وحید 0319
15th November 2012, 01:43 PM
خاتم سازیخاتم سازی یکی از هنرهای با ارزش شرق است. از گذشته خاتم سازی اطلاعات زیادی در دست نیست، زیرا مواد اولیه خاتم اکثرا چسب و چوب است و این دو ماده بر اثر مرور زمان از بین می روند. با این همه در اماکنی که جنبه تقدس داشته و در نتیجه از آنها به خوبی نگه داری شده، به خاتم هایی بر می خوریم که قدمت دویست تا سیصد ساله دارند.
http://www.musicshop.ir/shop/images/khatam.jpg
مهمترین مرکز خاتم سازی جهان امروز، ایران است. هر چند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز هنر خاتم کاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود نیست، در حقیقت این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاههای جهانی و بین المللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است.
در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه “بناکی” در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه بروکسل – سال ۱۹۵۸- مدال طلا را نصیب خود کرد. در هنر خاتم سازی از چوبهای گوناگون از قبیل عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود.
http://www.honar.ac.ir/Groups/sonnati/ganjine/55l.jpg
ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آنها را بنحوی کنار هم قرار می دهند که برش عرضی آنها دارای اشکال هندسی منظم باشد، زیرا شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل می دهد.
بعد این برش ها را در کنار هم و بوسیله سریشم ، روی ورقه نازکی از چوب، می چسبانند و نهایتا ورقه را بر اشیاء گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند. اخیرا خاتم های خطی نیز ساخته می شود که در آن کلماتی مانند اسماء خداوندی بعنوان نقش ظاهر می شوند.
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/PersianKhatam.jpg/800px-PersianKhatam.jpg
در خاتم های گرانقیمت، قسمت های فلزی خاتم از طلا یا نقره تشکیل میشود و به جای استخوان در ساخت آنها عاج به کار می رود. مرغوبترین انواع خاتم، به “پره وارو” و “سیم دار” مشهور است. این هنر از دویست سال پیش تا کنون بدون تغییرات زیاد باقی مانده و نمونه کارهای قدیمی و معاصر تفاوت چندانی باهم ندارند.
مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان
استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز
این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.
وسایل و ابزار خاتم سازی عبارتند از: رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.
روغنکاری خاتم
اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود : براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.
خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آنها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.
صنایع دستی به عنوان گنجینه ای از تفکر، فرهنگ و تمدن قومی، تلطیف کننده فضای بی روح و خشن زندگی صنعتی و ماشینی است و به همین دلیل نبض تپنده سبد کالاهای اقتصادی، فرهنگی – هنری خوانده می شود. در این رهگذر ایران از نظر تنوع رشته ها در مقام نخست و به لحاظ جایگاه عرضه محصولات در رتبه سوم جهانی قرار دارد.
صنایع دستی ایران، ثمره ذوق و هنر ایرانیان طی سده های متوالی است. تحولاتی که در اوضاع اقتصادی، اجتماعی و صنعتی جامعه ما پدید آمده به بسیاری از حرفه های مرتبط باصنایع دستی نقش حاشیه ای داده یا به طور کلی آنها را منسوخ کرده است.
این فنون و هنرها با وجود آن که در حاشیه تولیدات کشور قرار گرفته اند، اما قابلیت کسب درآمدهای ارزی و ریالی بیشتر را پیدا خواهند کرد. مشروط بر آن که مسوولان از بازاریابی، برگزاری دوره های آموزشی نظام مند و تهیه متون لازم برای ارتقای کمی و کیفی تولیدات صنایع دستی حمایت کافی به عمل آورند.
تدوین متون آموزشی یکی از ضروریات توسعه و بهبود وضعیت هنرهای دستی در ایران است. متاسفانه درحال حاضر محتوای اکثر کتب و مقاله هایی که در این زمینه نوشته شده به ذکر تاریخ و توصیف هنرها بسنده کرده و متون آموزشی کمتر در میان آنها به چشم می خورد. واژه های رایج و تخصصی این حوزه ها نیز فقط برای اهل فن آشناست و عموم مردم، حتی فرهنگ نویسان اطلاع زیادی در مورد آن ندارند.
