نارون1
22nd November 2012, 12:21 PM
زینب علیزاده
کارشناس ارشد زبان و ادب فارسی
و مدرس دانشگاه پیام نور و آزاد دهلران
چکیده:
موضوع پژوهش حاضر بررسی سیر تاریخی مناظره در ایران و جهان و معرفی سرامد مناظره سرایان از ابتدای شعر و شاعری تا زمان حال در ایران و ادبیات فارسی است. در این مقاله نشان داده شده که چگونه مناظره که یکی از انواع ادبی است در ادبیات کهن و باستانی رواج داشته و به تدریج رواج آن بیشتر شده و در تاریخ معاصر به اوج رسیده است.
کلید واژه: سیر، تاریخی، مناظره، ایران، جهان
سیر تاریخی مناظره (چشم اندازی به جهان و ایران)
هر نظریة جدید در هر زمینه‌ای معمولاً مخالفت طرف‌داران نظریه‌های قبلی را برمی‌انگیزد. این مخالفت‌ها اگر به صورت گفت و گو در مقابل هم و به طور رو در رو انجام شود، حالت مناظره پیدا می‌کند. با این نگاه می‌توان سابقة مناظره را به دورانی برد که انسان توانست شروع به سخن گفتن کند.
الف) مناظره در تمدن قدیم و بین النهرین
قدیمی‌ترین نشانه‌هایی که از گفت و گوی موجودات مختلف در دست است، مناظراتی است که در ادبیات سه تمدن قدیم بین النهرین - یعنی سومری و اکادی و بابلی- پیدا شده است. تا کنون بخش‌هایی از ده‌ها مناظرة متعلق به این تمدن‌ها که روی کتیبه‌های گلی ثبت گشته، پیدا شده است.
«قدمت مناظره‌های بین‌النهرین به حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. مناظره‌های سومری و اکادی از جمله خش، تابستان و زمستان، درخت و نی، غاز و زاغ، میش و گندم، مرغ و ماهی، شبان و کشاورز و مس و نقره».
این مناظره‌ها در واقع اولین مناظره‌های موجود در ادبیات جهان هستند. در متون سریانی، مناظره‌های فراوانی رواج داشته است. قدمی‌ترین مناظره‌ای که در زبان آرامی و سریانی به دست آمده، مناظرة میان درخت انار و بوته خار است که ظاهرا فقط قطعة کوتاهی از آن بر جا مانده است:
بوته خار به درخت انار گفت:
«فایدة خارهای تو برای کسی که به میوة تو دست می‌زند، چیست؟»
درخت انار به بوته خار گفت:
«تو که خودت برای کسی که به تو دست می‌زند چیزی جز یک خار نیستی.»
مناظره‌های آسمان و زمین، گفت و گوی «شیطان و مرگ»، «شیطان و فاحشه»، «کتری چای و دو پسر» و «زر و گندم» از جمله مناظره‌های متون سریانی هستند.
(همان، 51:1385)
ب) مناظره در ادبیات غرب
سابقه مناظره در ادبیات اروپایی، به یونان باستان بر می‌گردد. مناظره به عنوان یک شگرد ادبی در ادبیات یونانی رواج داشته است.
«در ادبیات غرب قدمت مناظره به دو اثر مشهور اریستو فانس شاعر یونانی (385-450 ق.م)، «غوک‌ها» و «ابرها» می‌رسد که در اولی بین دو تن از تراژدی نویسان معروف به نام اوری‌پید و آشیل موازنه و محاکمه می‌کنند و سرانجام آشیل را ترجیح می‌دهد و در دیگری، دو مفهوم حق و ناحق با هم مناظره می‌کنند و شاعر در آن سقراط را هجو کرده است.»
(انوشه،1276:1376)
شیوة سقراط در تعلیم فلسفه مبتنی بر جدال، سؤال و جواب و مناظره بود. تاسیت(وفات-119.م) دیگر کسی است که رساله‌ای به نام «گفت و گو در باب سخنوران» دارد. خانم میرصاقی معتقد است که در ویرژیل مناظره‌های فراوانی یافت می‌شود.»
