diamonds55
27th April 2009, 08:22 AM
نقش توبه، توكل و دعا در سلامت روان
بهمن معظمي(كارشناس ارشد روان شناسي)
الا به ذكر الله تطمئن القلوب (رعد 28)
دين و دينداري قدمتي به درازاي حيات انسان دارد، به گونه اي كه مي توان گفت دين و انسان همزمان پاي به عرصه وجود نهاده اند. در بين پديده ها و مظاهر فرهنگي جوامع، دين هميشه در حيات فكري و معنوي افراد جامعه نقش موثر و اساسي داشته است ولي به تناسب تغيير شرايط جامعه و بروز موانع، ميزان پايبندي افراد به دين و بروز اعمال و رفتار دينداري دچار قوت و ضعف شده است.
فرهنگها و جوامع مختلف از دوران باستان تا عصر جديد غالبا بهداشت و سلامتي جسمي و بويژه ، سلامتي و رواني را امور مستقيما مرتبط با اعمال، رفتار و باورهاي ديني گوناگون مي پنداشته اند. انواع دعاها و نيايش هاي مذهبي براي درمان بيماران در جوامع مختلف نشانگر اين اعتقاد و باور مي باشد. اين روند ادامه داشت تا اوايل قرن بيستم و ظهور روانشناسي علمي و نظريه پردازاني چون فرويد، كه نه تنها دين را از حوزه روانشناسي جدا دانستند بلكه فرويد دين را نوعي نوروز وسواسي و احساس سركوب شده در دوران كودكي دانست. اما طولي نكشيد كه شاگردان و همكاران فرويد مانند آلپورت و يونگ نظري بر خلاف فرويد داشتند و در دهه هاي اخير مجددا رويكرد مردم و همچنين روانشناسان وجامعه شناسان به دين و معنويت و نقش آن در زندگي آدمي بويژه سلامت روان آن رواج يافته است.
در عصر ما ضرورت دين و ايمن بيش از هر عصر ديگري احساس مي شود، تنها دين است كه مي تواندانسانيت انسان را حفظ كرده و او را از انحطاط نجات دهد. به تعبير بنيامين راش«به قدري مذهب براي پرورش و سلامت روح انسان اهميت دارد كه اكسيژن براي تنفس» اگر زماني روانشناسان و نظريه پردازان انسان را موجودي سه بعدي زيستي، رواني و اجتماعي مي‌دانستند اكنون و در دهه هاي اخير بدنبال بحران معنويت و بروز مشكلات و اختلافات متعدد به اين نتيجه رسيد. كه انسان موجودي چهار بعدي زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي است و بر همين اساس است كه در حوزه روان درماني علمي، روان درماني معنوي (Spiritual Psychotherapy) نيز پا به عرصه درمانهاي روانشناختي نهاده است.
مطالعات متعددي پيرامون تاثير عقايد مذهبي بر زندگي فردي و اجتماعي و سلامت روان صورت گرفته است. كارل گوستاو يونگ، روانشناس سوئيسي مي گويد: از ميان همة بيمارانم در نيمة دوم زندگي (يعني بالاي 35 سال) يك نفر وجود نداشت كه مساله او پس از نا اميدي از همه مسائل ديگر، يافتن چشم اندازي ديني به زندگي نبوده باشد. به جرات مي توان گفت كه هر يك از آنان به جهت محروميت از آنچه اديان موجود در هر عصري به پيروانش مي دهند، دچار مرض شده بودند، هيچ يك از آنان كه مجددا آن عقيدة ديني شان را بدست نياوردند، واقعا بهبود نيافتند.
دين اسلام كامل ترين و پسنديده ترين دين در نزد خداست (آل عمران 19).
آبراهام مازلو روانشناس آمريكايي سلسله مراتبي از پنج نياز فطري را معرفي كردكه رفتار انسان را برانگيخته و هدايت مي كنند كه عبارتند از: 1- نيازهاي فيزيولوژيكي 2- نيازهاي ايمني 3- نياز به تعلق و وابستگي 4- نياز به ارزشگذاري و احترام به خويشتن 5- نياز به خودشكوفايي. نياز اخير مترداف با كمال انسان است كه در اديان الهي به كرات از آن ياد شده است. اما آنچه انسان امروزي را بيشتر رنج مي دهد خلاء وجودي، احساس بي معنايي و پوچ بودن زندگي براي اوست كه بزرگترين عامل آن گم كردن راه اصلي زندگي و مسير واقعي كمال و از خود بيگانگي مي باشد و خود آثار و پيامدهاي زيادي دارد كه مهمترين آنها اضطراب، افسردگي، خودكشي، اعتياد و تجاوز مي باشد.
