى یقرض اللّه قرضاً حسناً فیضاعفه له أضعافاً كثیرة ...» (1) بقره/245، ترجمه: " کیست که به خدا قرض الحسنه ای دهد(و از اموالی که خداوند به اوبخشیده انفاق کند) تا آنرا برای او چندین برابر کند؟..."
تعبیر كردن از انفاق در راه خدا به قرض، تعبیرى مجازى است و میان قرض اصطلاحى كه انسان چیزى را بدهد تا مثل آن بازگردانده شود و قرض دادن به خداوند از چند جهت تفاوت وجود دارد:
الف - قرض گرفتن انسان نشانهى احتیاج اوست، اما خداوند متعال محتاج نیست.
ب - مالى كه قرض گیرنده تحویل مىگیرد، ملك او حساب نمىشود، اما در قرض دادن به خدا مالى كه ما به او قرض مىدهیم، ملك واقعى اوست.
پس باتوجه به تفاوتهاى پیش گفته، سرّ تعبیر به قرض از انفاق آن است كه كار خیر نزد خداوند ضایع نمىشود و همان گونه كه اداى قرض لازم است، خداوند در برابر انفاقها و كارهاى خیر، ثواب و پاداش عنایت مى فرماید.( فخر رازی، تفسیر کبیر، ج6، ص142.)
خداوند براى ترغیب مؤمنان به انفاق، تعبیر به قرض دادن مى كند و این معنا همه ى موارد زیر را دربر مىگیرد؛ انفاقات واجب و مستحب مانند زكات و خمس و نفقهى واجب النفقه و صدقه ى مستحب و صله ى رحم و احسان به فقرا و ایتام و سادات و اعتلاى كلمه ى دین و مصارف حج و زیارت و سوگوارى خاندان عصمت و طهارتعلیهم السلام و كمك به اهل علم و نشر كتب علمیّه و سایر مصارف خیریه كه هر یك در حدّ خود، عبادتى بزرگ و داراى ثواب بسیار است.( اطیب البیان، ج2، ص498.)
خداوند انفاقى را كه در راه او انجام مىگیرد، قرض به خود قلمداد فرموده كه چند برابر آن باز گردانده خواهد شد و این مردم را نسبت به این كار تشویق مىكند. نكتهى كاربرد استفهام و عدم استعمال امر و فرمان، این است كه مخاطبان، سختى و مشقت امر را احساس نكنند (ر.ک: قرائتی، محسن، هزارو یک نکته از قرآن.)(قرض الحسنه- سایت تبیان- سایت حوزه-سایت راز ماندگاری)
3- کلمات کلیدی
قرض الحسنه- بانک-ربا
4- اقتصاد
1-4تاریخچه پیدایش پول:
پول و اعتبار دارای آنچنان نقش مهم و حیاتی در اقتصاد امروز است که تصور اقتصاد بدون پول بسیار بعید به نظر می رسد . در واقع روزگاری بود که انسان خود کفا زندگی می کرد از گوشت شکار استفاده می کرد و سرپناه خود را می ساخت اما هم چنان که خواسته های انسانی افزایش یافت امکان اینکه تمام احتیاجات خود را خود برطرف نماید از بین رفت . این ضرورت پیش آمد که برخی کالاها را به چندانی پیش از نیاز شخصی تولید کند تا بتواند انرا در ازیا کالای دیگری که لازم داشت با فرد دیگری مبادله کند. بدین صورت مرحله ای از زندگی اقتصادی انسان بعنوان مرحله تهاتری شکل گرفت. نظام تهاتری تا زمانیکه تعداد کالاهای مورد مبادله اندک بود به خوبی عمل می کرد و موجب تسهیل مبادلات می گردید ولی با افزایش تعداد کالاهای مورد مبادله ، مشکلات بسیاری بوجود آمد
قبل از ابداع پول به شکل امروزی کالاهای متنوعی بعنوان جانشین پول بکار رگفته شدند. وام برای مدت های طولانی وسیله مبادله بکار می رفت بعلاوه از اشیایی از قبیل صدف و شاخ حیوانات نیز عوان پول و وسیله مبادله استفاده شده است(پول کالایی)
اغلب جوامع با گذشت زمان دریافتند که سکه های فلزی بدلیل خصوصیاتی که دارند می توانند به سهولت بعنوان پول وسیله مبادلات باشند. بالاخره این تحولات موجب شد که پول کاغذی توسط بانک های مکزی کشورها انتشار یافت.(مبانی علم اقتصاد-اقتصاد خرد و کلان- دکتر طهماسب محتشم دولت شاهی)
2-4تاریخچه پیدایش بانکداری
بانک موسسه ای تجاری است که به منظور تحصیل سود تاسیس شد ه است . بانک ها وظیفه یک وام دهنده را ایفا می کنند. افراد خصوصی از منابع شخصی خود وام می پردازند در حالی که بانک ها منابع مالی خود را از طریق سپرده و پس انداز مردم تامین می کنند و سپس انها را بصورت وام به مردم اعطا می کنند.