(میرصادقی، 1373: واژه مناظره)
در قرون بعدی بیشتر آثار نوشته شده در غرب به صورت نمایشنامه و تئاتر و در قالب نثر بود که در نمایشنامه مناظره‌های فراوانی وجود دارد. مناظره در ادبیات غرب دو طرفی است و مباحثه کنندگان یا انسان‌آند یا از زمرة اشیا و جانواران. مفاهیم انتزاعی هم مثل روح و لذت‌اند که در قلب شخصیت‌های انسانی قرار می‌گیرند و گاه هر کدام مظهر عقیده یا طرز فکری می‌شود و هدف شاعر یا نویسنده از مقابله و مباحث دو عنصر مخالف، اثبات نظریة خود است.
این نظریه ممکن است فلسفی، اخلاقی، مذهبی، عاشقانه و سیاسی و... باشد. پس با توجه به این خصوصیات به طور کلی مناظره‌های غربی تفاوت چندانی با مناظره‌های ایرانی ندارند و این تفاوت‌ها اغلب در جزئیات است. شباهت آنها نیز بیشتر در طرفین مناظره است که اغلب گیاهان و جانوران و انسان‌ها هستند.
پ) مناظره در ادبیات عرب
سابقة مناظره نزد اعراب بیشتر به دورة اسلامی و بعد از آن برمی‌گردد. قرآن کریم به طور مستقیم و غیر مستقیم به این مسئله اشاره کرده است. در یکی از مناظره‌هایی که بین خداوند و انسان در جریان است، خداوند می‌فرماید: «الست بربکم» و پاسخ ذریة بنی‌آدم این است که می‌گوید: «بلی» مناظره‌های فراوانی در قرآن کریم وجود دارد؛ از جمله مناظره‌ی انسان و زمین در روز قیامت.
آیة 1تا4 سوره زلزال حکایت از این سخن دارد: «اذا لزلت الارض زلزالها، و اخرجت الارض اثقالها و قال الانسان مالها، یومثذ تحدث اخبارها» در قیامت، زمین سخت به لرزه در خواهد آمد و بارهای سنگین آن بیرون خواهد ریخت. چون انسان بپرسد که چه شده است، زمین از خبرهایی که در سینه دارد با او سخن خواهد گفت».
(آیه‌های 1 تا 4، سورة زلزال)
پس زمین در قیامت سخن خواهد گفت و با انسان به گفت و گو می‌پردازد. از سخن گفتن حق تعالی با موسی(ع) نیز که می‌فرماید «وکلم الله موسی تکلیما». (164،4) می‌توان به گفت و گو و مناظره در قرآن پی برد. مناظرة خورشید و ماه در قرآن کریم که این گفت و گو موضوع یکی از قدیمی‌ترین پیکارهایی که به صورت رساله به نام «تشبیه انشقاق‌ها مع مناظره الشمس و القمر» از نویسندة نامعلوم در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم به وجود آمده است.
(پورجوادی،442:1385)
غیر از مباحث کلامی مسلمانان با هم و نیز با معتقدان سایر ادیان، سیاست‌های عرب محض امویان به مفاخره گویی علیه اعراب دامن زده؛ به طوری که وقتی نهضت شعوبیه پا گرفت، نقیضه‌گویی عجم بر عرب و به عکس مضمون بسیار شایعی شد و شاعرانی در این زمینه اشعاری سرودند.
اسماعیل ابن یسار نخستین شاعری است که در تفاخر به اجداد ایرانی خود و ترجیح آنها بر عربی سخن گفت و در نهایت جانش را در همین راه از دست داد و او را در آب خفه کردند. بشاربن بردبن پرجوخ تخارستانی بزرگ‌ترین شاعر ایرانی است که در دورة عباسی ظهور کرد. وی اشعار فراوانی به صورت سؤال و جواب و مناظره سروده است.
(صفا، 1372: 179-23)
پس جز مناظره‌های مذهبی و کلامی در ادب عرب مناظره‌هایی هم وجود دارد که نشان می‌دهد این نوع ادب مورد توجه شاعران عرب هم بوده است.