همانگونه که می دانیم صنایع دستی به لحاظ ارزآوری از اقلام مهم صادراتی کشور است. از طرفی به گفته خانم نادرنژاد مدیر روابط عمومی سازمان صنایع دستی ایران در حال حاضر
۲/۵ میلیون نفر به طور مستقیم در رشته های مختلف صنایع دستی مشغول به کارند و تخمین زده می شود که حدود ۱۰ میلیون نفر نیز به طور غیرمستقیم در این حوزه کار می کنند. جا دارد با توجه به این قشر عظیم با شناسایی و زیر پوشش قرار دادن آنان و ایجاد مجتمع های صنایع دستی و بازاریابی و حمایت از صادرات تولیدات در راه شکوفایی اقتصادی و در رشته های صنایع دستی گام برداریم.
خاتم یکی از هنرهای زیبا و فاخر دنیاست. هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزاییک با مثلث های کوچک دو پهلو برابر و سه پهلو برابر از جنس عاج، چوب های مختلف، استخوان و فلزات گوناگون.
هنر خاتم در طول پیدایش و تکامل خود سینه به سینه و از استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته و خواه ناخواه با تغییراتی به شکل امروزی درآمده است. در این نقل و انتقال ها چه بسا رموز و اسرار کار که از میان رفته و چه افسانه ها که جای واقعیت را در این فن گرفته است.
اوستا اکبر سالهاست که با این هنر زندگی کرده است. او که از کودکی در کنار پدرش به آموختن هنر خاتم پرداخته در مورد این هنر زیبا می گوید: این هنر دو مرحله دارد. ۱- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم، تهیه مواد ومصالح و برش مصالح اولیه ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول ۴۰ سانتی متر و عرض ۱۰ سانتی متر و قطر ۳ سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.
۲- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلاکاری اشیای خاتم کاری است.
او می گوید: زمان آغاز این هنر، آشکار نیست و آنچه درباره آن گفته می شود بیشتر با افسانه همراه است. ولی به نقل یکی از برجستگان خاتم سازی این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین; به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد.
اوستا اکبر می گوید: در ایران پیش از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب و میخکوب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است.
او ادامه می دهد: در حال حاضر منبری خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد.
خاتم ابتدا از کنار هم قرار گرفتن مثلث های بزرگ شکل می گرفت و رنگ چوب های مصرفی بیشتر سیاه یا سفید بود ولی به تدریج ذوق و سلیقه ایرانی ظرافت کنونی را جانشین زمختی پیشین نمود و تنوعی در رنگ های آن به وجود آورد و رنگ های قرمز، سبز، آبی و زرد را به آن افزود و به جای روی و قلع که قبلا به کار برده می شد و هیچ جلوه و جلایی نداشت، از فلز برنج بهره گرفت.
این استاد خاتم کاری تغییرات خاتم را اینگونه توصیف می کند: از نظر هندسی نیز در خاتم تغییراتی ایجاد گردید و اشکال سه ضلعی، پنج ضلعی، هشت ضلعی، ده ضلعی و دوازده ضلعی به کار گرفته شد که با قرار دادن آنها کنار یکدیگر نقش بندی ایجاد می شود.
در مورد روش ساخت خاتم هم از او سوال می کنم و اوستا اکبر می گوید: در خاتم کاری چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.
این استاد خاتم کاری در مورد مواد و مصالح مورد نیاز در این هنر می گوید: انواع چوب از مهمترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد.
او معتقد است: در انتخاب مصالح باید نهایت توجه مبذول گردد تا بهترین نتیجه عاید شود. مثلا برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.
به همین جهت برنج که آلیاژ خوبی به شمار می رود بیشترین کاربرد را در هنر خاتم سازی دارد و در تهیه استخوان نیز باید به مواردی مانند سلامت حیوان ذبح شده، تازگی استخوان و سفیدی رنگ آن توجه کرد. البته استخوان طی مراحل خاصی از قبیل چربی گیری، خواباندن در آب آهک آماده کار می شود. او ابزارهای کارش را نیز معرفی می کند و می گوید: گیره فلزی، تیز سوهان، چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار ابزار لازم برای ایجاد این هنر بدیع هستند.
آثار خاتم سازی در دوره های مختلف
نشنیده بودم اما اوستا اکبر گفت که عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها ۴۰۰ تا ۴۵۰ سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ ۱۱۲۴ ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است. بخش هایی از صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل، صندوق آرامگاه شاه اسماعیل صفوی در کرمان، صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.
