چهار تاقی از نامدار ترین پوششهای پیش از اسلام

[وحید 0319]

از آسمانه (سقف) آغاز می کنیم که هرجا انسان ساکن است و زندگی می کند بی شک آن سکونتگاه هم دارای آسمانه است.ولی کمتر کسی به بالای سرخود نگاه میکند با دقت!!!

پوشش سقف در معماری باستانی دو گونه است :

1- تخت 2- منحنی ( تاق، گنبد ، تاق و تویزه ، تاق آهنگ و...)

گونه تخت در کهن با چوب اجرا می گشت (پارسه) که جزئیات و روش ویژه ای دارد که در این نوشتار پی نخواهیم گرفت.

گونه منحنی ؛ نخستین نمونه که خیلی با آن برخورد داشتیم و پیش چشم هر بیننده ای هست تاق است!



این پوشش برای جاهایی که چوب کم بوده و دسترسی به خشت و گل این ساختمایه بوم آورد آسان بوده مورد توجه قرار می گرفته است. قدرت ایستایی آن ، و پوشش منحنی برای دهانه های بزرگ شوند کاربرد زیاد آن شده است.



پوشش منحنی در معماری باستان به سه گونه قابل مشاهده است :

1- چَفد (قوس)

2- تاق

3- گنبد



چفد : این پوشش در خیلی از شهرهای ایرانزمین نام گوناگونی دارد : تویزه - لنگه - باریکه - شاخه های منحنی شکل- چُغد - سَفد. و به زبان لاتین آرک یا آرگ نامیده می شود.

چفد یا قوس باریکه ای است که بین دو پایه یا دو دیوار اجرا می شود و به سان تیر باربر وزن تاق و سقف را به پایه ها منتقل می کند.



معمولا در مکان تکیه گاههای قوس رانش ایجاد می شود.در معماری ایران ، برای تضمین تعادل قوس و خنثی کردن رانش آن از روشهای زیر استفاده شده است :

الف - سنگین کردن تکیه گاه قوس

ب - بهره گیری از مهار چوبی

پ - بهره گیری از پشت بند.





گاه نیز از ترکیب این روشها سود می جستند.در کشورما ایران هیچ گاه از قوس دایره به شوند سستی در باربری استفاده نشده است.چرا که میزان بارگزاری در تمام قوس یکسان نیست.

در پوششهای خاکی یا تخم مرغی از قسمت 1 برای پوشش دهانه های بزرگ و از قسمت 2 برای پوشش دهانه های کوچک (مانند درگاهی) استفاده می شد.





قوسهای پیش از اسلام : قوسهای بیضی : پیش از اسلام در معماری با شکوه پیشینیانمان از قوس بیضی بهره می بردند و با توجه به دهانه های گوناگون نوع آن تفاوت داشت.در دهانه های بزرگ فاصله کانونی تقریبا بیش از دهانه است در دهانه های متوسط فاصله کانونی تقریبا برابر با دهانه است و در دهانه های کوچک فاصله کانونی نیمی از دهانه است.نمونه بارز آن در بناهای دوره ساسانی از جمله در فیروز آباد ، سروستان و تخت سلیمان می توان دید.



روشهای اجرای قوس :

قوس به 3روش رومی (نه به این شوند که از روم آمده ! بلکه خاستگاه آن از بخشی از غرب ایرانزمین بوده است به نام اروم.) این روش در پیش از اسلام روایی داشته است.دارای مقاومت خوبی است ولی باید در اجرای آن دقت لازم به کار رود.

ضربی یا پر : در این روش آجرها از بخش پایینی به شکل نره و از پهلو به شکل صفحه کامل قابل دیدن است.این قوس هم دارای ریشه تاریخی است اجرای آن آسان است ولی دوام اش از شیوه رومی کمتر است.

لاپوش : در این روش به شکل تیغه ای به کار می رود و ضخامت آجر ضخامت قوس را تشکیل می دهد و آجرها از قسمت بالا و پایین به شکل کامل دیده می شود.



چهار تاقی هم از نامدار ترین پوششهای پیش از اسلام است و به شکل چهار پایه و چهار تاق در چهار طرف با اجرای عرقچین مرکزی شکل می گیرد. (یک نوع اجرای گنبد است که به سان تاق منحنی بی تیزه و شکستگی است) مانند آتشکده های ساسانی (نیاسر).

کهنترین پوششهای گنبدی سترگ باقیمانده و قابل اشاره مربوط به دوره اشکانی و اوایل دوره ساسانی است.گنبد موجود در شهر فیروزآباد فارس با دهانه 10/16 متر هم اکنون پابرجاست.



در دوره ساسانی گنبد به عنوان عنصر عمده معماری ایران به فراوانی مورد استفاده قرار می گرفت و تا به امروز مورد بهره برداری بوده است.می توان اذعان داشت که مخترعان اصلی گنبد با دهانه وسیع ساسانیان بوده اند.و با اختراع گوشه سازی این امکان را فراهم کردند که با استفاده از تاق و کاربندی مربع به دایره تبدیل شود.و گنبدهای بزرگ را به آسانی اجرا کنند.

در این روش مربع به 8- 16-32- 64 و سرانجامn ضلعی (نزدیک به دایره) تبدیل می شود.تا گنبد روی آن قرار گیرد.



لازم به یادآوری است که گنبد فیروزآباد فارس از نوع هلوچین است.



توجه :

قوس ها و منحنی های بیضی شکل بدون تیزی بالا به دوران باستان باز می گردد و هرجا گنبدی دیده شده که بالاترین جای آن تیز است و دارای شکستگی می باشد به معماری اسلام باز می گردد.پس اگر در مکانی این منحنی ها را دیدید بدون آنکه از کسی بپرسید یا برایتان بازگو کنند می توانید نخست بفهمید به کدام دوره باز می گردد.