قرآن كريم با هدف كاهش فشار وارده بر انسان در رويارويي با مصايب و حوادث شيوه ها و عملكردهايي را آموزش مي دهد تا او توانايي دستيبابي به نتايج مطلوب از جمله آرامش را بيايد. توجه به شيوه هايي مانند توكل به خداوند (مائده 11ؤ انفال 61)
صبر و بردباري (بقره 153، اعراف 128، انفال 46) توبه (فرقان 70) رضا به مشيت الهي (بقره 216) دعا و عبادت (آل عمران 38، مؤمن 60).
از ميان روشهاي توصيه شده در دين مبين اسلام براي رهايي از اضطراب، افسردگي، احساس گناه و نااميدي به سه روش توبه، دعا وتوكل اشاره مي شود.
توبه:
از ديدگاه اسلام، گناه آثار زيانبار و متعددي برانسان مي گذارد. از جمله آثار آن، آسيبهاي رواني است. پس از انجام گناه، شخص گنا هكار مورد سرزنش نفس لوامه يا وجدان اخلاقي قرار مي گيرد و دچار تعارض ناشي ازگناه مي شود. درنتيجه نشانه هاي افسردگي و اضطراب نسبت به عقوبت گناه و ياس و نااميدي در صورت عدم رهايي از اين اضطراب و بعضا تكرار گناه در وي آشكار مي شود. برخي از روانشناسان مانند زيگموند فرويد، كوشيده اند تا از طريق مكانيسمهاي دفاعي اين مساله را حل كنند. در حاليكه خود اين مكانيسمها موجب احساس گناه مي شوند. اسلام بهترين روش براي رهايي از تعارض ناشي از گناه و عواقب منفي آنرا توبه مي داند. توبه موجب آمرزش گناهان و تقويت اميد انسان به جلب رضايت خداوند مي شود در نتيجه موجب كاهش غم و اندوه و اضطراب مي گردد. شخصي كه توبه اش از سوي خداوند رحمان پذيرفته مي شود مانند كسي است كه گناه نكرده است. با توجه به شرايطي كه در توبه وجود دارد، توبه عامل پيشگيري كننده از گناهان بعدي و نيز موجب ارزش وجودي شخص مي گردد. شخص تائب مورد لطف و رحمت خداوند قرار مي گيرد. از اينرو توبه ضمن رهايي فرد از اختلالات اضطرابي و افسردگي موجب اصلاح رفتار، سلامت روان و تكامل شخصيت فرد مي گردد.
دعا
"لا یرید القضاء الا الدعا - قضا را چیزی جز دعا تغییر نمی دهد" . رسول اكرم (ص)
دعا در سراسر زندگي انسان و در تمام فرهنگها و اديان وسيله اي براي رهايي از گرفتاريها، تحقق آرزوها و درمان آسيبهاي جسمي و رواني بوده است. در قرآن كريم موارد فراواني است كه از سوي پروردگار، از زبان پيامبران و مردمان به دعا توسل جسته شده است.
دعا به عنوان ارتباطي مستمر با خالق هستي و اعتقاد به حضور مداوم او در تمامي لحظه هاي حيات و طلب ياري از او، نقش مهمي در تصويرسازي ذهني بشر دارد. براساس تحقيقات متعدد دعا و نيايش و ديگر انواع مراسم ديني و معنوي مي تواند به هنگام ناراحتي و بيماري به درمان و شفاي دردمندان كمك نمايد.
يونگ مي گويد: در درون بدن آدمي جوهري ما بعدالطبيعه نهفته است كه فقط عده اي خاص آن را مي شناسند كه نياز به دارو ندارد، زيرا خود آن دارويي فساد ناپذير است. آيا اين حقيقتي غير از دعا و نيايش است. دعا فراتر از حاجت خاصي كه فرد دارد، اميد ، امنيت و آرامش معني داري به فرد مي دهد و اضطراب را كاهش مي دهد. نتايج يك تحقيق نشان مي دهد كه بيماران در حال عا و نيايش نسبت به گروه كنترل كه دعا و نيايش نمي كردند بيشتر رو به بهبود بودند. آنها كمتر نياز به آنتي بيوتيك داشتند. كمتر دچار كمبوداكسيژن و نارسايي قلبي، تنفسي و دلهره شدند.