او می گوید: در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان تحولاتی در هنرهای تزیینی ایران پدید آمد و از آثار مربوط به این دوره می توان از صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب(ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب(س) و حضرت رقیه (س) در سوریه نام برد.
اوستا اکبر می گوید: در دوران قاجاریه هنر خاتم رو به افول گذاشت اما در همین زمان نیز هنرمندان از خود آثاری به جا نهادند که از آن جمله در ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.
در دوره پهلوی کارگاه خاتم سازی در مدرسه هنرهای زیبا تشکیل و در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) برای ریاست این کارگاه از شیراز به تهران دعوت شد. در سال ۱۳۱۳ ساخت اتاق خاتم کاخ مرمر توسط هفت تن از اساتید بنام و با همکاری شصت نفر از خاتم سازان شیراز، اصفهان و تهران آغاز شد و چهارسال طول کشید. ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع) و نیز تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق که ساخت آن با تلاش خستگی ناپذیر بیش از ۶۰تن از اساتید و هنرمندان ورزیده در مدت ۶ سال به پایان رسید.
او گفت: در دوران انقلاب اسلا می و وقوع جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی و کاهش مسافرت، بازدیدکنندگان خارجی از ایران رکود در توسعه و پیشرفت و نوآوری این هنر اصیل را موجب شد و خوشبختانه پس از بهبودی اوضاع و افزایش بازدیدکنندگان خارجی از موزه ها و نمایشگاه های تخصصی کشورمان بار دیگر این هنر رونق گرفته است.
http://www.marpiich.com/Members/ShowImage.aspx?w=400&url=~/images/NewsImages/843.jpg
http://www.musicshop.ir/shop/images/khatam.jpg
مهمترین مرکز خاتم سازی جهان امروز، ایران است. هر چند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز هنر خاتم کاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود نیست، در حقیقت این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاههای جهانی و بین المللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است.
در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه “بناکی” در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه بروکسل – سال ۱۹۵۸- مدال طلا را نصیب خود کرد. در هنر خاتم سازی از چوبهای گوناگون از قبیل عاج، استخوان، برنج و گاهی طلا و نقره استفاده می شود.
http://www.honar.ac.ir/Groups/sonnati/ganjine/55l.jpg
ابتدا چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده می برند و آنها را بنحوی کنار هم قرار می دهند که برش عرضی آنها دارای اشکال هندسی منظم باشد، زیرا شکل عمومی بیشتر خاتم ها را نقوش هندسی تشکیل می دهد.
بعد این برش ها را در کنار هم و بوسیله سریشم ، روی ورقه نازکی از چوب، می چسبانند و نهایتا ورقه را بر اشیاء گوناگونی مانند میز، صندلی، جعبه، قاب و غیره می نشانند. اخیرا خاتم های خطی نیز ساخته می شود که در آن کلماتی مانند اسماء خداوندی بعنوان نقش ظاهر می شوند.
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ed/PersianKhatam.jpg/800px-PersianKhatam.jpg
در خاتم های گرانقیمت، قسمت های فلزی خاتم از طلا یا نقره تشکیل میشود و به جای استخوان در ساخت آنها عاج به کار می رود. مرغوبترین انواع خاتم، به “پره وارو” و “سیم دار” مشهور است. این هنر از دویست سال پیش تا کنون بدون تغییرات زیاد باقی مانده و نمونه کارهای قدیمی و معاصر تفاوت چندانی باهم ندارند.
مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان
استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان مصنوعی
رنگ سبز
این رنگ از ترکیب نشادر، براده مس و سرکه تهیه می شود. استخوان های بریده شده را در ظرف حاوی محلول رنگی می ریزند و مدت شش ماه در معرض نور خورشید قرار می دهند. امروزه از آنجائیکه تهیه استخوان شتر مشکل است، از چوب نارنج به جای استخوان شتر استفاده می کنند و برای رنگ کردن آن، از رنگ سبز مخصوص رنگرزی پشم استفاده می کنند.
وسایل و ابزار خاتم سازی عبارتند از: رنده، تنگ، اره، سوهان، پرگار، گونیا، چکش، گازانبر، مغار، پرس.