مناظره در ادبیات پیش از اسلام
اختلاف زیادی در بارة طبیعت شعری که ایران باستان با آن آشنا بود، وجود دارد. نکتة مهمی که در ابتدا به ذهن ما می‌رسد، این است که ملت ایران در چه زمانی در صحنة تاریخ به وجود آمده است.
ملت ایران در قرن ششم قبل از میلاد در تاریخ پیدا شده و دولت قدرتمند هخامنشیان بر آن حاکم گردیده است. اگر بخواهیم به سراغ مناظره‌های قبل از اسلام برویم، مناظرة درخت آسوریک اولین و تنها‌ترین مناظره‌ای است که قبل از اسلام به دست ما رسیده است.
این مناظره گفت وگویی است میان یک بز و درخت خرما که هر کدام خود را سودمند‌تر و مفید‌تر می‌داند و مزایای خود را بر دیگری بر می‌شمرد. بعضی از ادبا طرفین مناظره را نماد زندگی دامداری و کشاورزی می‌دانند. محققان در یافته‌اند که ساختار این مناظره شبیه پیکارهایی است که در ادبیات بین‌النهرین بوده است. این مناظره از یک مقدمه، گفت و گوهای طرفین و سرانجام یک خاتمه تشکیل شده است. در همة فرهنگ‌ها این منظومه را اولین مناظره در تاریخ و ادب‌فارسیبه حساب آورده‌اند.
مناظرة درخت آسوریک:
«درختی رسته است ترا و شتر آسوریک
بنش خشک است سرش هست تر
و رگش نی ماند
برش ماند انگور شیرین بار آورد
مرتومان و ینا آنم درخت بلند
پو خونیرس دمیک درختم نیست هم تن
چی شاه اچ از خورد کذ نوک آورم بار...»
(بهار، 16:1342)
ترجمه این اشعار:
«درختی روییده است در کشور آسورستان
بن آن خشک و سر آن تر است
برگش به نی ماند
برش به انگور شیرین بار آورد
ای مردم، نگاه کنید، منم آن درخت بلند
هیچ در زمین خنیرس درختی هم تن من نیست
چه پادشاه از من می‌خورد چون تازه آورم بار...»
(همان، 1372 19-18)
مناظره در ادبیات بعد از اسلام
در مورد اینکه اولین مناظرة بعد از اسلام از آن کیست، میان محققان اختلاف نظر وجود دارد اما به هر حال نمی‌توان از مناظره زیبای باز و زاغ عنصری، چشم‌پوشی کرد و آن را نادیده گرفت و اسدی طوسی را اولین مناظره سرا به شمار آورد. در هر حال، بعد از عنصری اسدی طوسی شاعری است که با مهارت کامل و استادانه به سرودن مناظره‌های پنج‌گانة خود پرداخته است که عبارت‌اند از:
«عرب و عجم»، «آسمان و زمین»، «نیزه و کمان»، «شب و روز»، «مغ و سلیمان». بعد از اسدی طوسی، امیر معزی (وفات 520) شاعری است که در مناظره‌گویی دستی داشته است و در یک مناظره گفت و گویی با عقل دارد که در آخر آن به مدح شرف‌الدین سعدابن علی می‌پردازد:
گفتم به عقل دوش که «یا احسن الصور»
گفتا: «چگونه یافتی از حسن من خبر»
(امیر معزی، 343:1385)
بعد از وی، سنایی مناظره‌های متعددی دارد که برای نمونه، یکی از آنها را که گفت و گوی یک شخص ابله و شتر است، می‌آوریم.