دعا زائيده عشق آدمي به محبوب ازلي و برقراري ارتباط و امكان گفتگوي بي پرده با قادر مطلقي است كه خالق تمام كمالها و زيبائيهاست. هرچند كه حاجت و گرفتاري هم در ميان نباشد. دعا بهانه اي براي رازگويي و تجربه بسيار زيباي مواجهه وجودي با خداوندو اتصال به درياي بي كران فيض و رحمت الهي است و گرنه حاجت ها بهانه هايي بسيار كوچك در اين عرصه هستند. دعا با اين عنوان، مي تواند نقش اساسي در بهداشت و سلامت رواني فردو جامعه ايفا كند.
و همان‌گونه كه ابر قرارگاه باران است و باران در نهاد ابر تعبيه شده, اجابت در درون دعا است و دعا قرارگاه اجابت است.
« الدّعا كَهْفُ الأجابة كما اَنَّ السَّحاب كهْفُ الْمَطر » اصول كافي / ج2 ص 471
توكل:
بگو هيچ آسيبي، جز آنچه را كه خداوند براي ما مقرر فرمده است هرگز به ما نمي رسد، او مولا و سرپرست ماست. لذا بايد مومنان به خدا توكل نمايند (توبه 51)
اگر انسان معتقد باشد كه سرچشمة همة قدرتها خداست و بدون اذن و خواست او كمترين تغييري در عالم بوجود نمي آيد و خواست و مشيت الهي در همة جهان هستي جريان دارد و خداوند براي كفايت امور بندگان خود بي نهايت عطوف و مهربان است و بالاتر از علم اوعلمي و بالاتر از قدرت او قدرتي نيست و تمام امور در يد و قدرت اوست و به چنين قدرتي اعتماد كند در همة كارها و امور از او مدد مي خواهد و پس از اينكه همه تلاش خود را در چارچوب هاي مجاز و شرعي براي امور زندگي انجام دهد، براي حصول نتيجه چشم اميد و توكل به خدا خواهد داشت. اين توكل ضمن افزايش اميد و احساس بر خورداري فرد مومن از داشتن پشتوانه اي محكم، اضطراب و نگراني را از او دور مي كند ،قرآن كريم توكل به خدا را به عنوان يك امر لازم بر مي شمارد.
نتايج پژوهشي در دانشگاه تهران كه در بين دانشجويان صورت گرفت نشان داد كه بين گروههاي دانشجويي با توكل بالا و توكل پائين تفاوت معني دار از لحاظ اضطراب ملاحظه مي شود. دانشجوياني كه ميزان توكل آنها در سطح بالا بود از گروه ديگر اضطرابشان به مراتب پائين تر بود. تحليل داده ها همچنين نشان داد كه همبستگي مثبت و معني داري بين توكل به خدا و اميدواري و همچنين توكل به خدا و صبر و تحمل در دانشجويان وجود دارد.
اي خداي پاك و بي انباز و يار دست گير و جرم ما را در گذار
گر خطا گفتيم اصلاحش تو كن مصلحي تو اي تو سلطان سخن
منابع:
1- قرآن مجيد
2- تربيت اسلامي، ويژه آسيب شناسي تربيت ديني، به كوشش عليرضا صادق زادة قمصري، نشر تربيت اسلامي 1380
3- دين و سلامت روان، اكبر عباسي، مجله حديث زندگي – شماره 9- 1385
4- دين و روان، ويليام جيمز، ترجمه مهدي قائمي، انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، تهران-1372
5- روانشناسي و كيمياگري، كارل گوستاو يونگ، معاونت فرهنگي آستان قدس رضوي-1372
6- كاربرد مثبت نگري در روان درمانگري با تاكيد بر ديدگاه اسلامي – محمد خداياري، مجلة روان شناسي و علوم تربيتي دانشگاه تهران- سال پنجم شمارة 1
7- مثنوي معنوي ، مولانا جلال الدين،
8- نقش دين در بهداشت روان- چكيده مقالات- فروردين 1380
9- نشريه افق بينا - شمارة يازده
10-نظريه هاي شخصيت-دوان شولتز و سيدني آلن شولتز، ترجمة يحيي سيد محمدي- نشر هما 1378
11- Karasu, T.B. Spiritual Psychotherapy, American journal Psychotherapy (1999) No. 53
بهمن معظمي(كارشناس ارشد روان شناسي)
الا به ذكر الله تطمئن القلوب (رعد 28)
دين و دينداري قدمتي به درازاي حيات انسان دارد، به گونه اي كه مي توان گفت دين و انسان همزمان پاي به عرصه وجود نهاده اند. در بين پديده ها و مظاهر فرهنگي جوامع، دين هميشه در حيات فكري و معنوي افراد جامعه نقش موثر و اساسي داشته است ولي به تناسب تغيير شرايط جامعه و بروز موانع، ميزان پايبندي افراد به دين و بروز اعمال و رفتار دينداري دچار قوت و ضعف شده است.