روغنکاری خاتم
اصولا سطح یک خاتم به دو علت روغن زده می شود : براق شدن خاتم و حفاظت آن در مقابل رطوبت، گرما و سرما. در گذشته برای این کار روغن جلا یا سندلوس ( شیره درخت کاج ) به کار می رفت. بعد ها از روغن هاویلوکس استفاده شد و امروزه از پلی استر استفاده می کنند.
خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آنها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.
صنایع دستی به عنوان گنجینه ای از تفکر، فرهنگ و تمدن قومی، تلطیف کننده فضای بی روح و خشن زندگی صنعتی و ماشینی است و به همین دلیل نبض تپنده سبد کالاهای اقتصادی، فرهنگی – هنری خوانده می شود. در این رهگذر ایران از نظر تنوع رشته ها در مقام نخست و به لحاظ جایگاه عرضه محصولات در رتبه سوم جهانی قرار دارد.
صنایع دستی ایران، ثمره ذوق و هنر ایرانیان طی سده های متوالی است. تحولاتی که در اوضاع اقتصادی، اجتماعی و صنعتی جامعه ما پدید آمده به بسیاری از حرفه های مرتبط باصنایع دستی نقش حاشیه ای داده یا به طور کلی آنها را منسوخ کرده است.
این فنون و هنرها با وجود آن که در حاشیه تولیدات کشور قرار گرفته اند، اما قابلیت کسب درآمدهای ارزی و ریالی بیشتر را پیدا خواهند کرد. مشروط بر آن که مسوولان از بازاریابی، برگزاری دوره های آموزشی نظام مند و تهیه متون لازم برای ارتقای کمی و کیفی تولیدات صنایع دستی حمایت کافی به عمل آورند.
تدوین متون آموزشی یکی از ضروریات توسعه و بهبود وضعیت هنرهای دستی در ایران است. متاسفانه درحال حاضر محتوای اکثر کتب و مقاله هایی که در این زمینه نوشته شده به ذکر تاریخ و توصیف هنرها بسنده کرده و متون آموزشی کمتر در میان آنها به چشم می خورد. واژه های رایج و تخصصی این حوزه ها نیز فقط برای اهل فن آشناست و عموم مردم، حتی فرهنگ نویسان اطلاع زیادی در مورد آن ندارند.
همانگونه که می دانیم صنایع دستی به لحاظ ارزآوری از اقلام مهم صادراتی کشور است. از طرفی به گفته خانم نادرنژاد مدیر روابط عمومی سازمان صنایع دستی ایران در حال حاضر
۲/۵ میلیون نفر به طور مستقیم در رشته های مختلف صنایع دستی مشغول به کارند و تخمین زده می شود که حدود ۱۰ میلیون نفر نیز به طور غیرمستقیم در این حوزه کار می کنند. جا دارد با توجه به این قشر عظیم با شناسایی و زیر پوشش قرار دادن آنان و ایجاد مجتمع های صنایع دستی و بازاریابی و حمایت از صادرات تولیدات در راه شکوفایی اقتصادی و در رشته های صنایع دستی گام برداریم.
خاتم یکی از هنرهای زیبا و فاخر دنیاست. هنر آراستن سطح اشیای چوبی به صورتی شبیه موزاییک با مثلث های کوچک دو پهلو برابر و سه پهلو برابر از جنس عاج، چوب های مختلف، استخوان و فلزات گوناگون.
هنر خاتم در طول پیدایش و تکامل خود سینه به سینه و از استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته و خواه ناخواه با تغییراتی به شکل امروزی درآمده است. در این نقل و انتقال ها چه بسا رموز و اسرار کار که از میان رفته و چه افسانه ها که جای واقعیت را در این فن گرفته است.
اوستا اکبر سالهاست که با این هنر زندگی کرده است. او که از کودکی در کنار پدرش به آموختن هنر خاتم پرداخته در مورد این هنر زیبا می گوید: این هنر دو مرحله دارد. ۱- خاتم سازی که شامل عملیاتی از قبیل طراحی خاتم، تهیه مواد ومصالح و برش مصالح اولیه ترکیب و ایجاد گل و در نهایت ساخت قامه (جسم مکعب مستطیلی شکل دارای میانگین طول ۴۰ سانتی متر و عرض ۱۰ سانتی متر و قطر ۳ سانتی متر از چوب یا خاتم) و برش آن و تهیه لایه خاتم است.