منشا بانک بصورت امروزی آن از کشور انگلستان آغاز شده است . زرگرها در تح.للات بانکداری در انگلستان نقش مهمی را ایفا کرده ناد. این گروه در انگگلستان در قرن هفدهم دارای محکم ترین گاوصندوق ها برای نگهداری اشیاء نقش مهمی را ایفا کرده اند. این گروه در انگلستان در قرن هفدهم دارای محکم ترین گاو صندوق ها برای نگهداری اشیاء گرانبها بوده اند. افراد ثروتمند جامعه نیز طلا و نقره خود را در این صندوق ها به امانت گذاشته و سپرده دریافت می داشتند. دیری نگذشت که رسید این سپرده ها بصورت پول مورد استفاده قرار می گرفت . ارائه و تحویل طلا و نقره با ظهر نویسی رسید و سپرده و در وجه افراد مختلف به هسولت انجام گرفت.
مرحله بعدی این تکامل تنظیم یاداشت و ارائه آن به زرگر برای انتقال مقدار معینی طلا و نقره به فرد طلبکار بود. بدین ترتیب سییتم چک نویسی امروزی شکل گرفت. زرگرها کم کم دریافتن که بخش عمده طلایی که نزد آنها به ودیعه گذاشته می شود بدون استفاده می ماند و بدین ترتیب آنها می توانستند سپرده های اضافی صادر نموده و به افراد مورد نیاز وام دهند. بانک امروزی تمامی این امور را به صورت یک کار روزانه انجام می دهد.بانک بعنوان بخشی از کار تجاری اش سپرده های اشخاص و موسسات را جذب می کند. به تجربه نیز دریافته است که تقاضای نقدینگی سپرده گذاران تنها بخشی از سپرده هایشان است، لذا بانک تنها این بخش را بصورت نقد نگهداری می کند و باقیمانده را بصورت وام اعطا می کند . این امر بانک ها را به ایجاد سپرده ترغیب کرده است(موضوعات انتخابی در اقتصاد و اقتصاد اسلامی- یدالله دادگر-دکتر حسین نمازی- شرکت سهامی انتشار-ص124و125)
3-4 تاریخچه پیدایش قرض الحسنه
اگرچه نمی توان تاریخ مشخصی برای آغاز سنت قرض الحسنه یا قرض بدون بهره در ایران تعیین کرد، لکن به نظر می رسد تاسیس «صندوق سرمایه گذاری اثنی عشری» در سال های 1317 هجری شمسی (1937میلادی)، اولین حرکت در این زمینه باشد. بعد از آن، به تدریج نهادهای مذهبی اقدام به تاسیس صندوق هایی کردند که در نهایت منجر به تشکیل صندو ق قرض الحسنه گردید و به صورت قرض الحسنه نیز توسعه کمی و کیفی پیدا کرد و به تدریج در کنار قرض های فردی، قرض الحسنه خانوادگی، صنفی و صندوق و موسسه های قرض الحسنه عمومی (خصوصا از سال 1348 به بعد) شکل گرفت که وجوه مازاد بر نیاز افراد خیر را در اختیار نیازمندان قرار دادند و بدین وسیله، مشکلات زیادی از طبقه پایین و متوسط جامعه را حل کردند.