فرهنگها و جوامع مختلف از دوران باستان تا عصر جديد غالبا بهداشت و سلامتي جسمي و بويژه ، سلامتي و رواني را امور مستقيما مرتبط با اعمال، رفتار و باورهاي ديني گوناگون مي پنداشته اند. انواع دعاها و نيايش هاي مذهبي براي درمان بيماران در جوامع مختلف نشانگر اين اعتقاد و باور مي باشد. اين روند ادامه داشت تا اوايل قرن بيستم و ظهور روانشناسي علمي و نظريه پردازاني چون فرويد، كه نه تنها دين را از حوزه روانشناسي جدا دانستند بلكه فرويد دين را نوعي نوروز وسواسي و احساس سركوب شده در دوران كودكي دانست. اما طولي نكشيد كه شاگردان و همكاران فرويد مانند آلپورت و يونگ نظري بر خلاف فرويد داشتند و در دهه هاي اخير مجددا رويكرد مردم و همچنين روانشناسان وجامعه شناسان به دين و معنويت و نقش آن در زندگي آدمي بويژه سلامت روان آن رواج يافته است.
در عصر ما ضرورت دين و ايمن بيش از هر عصر ديگري احساس مي شود، تنها دين است كه مي تواندانسانيت انسان را حفظ كرده و او را از انحطاط نجات دهد. به تعبير بنيامين راش«به قدري مذهب براي پرورش و سلامت روح انسان اهميت دارد كه اكسيژن براي تنفس» اگر زماني روانشناسان و نظريه پردازان انسان را موجودي سه بعدي زيستي، رواني و اجتماعي مي‌دانستند اكنون و در دهه هاي اخير بدنبال بحران معنويت و بروز مشكلات و اختلافات متعدد به اين نتيجه رسيد. كه انسان موجودي چهار بعدي زيستي، رواني، اجتماعي و معنوي است و بر همين اساس است كه در حوزه روان درماني علمي، روان درماني معنوي (Spiritual Psychotherapy) نيز پا به عرصه درمانهاي روانشناختي نهاده است.
مطالعات متعددي پيرامون تاثير عقايد مذهبي بر زندگي فردي و اجتماعي و سلامت روان صورت گرفته است. كارل گوستاو يونگ، روانشناس سوئيسي مي گويد: از ميان همة بيمارانم در نيمة دوم زندگي (يعني بالاي 35 سال) يك نفر وجود نداشت كه مساله او پس از نا اميدي از همه مسائل ديگر، يافتن چشم اندازي ديني به زندگي نبوده باشد. به جرات مي توان گفت كه هر يك از آنان به جهت محروميت از آنچه اديان موجود در هر عصري به پيروانش مي دهند، دچار مرض شده بودند، هيچ يك از آنان كه مجددا آن عقيدة ديني شان را بدست نياوردند، واقعا بهبود نيافتند.
دين اسلام كامل ترين و پسنديده ترين دين در نزد خداست (آل عمران 19).
آبراهام مازلو روانشناس آمريكايي سلسله مراتبي از پنج نياز فطري را معرفي كردكه رفتار انسان را برانگيخته و هدايت مي كنند كه عبارتند از: 1- نيازهاي فيزيولوژيكي 2- نيازهاي ايمني 3- نياز به تعلق و وابستگي 4- نياز به ارزشگذاري و احترام به خويشتن 5- نياز به خودشكوفايي. نياز اخير مترداف با كمال انسان است كه در اديان الهي به كرات از آن ياد شده است. اما آنچه انسان امروزي را بيشتر رنج مي دهد خلاء وجودي، احساس بي معنايي و پوچ بودن زندگي براي اوست كه بزرگترين عامل آن گم كردن راه اصلي زندگي و مسير واقعي كمال و از خود بيگانگي مي باشد و خود آثار و پيامدهاي زيادي دارد كه مهمترين آنها اضطراب، افسردگي، خودكشي، اعتياد و تجاوز مي باشد.