ابلهی دید اشتری به چرا
گفت نقشت همه کژ است چرا
گفت اشتر که اندرین پیکار
عیب نقاش می‌کنی، هشدار
(سنایی، 42:1377)
پس از سنایی به ترتیب نظامی، عطار، مولوی، سعدی، حافظ، هلالی جغتایی، وحشی بافقی از شاعران کلاسیک و نیما یوشیج، بهار، اعتصامی، پیشاوری، دهخدا، ادیب المالک فراهانی، لاهوتی، نسیم شمال، رهی معیری، عارف قزوینی، فرخی یزدی، ایرج میرزا، شهریار، مشیری، خانلری، حمیدی شیرازی، ابتهاج، نادرپور، اخوان ثالث و شاملو از شاعران معاصر و مشروطه مناظره سرا بوده‌اند. آوردن شاهد مثال‌هایی از این شاعران باعث طولانی شدن مطلب می‌شود، در این مقاله مقدور نیست.
و اما بدون هیچ تردیدی پروین اعتصامی شاعر نامدار، بزرگ‌ترین مناظره‌گو و سرآمد مناظره سرایان ایران است. در دیوان پروین، از 248 قطعه شعر او 65 قطعه مناظره در قالب‌های قصیده، قطعه، مثنوی و مسمط وجود دارد.
منابع
1. قرآن کریم
2. امیر معزی، محمد بن الملک؛ دیوان اشعار، محمدرضا قنبری، چ اول، تهران، زواری، 1385.
3. انوشه، حسن؛ دانشنامة ادب فارسی، جلد دوم، چ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1376.
4. بهار، محمدتقی؛ 1342، سبک شناسی (تاریخ تطور شعر فارسی)، به کوشش علیقلی محمودی بختیاری، چاپ اول، تهران، موسسة مطبوعات علمی، 1342.
5. پور جوادی، نصرالله؛ زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی، چاپ اول، تهران، انتشارات هرمس، 1385.
6. سنایی غزنوی، ابو الحمد بن آدم؛ حدیقه الحقیقه، تصحیح محمد روشن، چ اول، تهران، نگاه، 1377.
7. صفا، ذبیح‌الله؛ تاریخ ادبیات در ایران، چاپ سیزدهم، تهران، انتشارات فردوس، 1372.
8. میرصادقی، میمنت؛ واژه‌نامة هنر شاعری، چ سوم، تهران، انتشارات مهناز، 1385.
کارشناس ارشد زبان و ادب فارسی
و مدرس دانشگاه پیام نور و آزاد دهلران
چکیده:
موضوع پژوهش حاضر بررسی سیر تاریخی مناظره در ایران و جهان و معرفی سرامد مناظره سرایان از ابتدای شعر و شاعری تا زمان حال در ایران و ادبیات فارسی است. در این مقاله نشان داده شده که چگونه مناظره که یکی از انواع ادبی است در ادبیات کهن و باستانی رواج داشته و به تدریج رواج آن بیشتر شده و در تاریخ معاصر به اوج رسیده است.
کلید واژه: سیر، تاریخی، مناظره، ایران، جهان
سیر تاریخی مناظره (چشم اندازی به جهان و ایران)
هر نظریة جدید در هر زمینه‌ای معمولاً مخالفت طرف‌داران نظریه‌های قبلی را برمی‌انگیزد. این مخالفت‌ها اگر به صورت گفت و گو در مقابل هم و به طور رو در رو انجام شود، حالت مناظره پیدا می‌کند. با این نگاه می‌توان سابقة مناظره را به دورانی برد که انسان توانست شروع به سخن گفتن کند.
الف) مناظره در تمدن قدیم و بین النهرین
قدیمی‌ترین نشانه‌هایی که از گفت و گوی موجودات مختلف در دست است، مناظراتی است که در ادبیات سه تمدن قدیم بین النهرین - یعنی سومری و اکادی و بابلی- پیدا شده است. تا کنون بخش‌هایی از ده‌ها مناظرة متعلق به این تمدن‌ها که روی کتیبه‌های گلی ثبت گشته، پیدا شده است.
«قدمت مناظره‌های بین‌النهرین به حدود سه هزار سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. مناظره‌های سومری و اکادی از جمله خش، تابستان و زمستان، درخت و نی، غاز و زاغ، میش و گندم، مرغ و ماهی، شبان و کشاورز و مس و نقره».