صندوق های قرض الحسنه که با هدف خیرخواهانه و شیوه های کاملا اسلامی شروع به فعالیت کرده بودند، رفته رفته به دلایل مختلفی از جهت اهداف و شیوه ها خدشه دار شده اند و برخی از آنها از مسیر اولیه منحرف شده و نگرانی های جدی به وجود آورده اند و این وضعیت موضع گیری های متفاوتی را در پی داشته است. برخی با استناد به این انحرافات و تخلفات با اصل قرض الحسنه و صندوق ها مخالفت می کنند و بعضی با سیاسی نشان دادن برخوردها و کم اهمیت شمردن تخلفات درصدد دفاع غیرمنطقی از همه صندوق ها هستند. از نمونه بارز این نوع برداشت ها تصویب قانون تنظیم بازار غیرمتشکل پولی در سال 1383بود که به اعتقاد کارشناسان نظام بانکی آیین نامه اجرایی آن ساماندهی امور صندوق های قرض الحسنه را محقق می سازد. در حالی که مدیران و مسوولین صندوق های قرض الحسنه و خصوصا سازمان اقتصاد اسلامی تحقق چنین امری را از طریق آیین نامه اجرایی قانون تنظیم بازار غیرمتشکل پولی غیرممکن دانسته و معتقد به وجود قانونی مستقل برای صندوق های قرض الحسنه می باشند. در همین حال و در نیمه اول سال 1386، دستورالعمل «تدوین ضوابط تاسیس و فعالیت بانک های قرض الحسنه»، در یک هزار و نود و یکمین جلسه شورای پول و اعتبار مورخ (27/5/86) به تصویب رسید. این دستورالعمل در 38 ماده و 9 تبصره تنظیم شده و نکات قابل توجه و بحث برانگیزی را شامل می شود.(سایت ایران- تجارت)
õتجربه صندوق های قرض الحسنه در سایر کشورها
در کشور لبنان
موسسه قرض حسن(قرض الحسنه) در سال 1983 م در جریان حمله رژیم اشغالگر قدس به لبنان براساس ابتکار تعدادی از شهروندانی که تمایل به توسعه اجتماعی و اقتصادی این کشور داشتند و به موهبت امام خمینی(رض) تاسیس شد. در این موسسه قرض گیرندگان در این مورد مطالعه، به طور داوطلبانه به شعب مربوطه مراجعه می کنند و سپس برای انجام امور وام دهی به شعب اصلی (مرکزی) معرفی می شوند. قرض الحسنه به کلیه داوطلبان پرداخت می شود به نحوی که ده روز اول هر ماه به دریافت تقاضاها، ده روز دوم به مطالعه برای تایید و ده روز آخر نیز مختص اعطای وام است. هدف اصلی این موسسه فراهم کردن وام برای همه اقشار صرف نظر از طبقه، ملیت یا مذهب است.
2-4 - صندوق قرض الحسنه سازمان ملل
براساس تعریف ارائه شده از سوی سازمان ملل، قرض الحسنه عبارت است از وام بدون بهره که به وسیله بانک های اسلامی تضمین می شود.
تنوع در نوع وام قرض الحسنه که به وسیله بانک های اسلامی تضمین می شود، هزینه ای نداشته و برای رفع نیازهای کشاورزان خرد، تولیدکنندگان خرد، مصرف کنندگان نیازمند و غیره مورد استفاده قرار می گیرد. بانک های اسلامی معمولا مبلغی را برای تضمین این نوع وام ها دریافت می کنند. اما بانکی که قسمتی از وجوه تامین وام ها را پرداخت می کند، هیچ درآمد یا حق شارژی کسب نمی کند.
3-4 - صندوق قرض الحسنه در بانک توسعه اسلامی (idb)
این نوع وام دهی براساس قانون سال 1983 میلادی در سطح بسیار بالایی شکل گرفت. وام های اعطایی و اعتبارات بدون بهره، به عنوان یکی از وظایف سیستم بانکی مورد استفاده قرار گرفت. لذا بانک ها اجازه یافتند تا هزینه ها را از طریق تضمین تامین مالی قرض الحسنه ترمیم نمایند (بازیافت کنند). کارمزد 5/1درصدی برای موسسات و یک درصدی برای اشخاص مرسوم شد. معمولا حداکثر مدت معامله سلف برای موسسات پنج سال و برای اشخاص سه سال است.
این نوع از تامین مالی یک شکل منصفانه از تامین مالی اسلامی است. بانک مرکزی ایران به عنوان یکی از چنین تامین کننده های مالی است که معاملات مطمئن و درخور مناسبی را انجام می دهد. برای نمونه فروش اقساطی و قرض الحسنه را برای مصارف اشخاص و مضارعه، مشارکت و جعاله را برای مصارف بازرگانی مورد استفاده قرار می دهد. این الگو شبیه عملیات بانک ایالتی پاکستان است که از تفصیل کمتری برخوردار است.