قرآن كريم با هدف كاهش فشار وارده بر انسان در رويارويي با مصايب و حوادث شيوه ها و عملكردهايي را آموزش مي دهد تا او توانايي دستيبابي به نتايج مطلوب از جمله آرامش را بيايد. توجه به شيوه هايي مانند توكل به خداوند (مائده 11ؤ انفال 61)
صبر و بردباري (بقره 153، اعراف 128، انفال 46) توبه (فرقان 70) رضا به مشيت الهي (بقره 216) دعا و عبادت (آل عمران 38، مؤمن 60).
از ميان روشهاي توصيه شده در دين مبين اسلام براي رهايي از اضطراب، افسردگي، احساس گناه و نااميدي به سه روش توبه، دعا وتوكل اشاره مي شود.
توبه:
از ديدگاه اسلام، گناه آثار زيانبار و متعددي برانسان مي گذارد. از جمله آثار آن، آسيبهاي رواني است. پس از انجام گناه، شخص گنا هكار مورد سرزنش نفس لوامه يا وجدان اخلاقي قرار مي گيرد و دچار تعارض ناشي ازگناه مي شود. درنتيجه نشانه هاي افسردگي و اضطراب نسبت به عقوبت گناه و ياس و نااميدي در صورت عدم رهايي از اين اضطراب و بعضا تكرار گناه در وي آشكار مي شود. برخي از روانشناسان مانند زيگموند فرويد، كوشيده اند تا از طريق مكانيسمهاي دفاعي اين مساله را حل كنند. در حاليكه خود اين مكانيسمها موجب احساس گناه مي شوند. اسلام بهترين روش براي رهايي از تعارض ناشي از گناه و عواقب منفي آنرا توبه مي داند. توبه موجب آمرزش گناهان و تقويت اميد انسان به جلب رضايت خداوند مي شود در نتيجه موجب كاهش غم و اندوه و اضطراب مي گردد. شخصي كه توبه اش از سوي خداوند رحمان پذيرفته مي شود مانند كسي است كه گناه نكرده است. با توجه به شرايطي كه در توبه وجود دارد، توبه عامل پيشگيري كننده از گناهان بعدي و نيز موجب ارزش وجودي شخص مي گردد. شخص تائب مورد لطف و رحمت خداوند قرار مي گيرد. از اينرو توبه ضمن رهايي فرد از اختلالات اضطرابي و افسردگي موجب اصلاح رفتار، سلامت روان و تكامل شخصيت فرد مي گردد.
دعا
"لا یرید القضاء الا الدعا - قضا را چیزی جز دعا تغییر نمی دهد" . رسول اكرم (ص)
دعا در سراسر زندگي انسان و در تمام فرهنگها و اديان وسيله اي براي رهايي از گرفتاريها، تحقق آرزوها و درمان آسيبهاي جسمي و رواني بوده است. در قرآن كريم موارد فراواني است كه از سوي پروردگار، از زبان پيامبران و مردمان به دعا توسل جسته شده است.
دعا به عنوان ارتباطي مستمر با خالق هستي و اعتقاد به حضور مداوم او در تمامي لحظه هاي حيات و طلب ياري از او، نقش مهمي در تصويرسازي ذهني بشر دارد. براساس تحقيقات متعدد دعا و نيايش و ديگر انواع مراسم ديني و معنوي مي تواند به هنگام ناراحتي و بيماري به درمان و شفاي دردمندان كمك نمايد.
يونگ مي گويد: در درون بدن آدمي جوهري ما بعدالطبيعه نهفته است كه فقط عده اي خاص آن را مي شناسند كه نياز به دارو ندارد، زيرا خود آن دارويي فساد ناپذير است. آيا اين حقيقتي غير از دعا و نيايش است. دعا فراتر از حاجت خاصي كه فرد دارد، اميد ، امنيت و آرامش معني داري به فرد مي دهد و اضطراب را كاهش مي دهد. نتايج يك تحقيق نشان مي دهد كه بيماران در حال عا و نيايش نسبت به گروه كنترل كه دعا و نيايش نمي كردند بيشتر رو به بهبود بودند. آنها كمتر نياز به آنتي بيوتيك داشتند. كمتر دچار كمبوداكسيژن و نارسايي قلبي، تنفسي و دلهره شدند.