این مناظره‌ها در واقع اولین مناظره‌های موجود در ادبیات جهان هستند. در متون سریانی، مناظره‌های فراوانی رواج داشته است. قدمی‌ترین مناظره‌ای که در زبان آرامی و سریانی به دست آمده، مناظرة میان درخت انار و بوته خار است که ظاهرا فقط قطعة کوتاهی از آن بر جا مانده است:
بوته خار به درخت انار گفت:
«فایدة خارهای تو برای کسی که به میوة تو دست می‌زند، چیست؟»
درخت انار به بوته خار گفت:
«تو که خودت برای کسی که به تو دست می‌زند چیزی جز یک خار نیستی.»
مناظره‌های آسمان و زمین، گفت و گوی «شیطان و مرگ»، «شیطان و فاحشه»، «کتری چای و دو پسر» و «زر و گندم» از جمله مناظره‌های متون سریانی هستند.
(همان، 51:1385)
ب) مناظره در ادبیات غرب
سابقه مناظره در ادبیات اروپایی، به یونان باستان بر می‌گردد. مناظره به عنوان یک شگرد ادبی در ادبیات یونانی رواج داشته است.
«در ادبیات غرب قدمت مناظره به دو اثر مشهور اریستو فانس شاعر یونانی (385-450 ق.م)، «غوک‌ها» و «ابرها» می‌رسد که در اولی بین دو تن از تراژدی نویسان معروف به نام اوری‌پید و آشیل موازنه و محاکمه می‌کنند و سرانجام آشیل را ترجیح می‌دهد و در دیگری، دو مفهوم حق و ناحق با هم مناظره می‌کنند و شاعر در آن سقراط را هجو کرده است.»
(انوشه،1276:1376)
شیوة سقراط در تعلیم فلسفه مبتنی بر جدال، سؤال و جواب و مناظره بود. تاسیت(وفات-119.م) دیگر کسی است که رساله‌ای به نام «گفت و گو در باب سخنوران» دارد. خانم میرصاقی معتقد است که در ویرژیل مناظره‌های فراوانی یافت می‌شود.»
(میرصادقی، 1373: واژه مناظره)
در قرون بعدی بیشتر آثار نوشته شده در غرب به صورت نمایشنامه و تئاتر و در قالب نثر بود که در نمایشنامه مناظره‌های فراوانی وجود دارد. مناظره در ادبیات غرب دو طرفی است و مباحثه کنندگان یا انسان‌آند یا از زمرة اشیا و جانواران. مفاهیم انتزاعی هم مثل روح و لذت‌اند که در قلب شخصیت‌های انسانی قرار می‌گیرند و گاه هر کدام مظهر عقیده یا طرز فکری می‌شود و هدف شاعر یا نویسنده از مقابله و مباحث دو عنصر مخالف، اثبات نظریة خود است.
این نظریه ممکن است فلسفی، اخلاقی، مذهبی، عاشقانه و سیاسی و... باشد. پس با توجه به این خصوصیات به طور کلی مناظره‌های غربی تفاوت چندانی با مناظره‌های ایرانی ندارند و این تفاوت‌ها اغلب در جزئیات است. شباهت آنها نیز بیشتر در طرفین مناظره است که اغلب گیاهان و جانوران و انسان‌ها هستند.
پ) مناظره در ادبیات عرب
سابقة مناظره نزد اعراب بیشتر به دورة اسلامی و بعد از آن برمی‌گردد. قرآن کریم به طور مستقیم و غیر مستقیم به این مسئله اشاره کرده است. در یکی از مناظره‌هایی که بین خداوند و انسان در جریان است، خداوند می‌فرماید: «الست بربکم» و پاسخ ذریة بنی‌آدم این است که می‌گوید: «بلی» مناظره‌های فراوانی در قرآن کریم وجود دارد؛ از جمله مناظره‌ی انسان و زمین در روز قیامت.
آیة 1تا4 سوره زلزال حکایت از این سخن دارد: «اذا لزلت الارض زلزالها، و اخرجت الارض اثقالها و قال الانسان مالها، یومثذ تحدث اخبارها» در قیامت، زمین سخت به لرزه در خواهد آمد و بارهای سنگین آن بیرون خواهد ریخت. چون انسان بپرسد که چه شده است، زمین از خبرهایی که در سینه دارد با او سخن خواهد گفت».