4-4 - بانکداری بدون بهره در کشور ترکیه
پدیده صنعتی شدن در کشورهای اسلامی و به خصوص بعد از بحران نفتی در دهه 1970 نیاز به تامین مالی پروژه های سرمایه گذاری بزرگ از طریق اصول بانکداری اسلامی و همچنین واکنش به تقاضاهای سپرده گذاران کوچک، تاسیس بانک های بدون بهره را سرعت بخشید. بانک هایی که از روش بدون بهره در ترکیه عمل می کردند، موسسات مالی خاص خوانده می شدند، این موسسات از طریق اعطای وام های بدون بهره، سرمایه گذاری را تشویق و موجب جذب بخش عظیمی از وجوه به درون چرخه اقتصادی ترکیه شده اند. یکی دیگر از اهداف موسسات مالی خاص در ترکیه دریافت وجوه از کشورهای خلیج فارس و تامین مالی سرمایه گذاری های بخش واقعی اقتصاد است.
3-4- وظایف پول
الف-پول بعناون وسیله مبادله
ب-پول بعنوان ذخیره ارزش
پ معیار ارزش (واحد سنجش ارزش)
4-4 خصوصیات پول
1-مقبولیت عام داشته باشد
2- بادوام باشد
3- سهولت در استفاده و قابل تقسیم باشد
4- سندش ثابت باشد
5- عدم امکان تولید برای افراد. .(مبانی علم اقتصاد-اقتصاد خرد و کلان- دکتر طهماسب محتشم دولت شاهی)
5- قرض الحسنه در اسلام و اندیشه رضوی
1-5 قرض الحسنه در قرآن
سوره مائده آیه 2:
وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُواْ اللّهَ إِنَّ اللّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ
«يکديگر را درکارهاي نيک و احسان و پرهيزگاري ياري کنيد و برگناه و ستم و تعدي همدست نشويد و از خدا بترسيد که عقوبت او شديد است.»
یكی از اصل های مهمّ اسلامی، اصل قرض الحسنه (وام دادن بدون سود) می باشد كه درقرآن و زندگی امامان علیهم السلام اهتمام بسیاری به آن داده شده است. واژه «قرض» درریشه لغوی به معنی بریدن است. از این رو عرب به قیچی كه برّنده است، مقراض میگویند. استعمال این واژه در وام بدون بهره، از این رو كه انسان وقتی می تواند بهچنین كار نیكی توفیق یابد كه دلبستگی به مال و ثروت را از خود ببرّد و قطع كند، وگرنه به چنین توفیقی نخواهد رسید و معنی دیگر بریدن این است كه قرض دهنده قسمتی ازاموالش را جدا كرده و به قرض گیرنده می دهد. لازم به تذكر است كه قرض دادن به قرض پول، منحصر نیست. بلكه شامل قرض كالاهای مختلف نیز می شود مثلاً همسایه ای می خواهدعروسی كند و نیاز به فرش و ظرف دارد، شما به مدّت یك هفته یا یك ماه، مقداری ظرف وفرش به او قرض می دهید. این كار نیز قرض الحسنه است. كوتاه سخن اینكه: به طور كلیت وفیق به انفاق های مالی به بریدگی و وارستگی بستگی دارد. چرا كه اگر انسان به ثروت دنیا وابسته باشد و از آن دل نكند، هرگز حاضر نمی شود به انسان نیازمندی وام بدون بهره بدهد.
در داستان حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام در رابطه با اطمینان و یقین به معاد،خداوند به او فرمود: چهار پرنده را بگیر و آنها را ذبح كن و گوشت آنها را مخلوطكرده و ده قسمت كن و هر جزیی از آن را روی كوهی بگذار و سپس در جایی بنشین و آن چهار پرنده را به اذن خدا صدا بزن آنها زنده می شوند و نزد تو پرواز می كنند. ابراهیم چنین كرد و آنها زنده شدند و نزد ابراهیم آمدند. قلب ابراهیم علیه السلام سرشار از یقین به معاد و زنده شدن مردگان در قیامت شد (مجمع البیان، ج 2، ص 373،ذیل آیه 260 بقره)
مرحوم شیخ صدوق روایت می كند كه این چهار پرنده عبارت بودند از: طاووس، كركس،خروس و مرغابی كه هر كدام از اینها به یكی از صفات رذیله انسان اشاره می كند؛ طاووس اشاره به دلبستگی زینت دنیا است، كركس اشاره به آرزوی دراز، خروس اشاره به طغیان شهوت جنسی، و مرغابی اشاره به حرص است. اگر انسان این چهار صفت را از خود دور كندمی تواند به كمالات عالی انسانی نائل شود. (خصال صدوق، باب الاربعه، ص 216). مولانادر كتاب مثنوی، این مطلب را با اندكی تفاوت، به صورت شعر بیان كرده:
