بررسی طبیعت گرایی در نقاشی دیواری های عامیانه - دوره صفوی و قاجار

[وحید 0319]

چکیده
دیوارنگاری و از جمله نقاشی روی دیوار (نقاشی روی دیوار با توجه به مفهوم خاصی که پیدا کرده، بخشی از دیوار نگاری را در بر می گیرد و معمولاً ایجاد نقش بر روی گچ یا آهک را شامل می شود. هنری است که در ایران به خصوص قدمتی دیرینه دارد. از زمان غارنشینی انسان در فلات ایران تا دوران پیش از تاریخ، دوران تاریخی و دوران اسلامی در ایران شاهد نمونه های متنوعی از دیوارنگاری در اماکن عمومی و خصوصی با موضوعات مختلف روایی، مذهبی، حماسی و ... هستیم. در کنار همه اینها دیوارنگاری هنری شدیداً وابسته به هنر های تجسمی دیگر است و چون سایر هنرهای این سرزمین با هر موضوع و مفهومی که باشد طبیعت و عناصر طبیعی در آن نقشی غیر قابل انکار دارند.
در این بین از دوره صفوی با وقوع شرایط جدید اجتماعی - فرهنگی از یک سو و تاثیرات هنر اروپایی از سوی دیگر شاهد تحولاتی اساسی در هنرهای مختلف و از جمله دیوارنگاری هستیم که در دوره¬ های بعدی به خصوص دوره قاجار ادامه می یابد.
در این دوران نگارگری در دو شیوه متمایز، به عرضه آثاری منجر شد که در بخشی شاهد استمرار سنن گذشته و در بخش دیگر نظاره گر ابداعاتی هستیم که حاصل تاثیر پذیری از هنر سایر ممالک است.
در این مجال تلاش می شود تا طبیعت گرایی در دسته ای از نقاشی های دیواری، که با عنوان نقاشی دیواری های عامیانه در دو دوره صفوی و قاجار به روش و سبک های متنوع بر دیوار بناهای عمومی نقش بسته اند مورد بررسی قرار گرفته و صورت های مختلف استفاده از عناصر طبیعی در نقاشی دیواری های عامیانه معرفی گردد.

فرضیه
در نقاشی دیواری های عامیانه دوره صفوی و قاجار طبیعت گرایی و استفاده از عناصر طبیعی چون: درخت، بوته، گل و ... به شدت به عنوان یک عنصر جدایی ناپذیر همواره وجود داشته است. طبیعت گاه خود موضوع بوده است. در سایر مواقع در زمینه روایات حماسی، مذهبی و ... حضور دارد و گاهی نیز به صورت حاشیه ای تزئینی برای تصویر اصلی به کار رفته است. استفاده از عناصر طبیعی در دیوارنگاری ها چون سایر هنرهای این دوره از جمله مینیاتور به دو صورت واقع گرا و نمادین به کار رفته است.

مقدمه
دیوارنگاری و نقاشی دیواری به عنوان جزئی از آن، هنری به شدت وابسته و وام دار سایر هنرهای تجسمی از جمله نگارگری، مینیاتور و ... است.
در دوره صفوی در پی تماس های مکرر ایرانیان و اروپائیان ابداعاتی بروز نمود و موجب تحول در هنرهای تجسمی ادوار پس ازخود گردید."از ویژگی های نقاشی های صفوی، وابستگی و همانندی های سبک شناسی در نقاشی های نسخ خطی و دیوار نگاره هاست. به نحوی که بررسی و مطالعه هر کدام، شناخت آثار گروه دیگر را در پی خواهد داشت."
"از جمله دست آوردهای مهم هنر نگارگری صفوی علاوه بر نقاشی های رنگ روغنی گل و مرغ که در دوره زند و قاجار شاهد گسترش آن خواهیم بود، باید به گونه نوظهور دیگری از نقاشی این دوران اشاره نمود که با رواج در طبقات عادی جامعه زمینه ساز شکل گیری نقاشی قهوه خانه ای با مضامین حماسی و مذهبی در دوران قاجار می گردد. نکته دیگر در خصوص تحولات یاد شده در نگارگری عهد صفوی و تاثیرات برگرفته از هنر اروپایی، تحول در دیدگاه هنرمند است به طوری که در آثار این دوران به مرور، مضامین بر گرفته از هنر غرب در حوزه فرهنگ سازی نیز موثر واقع شده و علی رغم آثار مکاتب نقاشی سنتی ایران، واقع گرایی را در تجسم مضامین دنیوی و مادی گسترش می دهد."
تاثیر این واقع گرایی و رواج ترسیم روایت عامیانه در طبقات عادی جامعه زمینه شکل گیری نوعی سبک نقاشی عامیانه و در کنار آن نقاشی دیواری عامیانه در بناهای عمومی از جمله: حمام، امامزاده و ... مهیا ساخت.
در جهت اثبات فرضیه، نقش غیر قابل انکار عناصر گیاهی و نحوه خاص استفاده از آنها در نقاشی دیواری های عامیانه طبیعت گرایی در نمونه هایی از بناهای عمومی در سه گروه امامزاده ها، حمام ها، خانه های مسکونی و کاخ ها مربوط به دوره صفوی و قاجار مورد بررسی قرار می گیرد. در این بین تلاش می شود تا نمونه های متنوعی از نقاشی دیواری عامیانه به نمایش گذارده شده و نقد گردد. نکته قابل توجه در مورد نقاشی های دیواری بناهای عمومی این که در این بنا به علت تعدد تغییرات، تعمیرات و بازسازی هایی که در دوره های مختلف در این بناها صورت می گیرد، نقوش و تزئینات جدید جایگزین تزئینات قدیمی تر می شود. به این جهت گاهی تاریخ احداث بنا بر اساس کتیبه های آن، بنا را به دوره ای خاص متعلق می نماید در صورتی که تزئینات و نگاره ها در دوره ای متاخر اجرا شده اند.