(آیه‌های 1 تا 4، سورة زلزال)
پس زمین در قیامت سخن خواهد گفت و با انسان به گفت و گو می‌پردازد. از سخن گفتن حق تعالی با موسی(ع) نیز که می‌فرماید «وکلم الله موسی تکلیما». (164،4) می‌توان به گفت و گو و مناظره در قرآن پی برد. مناظرة خورشید و ماه در قرآن کریم که این گفت و گو موضوع یکی از قدیمی‌ترین پیکارهایی که به صورت رساله به نام «تشبیه انشقاق‌ها مع مناظره الشمس و القمر» از نویسندة نامعلوم در اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم به وجود آمده است.
(پورجوادی،442:1385)
غیر از مباحث کلامی مسلمانان با هم و نیز با معتقدان سایر ادیان، سیاست‌های عرب محض امویان به مفاخره گویی علیه اعراب دامن زده؛ به طوری که وقتی نهضت شعوبیه پا گرفت، نقیضه‌گویی عجم بر عرب و به عکس مضمون بسیار شایعی شد و شاعرانی در این زمینه اشعاری سرودند.
اسماعیل ابن یسار نخستین شاعری است که در تفاخر به اجداد ایرانی خود و ترجیح آنها بر عربی سخن گفت و در نهایت جانش را در همین راه از دست داد و او را در آب خفه کردند. بشاربن بردبن پرجوخ تخارستانی بزرگ‌ترین شاعر ایرانی است که در دورة عباسی ظهور کرد. وی اشعار فراوانی به صورت سؤال و جواب و مناظره سروده است.
(صفا، 1372: 179-23)
پس جز مناظره‌های مذهبی و کلامی در ادب عرب مناظره‌هایی هم وجود دارد که نشان می‌دهد این نوع ادب مورد توجه شاعران عرب هم بوده است.
مناظره در ادبیات پیش از اسلام
اختلاف زیادی در بارة طبیعت شعری که ایران باستان با آن آشنا بود، وجود دارد. نکتة مهمی که در ابتدا به ذهن ما می‌رسد، این است که ملت ایران در چه زمانی در صحنة تاریخ به وجود آمده است.
ملت ایران در قرن ششم قبل از میلاد در تاریخ پیدا شده و دولت قدرتمند هخامنشیان بر آن حاکم گردیده است. اگر بخواهیم به سراغ مناظره‌های قبل از اسلام برویم، مناظرة درخت آسوریک اولین و تنها‌ترین مناظره‌ای است که قبل از اسلام به دست ما رسیده است.
این مناظره گفت وگویی است میان یک بز و درخت خرما که هر کدام خود را سودمند‌تر و مفید‌تر می‌داند و مزایای خود را بر دیگری بر می‌شمرد. بعضی از ادبا طرفین مناظره را نماد زندگی دامداری و کشاورزی می‌دانند. محققان در یافته‌اند که ساختار این مناظره شبیه پیکارهایی است که در ادبیات بین‌النهرین بوده است. این مناظره از یک مقدمه، گفت و گوهای طرفین و سرانجام یک خاتمه تشکیل شده است. در همة فرهنگ‌ها این منظومه را اولین مناظره در تاریخ و ادب‌فارسیبه حساب آورده‌اند.
مناظرة درخت آسوریک:
«درختی رسته است ترا و شتر آسوریک
بنش خشک است سرش هست تر
و رگش نی ماند
برش ماند انگور شیرین بار آورد
مرتومان و ینا آنم درخت بلند
پو خونیرس دمیک درختم نیست هم تن
چی شاه اچ از خورد کذ نوک آورم بار...»
