سابقه تاریخی حمام ها

[وحید 0319]

سابقه تاریخی حمام هاازگذشته هاي دورتاكنون شست و شو و پاكيزگي از اهميتي ويژه برخوردار بوده است زيرا كه گذشتگان به خوبي مي دانستند كه رعايت نكردن نظافت تن موجب امراض مختلف مسري خواهد شد و البته پاكي جسم پاكي روان رانيز به دنبال دارد. بنا بر مدارك تاريخي سابقه شست و شو در ايران به قبل از زمان زرتشت مربوط است و احتمالا مهرپرستان ميبايد براي انجام مراسم مذهبي به مدت سه روز و سه شب درفواصل معين غسل كنند تا قادر باشند در مراسم ديني شركت كنند. ازاينرو محرابه ها وعبادتگاه ها ميبايست درمحلي قرارگيرند كه آب روان از داخل آن ها عبور كند و يا در كنار چشمه واقع شوند.در آيين زرتشت به چگونگي تطهير اشاره شده است وبراي انجام مراسم مذهبي بايد كليه مؤمنان اين دين روزي سه مرتبه از آرنج تا سر دست از پس گوش و چانه و تا ساق پا را بشويند سپس مراسم مذهبي را به جاي آورند. هخامنشيان از حمام هاي خصوصي استفاده مي كردند كه يك نوع از آن درتخت جمشيد كشف شده و در كنار آن لوازم شست و شو مانند كاسه سفالين گلابدان به دست آمده است. در دوره اشكاني نيز نمونه هايي از حمام در كاخ آشور به دست آمده است. باظهور دين اسلام وتاكيد اين دين بر تطهير وپاكيزگي تحولي در زندگي اجتماعي مردم به وجود آمد. غسل هاي واجب و متعدد شست و شوي پنج گانه به عنوان وضو درشبانه روز اهميت زيادي در بهداشت مردم يافت و جمله "النظافه من الايمان" شعار مسلمانان گرديد. به اين ترتيب حمام ها يكي بعد از ديگري ساخته شدند و مورد استقبال عموم قرار گرفتند. معماري و ساختن بناي حمام ها را پيشتر ايرانيان عهده دار بودند. كليه سياحان ومورخان اسلامي كه از شهر هاي مختلف اسلامي جهان و ايران بازديد كرده اند تعداد حمام ها را بسيار نوشته اند. در اصفهان 272 حمام وجود دارد. تعدادي از اين حمام ها كه در نهايت زيبايي و با معماري ويژه و هنرمندانه ساخته مي شدند هنوز در شهر هاي ايران باقي مانده اند از جمله حمام گنجعلي خان دركرمان. ساخت حمام هاي مجلل در دوره زنديه و قاجاريه ادامه مي يابد و ما در ارگ كريمخاني حمام خصوصي كريمخاني و حمام ديگري درنزديكي بازار وكيل شيراز به نام حمام وكيل از دوره زنديه داريم كه تقريبا سالم باقي مانده اند.معماری حمام هامعماري حمام ها : حمام ها در بين فضاهاي شهري از اهمييت زيادي برخوردار بودند و بعد از مسجد و مدرسه و مجموعه بازار ازمهمترين بناهاي شهري محسوب مي شدند. حمام ها مي بايد در جايي در مسير گذر آب روان ساخته مي شدند و نيز لازم بود كه خروجي فاضلاب آن ها در نظر گرفته شود چون مصرف آب در حمام زياد بود. دراغلب حمام ها مسير دسترسي به بناي اصلي حمام با طراحي هاي جالبي صورت مي گرفت. به اين ترتيب كه هر فضا به وسيله راهرو هشتي مانند از فضاي ديگر جدا مي شد تا دما و رطوبت هر فضا نسبت به فضاي مجاور تنظيم گردد به اين صورت از ورود ناگهاني هواي سرد جلوگيري مي كردند بنابراين عامل مهمي كه در بناي حمام تاثير داشت تنظيم و حفظ دما و گرمايش بود.