دعا زائيده عشق آدمي به محبوب ازلي و برقراري ارتباط و امكان گفتگوي بي پرده با قادر مطلقي است كه خالق تمام كمالها و زيبائيهاست. هرچند كه حاجت و گرفتاري هم در ميان نباشد. دعا بهانه اي براي رازگويي و تجربه بسيار زيباي مواجهه وجودي با خداوندو اتصال به درياي بي كران فيض و رحمت الهي است و گرنه حاجت ها بهانه هايي بسيار كوچك در اين عرصه هستند. دعا با اين عنوان، مي تواند نقش اساسي در بهداشت و سلامت رواني فردو جامعه ايفا كند.
و همان‌گونه كه ابر قرارگاه باران است و باران در نهاد ابر تعبيه شده, اجابت در درون دعا است و دعا قرارگاه اجابت است.
« الدّعا كَهْفُ الأجابة كما اَنَّ السَّحاب كهْفُ الْمَطر » اصول كافي / ج2 ص 471
توكل:
بگو هيچ آسيبي، جز آنچه را كه خداوند براي ما مقرر فرمده است هرگز به ما نمي رسد، او مولا و سرپرست ماست. لذا بايد مومنان به خدا توكل نمايند (توبه 51)
اگر انسان معتقد باشد كه سرچشمة همة قدرتها خداست و بدون اذن و خواست او كمترين تغييري در عالم بوجود نمي آيد و خواست و مشيت الهي در همة جهان هستي جريان دارد و خداوند براي كفايت امور بندگان خود بي نهايت عطوف و مهربان است و بالاتر از علم اوعلمي و بالاتر از قدرت او قدرتي نيست و تمام امور در يد و قدرت اوست و به چنين قدرتي اعتماد كند در همة كارها و امور از او مدد مي خواهد و پس از اينكه همه تلاش خود را در چارچوب هاي مجاز و شرعي براي امور زندگي انجام دهد، براي حصول نتيجه چشم اميد و توكل به خدا خواهد داشت. اين توكل ضمن افزايش اميد و احساس بر خورداري فرد مومن از داشتن پشتوانه اي محكم، اضطراب و نگراني را از او دور مي كند ،قرآن كريم توكل به خدا را به عنوان يك امر لازم بر مي شمارد.
نتايج پژوهشي در دانشگاه تهران كه در بين دانشجويان صورت گرفت نشان داد كه بين گروههاي دانشجويي با توكل بالا و توكل پائين تفاوت معني دار از لحاظ اضطراب ملاحظه مي شود. دانشجوياني كه ميزان توكل آنها در سطح بالا بود از گروه ديگر اضطرابشان به مراتب پائين تر بود. تحليل داده ها همچنين نشان داد كه همبستگي مثبت و معني داري بين توكل به خدا و اميدواري و همچنين توكل به خدا و صبر و تحمل در دانشجويان وجود دارد.
اي خداي پاك و بي انباز و يار دست گير و جرم ما را در گذار
گر خطا گفتيم اصلاحش تو كن مصلحي تو اي تو سلطان سخن
منابع:
1- قرآن مجيد
2- تربيت اسلامي، ويژه آسيب شناسي تربيت ديني، به كوشش عليرضا صادق زادة قمصري، نشر تربيت اسلامي 1380
3- دين و سلامت روان، اكبر عباسي، مجله حديث زندگي – شماره 9- 1385
4- دين و روان، ويليام جيمز، ترجمه مهدي قائمي، انتشارات آموزش انقلاب اسلامي، تهران-1372
5- روانشناسي و كيمياگري، كارل گوستاو يونگ، معاونت فرهنگي آستان قدس رضوي-1372
6- كاربرد مثبت نگري در روان درمانگري با تاكيد بر ديدگاه اسلامي – محمد خداياري، مجلة روان شناسي و علوم تربيتي دانشگاه تهران- سال پنجم شمارة 1
7- مثنوي معنوي ، مولانا جلال الدين،
8- نقش دين در بهداشت روان- چكيده مقالات- فروردين 1380
9- نشريه افق بينا - شمارة يازده
10-نظريه هاي شخصيت-دوان شولتز و سيدني آلن شولتز، ترجمة يحيي سيد محمدي- نشر هما 1378
11- Karasu, T.B. Spiritual Psychotherapy, American journal Psychotherapy (1999) No. 53