(بهار، 16:1342)
ترجمه این اشعار:
«درختی روییده است در کشور آسورستان
بن آن خشک و سر آن تر است
برگش به نی ماند
برش به انگور شیرین بار آورد
ای مردم، نگاه کنید، منم آن درخت بلند
هیچ در زمین خنیرس درختی هم تن من نیست
چه پادشاه از من می‌خورد چون تازه آورم بار...»
(همان، 1372 19-18)
مناظره در ادبیات بعد از اسلام
در مورد اینکه اولین مناظرة بعد از اسلام از آن کیست، میان محققان اختلاف نظر وجود دارد اما به هر حال نمی‌توان از مناظره زیبای باز و زاغ عنصری، چشم‌پوشی کرد و آن را نادیده گرفت و اسدی طوسی را اولین مناظره سرا به شمار آورد. در هر حال، بعد از عنصری اسدی طوسی شاعری است که با مهارت کامل و استادانه به سرودن مناظره‌های پنج‌گانة خود پرداخته است که عبارت‌اند از:
«عرب و عجم»، «آسمان و زمین»، «نیزه و کمان»، «شب و روز»، «مغ و سلیمان». بعد از اسدی طوسی، امیر معزی (وفات 520) شاعری است که در مناظره‌گویی دستی داشته است و در یک مناظره گفت و گویی با عقل دارد که در آخر آن به مدح شرف‌الدین سعدابن علی می‌پردازد:
گفتم به عقل دوش که «یا احسن الصور»
گفتا: «چگونه یافتی از حسن من خبر»
(امیر معزی، 343:1385)
بعد از وی، سنایی مناظره‌های متعددی دارد که برای نمونه، یکی از آنها را که گفت و گوی یک شخص ابله و شتر است، می‌آوریم.
ابلهی دید اشتری به چرا
گفت نقشت همه کژ است چرا
گفت اشتر که اندرین پیکار
عیب نقاش می‌کنی، هشدار
(سنایی، 42:1377)
پس از سنایی به ترتیب نظامی، عطار، مولوی، سعدی، حافظ، هلالی جغتایی، وحشی بافقی از شاعران کلاسیک و نیما یوشیج، بهار، اعتصامی، پیشاوری، دهخدا، ادیب المالک فراهانی، لاهوتی، نسیم شمال، رهی معیری، عارف قزوینی، فرخی یزدی، ایرج میرزا، شهریار، مشیری، خانلری، حمیدی شیرازی، ابتهاج، نادرپور، اخوان ثالث و شاملو از شاعران معاصر و مشروطه مناظره سرا بوده‌اند. آوردن شاهد مثال‌هایی از این شاعران باعث طولانی شدن مطلب می‌شود، در این مقاله مقدور نیست.
و اما بدون هیچ تردیدی پروین اعتصامی شاعر نامدار، بزرگ‌ترین مناظره‌گو و سرآمد مناظره سرایان ایران است. در دیوان پروین، از 248 قطعه شعر او 65 قطعه مناظره در قالب‌های قصیده، قطعه، مثنوی و مسمط وجود دارد.
منابع
1. قرآن کریم
2. امیر معزی، محمد بن الملک؛ دیوان اشعار، محمدرضا قنبری، چ اول، تهران، زواری، 1385.
3. انوشه، حسن؛ دانشنامة ادب فارسی، جلد دوم، چ اول، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، 1376.
4. بهار، محمدتقی؛ 1342، سبک شناسی (تاریخ تطور شعر فارسی)، به کوشش علیقلی محمودی بختیاری، چاپ اول، تهران، موسسة مطبوعات علمی، 1342.
5. پور جوادی، نصرالله؛ زبان حال در عرفان و ادبیات پارسی، چاپ اول، تهران، انتشارات هرمس، 1385.
6. سنایی غزنوی، ابو الحمد بن آدم؛ حدیقه الحقیقه، تصحیح محمد روشن، چ اول، تهران، نگاه، 1377.
7. صفا، ذبیح‌الله؛ تاریخ ادبیات در ایران، چاپ سیزدهم، تهران، انتشارات فردوس، 1372.
8. میرصادقی، میمنت؛ واژه‌نامة هنر شاعری، چ سوم، تهران، انتشارات مهناز، 1385.