عناصر تشکیل دهنده حمام هافضا هاي تشكيل دهنده حمام عبارت اند از:1- ورودي : حمام ها قبل از ورود به راهروي منتهي به حمام درجلوي خود فضاي كوچكي به نام پيش خوان داشتند و سردر حمام ها نيز با تزئينات آجركاري و بيشتر كاشي كاري با نقوشي از گل و بوته و اغلب با مضمون هاي حماسي شاهنامه با كاشي خشت مزين بود و بعضا در ميان پيشاني در به شكل شير و خورشيد خانم با شعاع هاي اطراف آن با كاشي و يا نقاشي بر روي گچ تزئين مي شد. پس از پيشخوان نخست فضاي ورودي در ارتباط مستقيم با خارج قرار مي گرفت سپس به وسيله راهرويي باريك و پيچدار كه مانع از به هدر رفتن دماي داخل حمام بود به يك دهليز و از آنجا به بينه يا سربينه حمام مي رسيد.http://up.vatandownload.com/images/tlfvrrph6hv7v787lyi_thumb.jpg (http://up.vatandownload.com/viewer.php?file=tlfvrrph6hv7v787lyi.jpg)2- بينه يا سربينه : اين فضا به وسيله تعدادي پله كه از سطح اصلي گذر پايين تر بود با راهرو ورودي ارتباط می يافت. فضاي سربينه جايگاهي بود براي در آوردن لباس و نشستن و مانند سكويي دور تا دور فضا را فرا گرفته بود. معمولا يك قسمت از اين سكو عميق تر و وسيع تر و پر تزئين و تميزتر از ديگر قسمت هاي سكو بود كه اصطلاحا به آن شاه نشين مي گفتند اين محل مخصوص اعيان و بزرگان و دولت مردان بود. فضاي سربينه معمولا هشت گوش وچهار گوش وبه ندرت دايره بود. در زير سكوهاي رختكن حفره هايي به عنوان كفش كن تعبيه شده بود.http://up.vatandownload.com/images/lu0vyxzaf9uapd48gl_thumb.jpg (http://up.vatandownload.com/viewer.php?file=lu0vyxzaf9uapd48gl.jpg)3- ميان در : ارتباط سر بينه با گرم خانه از طريق ميان در انجام مي شد اين دالان نيز به منظور جلوگيري از به هدر رفتن گرماي داخل گرم خانه پرپيچ و خم و باريك و داراي سقف كوتاهي بود و معمولا سرويس هاي بهداشتي نيز در حد فاصل اين دالان قرار داشت.4- گرم خانه : بعد از ميان در به فضاي گرم خانه مي رسيم. درگوشه اي ازاين فضا كه محل تميز كردن سر و بدن بود خزينه آب گرم قرار داشت. خزينه فضاي حوض مانند با آب گرم بود كه ابعاد آن متناسب با بزرگي و كوچكي حمام از 12الي25 متر مربع بود و علت بزرگی آن این بود که افراد برای شستن خود به ویژه غسل کردن (غسل ارتماسی) لازم بود وارد خزینه آب گرم شوند و معمولا یک دریچه کوچک از این فضا رو به گرمخانه قرار داشت تا مردم بتوانند وارد خزینه شوند . فضاي گرم خانه به دليل حرارتي كه از زير حمام به آن مي رسيد هميشه گرم بود. به علاوه چون ديوارهاي جانبي حمام تكيه بر خاك داشتند و با هواي بيرون مرتبط نبودند از اين رو همواره داخل حمام ها گرم بود وسرما نفوذي در آن ها نداشت. در كنار مخزن آب سرد قرار داشت آب خزينه را معمولا روزي يك بار وبعضا دو روز يك بار عوض مي كردند. از جمله فضاهایی که در بعضی از گرم خانه حمام ها قرار داشت اتاق نظافت و یا اتاق بهداشت بود که افراد برای انجام امور واجبات دینی به این اتاق می رفتند و کارهایی را که مربوط به امور دینی می شده است را انجام می دادند . كف حمام ها با سنگ مرمر يا ساروج پوشانده مي شد و تمام قسمت هاي گرم خانه و راهرو و سربينه و هشتي داراي ازاره بودند كه از جنس سنگ يا كاشي بود. آهك بري به صورت ساده و رنگي از جمله تزيينات داخلي حمام ها بود. نمونه زيباي اي آهك بري در حمام وكيل شيراز وجود دارد.http://up.vatandownload.com/images/z0bcldsvq4d00oxyczq_thumb.jpg (http://up.vatandownload.com/viewer.php?file=z0bcldsvq4d00oxyczq.jpg)حمام ها معمولا از سوي خيرين ساخته و بعضا وقف مي شد آيين هاي مختلفي در حمام ها انجام مي شد كه منبع غني وسرشاري از فرهنگ عامه ايرانيان است.