تو خلیل وقتی ای خورشید هُش *** این چهار اطیار رهزن را بكش
خُلق را گرزندگی خواهی ابد *** سر ببر زین چار مرغ شوم و بد
(مثنوی، آغاز دفتر پنجم)
توضیح بیشتر اینكه؛ عبادات بر دو گونه است: غیر مالی و مالی. عبادات غیر مالی مانند: نماز، روزه و... عبادات مالی مانند: خمس، زكات، قرض الحسنه و... در عبادات مالی باید دست در جیب كرد و از علاقه به مال و پول برید، زیرا گذشتن از مال و ثروت مشكل و دشوار است. قرض الحسنه علاوه بر اینكه یك مسأله اجتماعی است یك مسأله اخلاقی نیز است. زیرا اوّلاً روح محبّت و تعاون كه یك صفت ممتاز اخلاقی است موجب رواج قرض الحسنه در جامعه می شود، و ثانیاً این كار نیك، روح برادری و عطوفت را زنده می سازدو موجب سلامت جامعه از ربا و پیامدهای شوم و ویرانگر آن می شود. از این رو درروایات اسلامی به یكی از حقوق مؤمنان نسبت به همدیگر یاد شده است، از جمله امام باقر علیه السلام در ضمن شمارش حقوق مؤمن نسبت به مؤمن، فرمود: «و یفرّج عنه كربته و یقضیدینه؛از حقوق مؤمن بر مؤمن این است كه اندوه او را برطرف سازد، و قرضش راادا كند» (اصول كافی، ج 2، ص 169).
2-5 قرض الحسنه از دیدگاه معصومین علیه السلام
پيامبر عاليقدر اسلام در مقام مقايسه ميان فقر و غنا و اينکه کدام يک براي سعادت انسان بهتر است، مي فرمايد:
«تهيدستي از ثروت بهتر است، مگر ثروت ثروتمندي که از مال خود، قرض اشخاص پريشان حال و مقروض را ادا کند و آنان را از زير بار قرض و فشار زندگي نجات دهد و به مسلمانان بي‌بضاعت و گرفتار کمک کند» بحارالانوار، ج72، ص56. نویسنده محمد جعفر افساى عنوان اثرانفاق از منظر قرآن و عترت
قرض الحسنه از عالی ترین برنامه های زندگی ساز مکتب اسلام است که قرآن در یک استعاره بسیار زیبا وام نیکویی را (که بدون منت و در نهایت اخلاص) به خویشاوندان، همسایگان، آشنایان . سایر بندگان خدا می پردازیم، پرداخت به خداوند وانمود می کند. شاید در بین عبادت هایی که برای تقرب انسان به خدا، تدوین شده، هیچ عبادتی به اندازه ی قرض الحسنه تقرب آفرین نباشد.
حضرت امام محمد باقر - علیه السلام - فرمود که: هر که قرض بدهد به مردی تازمانی که قدرت بر اداء آن داشته باشد مال او در زکوة است، و خود او با ملائکه درنماز است، تا آن را بگیرد» . بحار الانوار، ج 103، ص 139، ح 4.
و از حضرت صادق - علیه السلام - مروی است که: بر در بهشت نوشته است که: «ثواب صدقه را ده مقابل می دهند و ثواب قرض را هیجده مقابل. بحار الانوار، ج 103، ص 139، ح 9.
و در حدیثی دیگر از آن سرور مروی است که: «هر مؤمنی که به هر مؤمنی قرض بدهد از برای خدا، در هر آنی ثواب صدقه را دارد تا مال به او برسدمن لا یحضره الفقیه، ج 2، ص 58، ح 1699
و سر آن این است که: در هر آنی می تواند مطالبه آن را بکند و چون مطالبه نکندثواب صدقه دارد.
و مخفی نماند که مراد از قرضی که ثواب آن رسیده است، قرض الحسنه ای است که: از برای خدا باشد. اما قرضی که به واسطه آن نفع دنیوی به صاحب مال می رسد وغرض او نفع بردن است، ثوابی ندارد.
همچنين ، امام صادق (علیه السلام )مى فرمايد:
بر بالاى درهاى بهشت نوشته اند: ((صدقه ده برابر و قرض الحسنه هيجده برابر پاداش دارد.)) بسـيار بودن درهاى بـهشت از آن روست كه هر گروهى از درى وارد شوند كه شايسته جايگاه آنان است بحارالانوار، ج 8، ص 181.