۲- خاتم کاری که شامل طراحی زیرسازی، طراحی چسباندن لایه های خاتم بر روی زیرکار، پرداخت و جلاکاری اشیای خاتم کاری است.
او می گوید: زمان آغاز این هنر، آشکار نیست و آنچه درباره آن گفته می شود بیشتر با افسانه همراه است. ولی به نقل یکی از برجستگان خاتم سازی این هنر به شیوه امروزی قبل از صفویه و در عهد استیلای ایلخان مغول بر ایران و به دنبال پیدایش رابطه مستقیم بین ایران و چین; به ایران راه یافته است. برخی دیگر از محققان نیز معتقدند که خاتم کاری در دوره دیلمان در ایران و در شهر شیراز پایه گذاری شد و در عصر صفویه به اوج شکوفایی رسید، زیرا از طرفی حمایت حکومت از هنرمندان و از دیگر سو ایجاد روابط بازرگانی با کشورهای دور و نزدیک به گسترش هنر خاتم کمک کرد.
اوستا اکبر می گوید: در ایران پیش از ظهور اسلام گونه ای خاتم سازی رواج داشته و شیوه کار آن چنین بوده که از چوب یکرنگ مکعب هایی به اضلاع چهار میلی متر می بریدند و با طرح های گوناگون روی صفحه ای نصب و میخکوب می کردند و این شیوه تا چند قرن پس از اسلام هم متداول بوده است.
او ادامه می دهد: در حال حاضر منبری خاتم کاری شده با این روش در مسجد جامع عقیق شیراز وجود دارد که بیش از هزار سال از زمان ساخت آن می گذرد.
خاتم ابتدا از کنار هم قرار گرفتن مثلث های بزرگ شکل می گرفت و رنگ چوب های مصرفی بیشتر سیاه یا سفید بود ولی به تدریج ذوق و سلیقه ایرانی ظرافت کنونی را جانشین زمختی پیشین نمود و تنوعی در رنگ های آن به وجود آورد و رنگ های قرمز، سبز، آبی و زرد را به آن افزود و به جای روی و قلع که قبلا به کار برده می شد و هیچ جلوه و جلایی نداشت، از فلز برنج بهره گرفت.
این استاد خاتم کاری تغییرات خاتم را اینگونه توصیف می کند: از نظر هندسی نیز در خاتم تغییراتی ایجاد گردید و اشکال سه ضلعی، پنج ضلعی، هشت ضلعی، ده ضلعی و دوازده ضلعی به کار گرفته شد که با قرار دادن آنها کنار یکدیگر نقش بندی ایجاد می شود.
در مورد روش ساخت خاتم هم از او سوال می کنم و اوستا اکبر می گوید: در خاتم کاری چوب، استخوان یا فلز را به صورت منشورهای مثلث القاعده برش داده و آنها را به گونه ای کنار هم قرار می دهند که برش عرضی این مثلث های واحد، دارای اشکال هندسی منظم باشد سپس با سریش برش های نازک را با نظم و ترتیب خاصی روی ورقه نازک چوبی می چسبانند و پس از خشک شدن ورقه ها را روی اشیای مورد نیاز جهت تزئین نصب می کنند.
این استاد خاتم کاری در مورد مواد و مصالح مورد نیاز در این هنر می گوید: انواع چوب از مهمترین مصالح خاتم سازی است که شامل چوب های عناب، نارنج، افرا، گردو، کیکم، تبریزی، شمشاد، آبنوس، فوفل و بتم است. انواع استخوان نیز به علت استحکام و رنگ سفید آنها در ساخت خاتم به کار می روند که عبارتند از استخوان های شتر، اسب، گاو، همچنین عاج طبیعی فیل و عاج مصنوعی نیز در خاتم کاربرد زیادی دارد. برای استقامت خاتم ساخته شده و مراقبت از آن، از فلزات رنگی در خاتم سازی استفاده می شود نقره و آلومینیوم برای رنگ سفید و برنج برای رنگ زرد مورد استفاده قرار می گیرد.
او معتقد است: در انتخاب مصالح باید نهایت توجه مبذول گردد تا بهترین نتیجه عاید شود. مثلا برای تهیه چوب مورد نیاز باید دقت شود که دارای رنگ و بافت مناسبی بوده و گره و ترک نداشته باشد. فلزات نیز باید آلیاژ مناسبی داشته باشند.
به همین جهت برنج که آلیاژ خوبی به شمار می رود بیشترین کاربرد را در هنر خاتم سازی دارد و در تهیه استخوان نیز باید به مواردی مانند سلامت حیوان ذبح شده، تازگی استخوان و سفیدی رنگ آن توجه کرد. البته استخوان طی مراحل خاصی از قبیل چربی گیری، خواباندن در آب آهک آماده کار می شود. او ابزارهای کارش را نیز معرفی می کند و می گوید: گیره فلزی، تیز سوهان، چکش، گاز انبر، اره سیم ساب دار، مثلث ساب، مغار، متر فلزی، خط کش ثابت و خط کش تیردار، گونیا و پرگار ابزار لازم برای ایجاد این هنر بدیع هستند.
آثار خاتم سازی در دوره های مختلف
نشنیده بودم اما اوستا اکبر گفت که عهد صفویه درخشان ترین دوره خاتم سازی در ایران است. صندوق مرقد امامزاده سید علا»الدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر(ع) در شیراز و در جفت خاتم آن بقعه که قدمت آنها ۴۰۰ تا ۴۵۰ سال است. قاب آینه خاتم که در تاریخ ۱۱۲۴ ه. ق در کرمان ساخته شده و جزو مجموعه خصوصی مرحوم محمدحسین صنیع خاتم است. بخش هایی از صندوق آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل، صندوق آرامگاه شاه اسماعیل صفوی در کرمان، صندوق مرقد حضرت موسی بن جعفر(ع) و حضرت امام جواد(ع) در سامرا و نیز صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر گرامی حضرت حجت الله (عج) در سامره که در زمان شاه سلطان حسین صفوی به کمک استاد جعفر ساخته شده است از شاهکارهای خاتم آن دوران است.
او می گوید: در دوره زندیه و به خصوص در زمان سلطنت کریم خان در اثر تشویق هنرمندان تحولاتی در هنرهای تزیینی ایران پدید آمد و از آثار مربوط به این دوره می توان از صندوق مرقد حضرت علی بن ابیطالب(ع) در نجف اشرف، صندوق خاتم مرقد حضرت سید الشهدا (ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در کربلا، صندوق مقبره حضرت زینب(س) و حضرت رقیه (س) در سوریه نام برد.
اوستا اکبر می گوید: در دوران قاجاریه هنر خاتم رو به افول گذاشت اما در همین زمان نیز هنرمندان از خود آثاری به جا نهادند که از آن جمله در ورودی خزانه و حرم حضرت عبد العظیم (ع) و در ورودی موزه ایران باستان است.
در دوره پهلوی کارگاه خاتم سازی در مدرسه هنرهای زیبا تشکیل و در سال ۱۳۱۱ هجری شمسی محمدحسین صنیع خاتم (امین الصنایع) برای ریاست این کارگاه از شیراز به تهران دعوت شد. در سال ۱۳۱۳ ساخت اتاق خاتم کاخ مرمر توسط هفت تن از اساتید بنام و با همکاری شصت نفر از خاتم سازان شیراز، اصفهان و تهران آغاز شد و چهارسال طول کشید. ساخت صندوق های حضرت مسلم بن عقیل(ع)، حضرت عبد العظیم (ع)، حضرت شاهچراغ(ع)، امامزاده سید میرمحمد(ع) و نیز تالار خاتم مجلس شورای ملی سابق که ساخت آن با تلاش خستگی ناپذیر بیش از ۶۰تن از اساتید و هنرمندان ورزیده در مدت ۶ سال به پایان رسید.
او گفت: در دوران انقلاب اسلا می و وقوع جنگ تحمیلی و محاصره اقتصادی و کاهش مسافرت، بازدیدکنندگان خارجی از ایران رکود در توسعه و پیشرفت و نوآوری این هنر اصیل را موجب شد و خوشبختانه پس از بهبودی اوضاع و افزایش بازدیدکنندگان خارجی از موزه ها و نمایشگاه های تخصصی کشورمان بار دیگر این هنر رونق گرفته است.
http://www.marpiich.com/Members/ShowImage.aspx?w=400&url=~/images/NewsImages/843.jpg