بررسی طبیعت گرایی در نقاشی های دیواری عامیانه - امامزاده ها
نقاشی دیواری در امامزاده ها در دو شیوه تزئینی و روایی (روایات مذهبی) اجرا گردیده است.

امامزاده عبدالله، دزفول، خوزستان


http://www.architects.ir/architects/file/B1.jpg

http://www.architects.ir/architects/file/B2(1).jpg

http://www.architects.ir/architects/file/B3.jpg
حمام گنجعلی خان، نقاشی های نقش بسته بر ورودی بنا
حمام گنجعلی خان از بناهای زیبای دوره صفوی است و نقاشی های دیواری نقش بسته بر سقف و دیوارهای آن از نمونه های جالب توجه نقاشی های دیواری عامیانه در ایران است. نقاشی ها نشانگر نقوش حیوانی، انسانی و گیاهی روایتگر شکار، رزم و نبرد حیوانات مختلف چون فیل، گوزن، خرگوش و ... می باشد. با این حال نقوش گیاهی گل، بوته های مختلف و علف در میان سایر نقوش به صورتی طبیعت گرا ترسیم شده اند.
در تصویر شماره 3 از همان بنا نیز عناصر گیاهی در کنار آن که به صورت کاملاً طبیعت گرا و واقعی، در قالب گل و بوته، در پس زمینه تصاویر وجود دارند. با این حال نقش بستن تصاویر نمادین و انتزاعی از درخت سرو، گل اناری و گل شش پر به عنوان تزئین در سایر قسمت های سقف ورودی بنا نمایان گر نقش انکار ناپذیر این عناصر در تزئین و دیوارنگاری آن دوران است.

حمام شاه، مشهد
ساخت بنای حمام و مسجد شاه در مشهد مربوط به دوره صفوی، شاه عباس اول، است. با این حال نقاشی های دیواریی که پس از لایه و اندود برداری های فراوان، توسط سازمان میراث فرهنگی، در سال 1383 تثبیت شده اند مربوط به دوره قاجار است.


http://www.architects.ir/architects/file/B4.jpg
نقاشی های دیواری نقش بسته بر سقف حمام

http://www.architects.ir/architects/file/B5.jpg
نقاشی های دیواری نقش بسته بر سقف حمام.
تصاویر فوق مربوط به حمام شاه در مشهد نقاش با تصویر درختان میوه، درختان شکوفه، گلدان ها و باغچه های گل در کنار حرکات پویا و نرم انسان ها و پرستوها بر دیوار و سقف حمام تلاش در تجسم زیبایی های دنیای بیرون دارد. ترسیم دوچرخه، اتومبیل و حتی سر در باغ ملی در تهران نشان از دست آوردهای انسان متمدن در محیط بیرون دارد. با این وجود عناصر طبیعی درخت، گل و ... نقش مهمی را در زمینه تصویر اصلی بر زیر گنبد به خود اختصاص می دهند. درکنار این استفاده مستقیم از عناصر گیاهی در تصویر اصلی، گل ها و بوته های قرمز رنگ به صورت حاشیه و نوار در تزئین سایر قسمت ها در زیر گنبد به وفور مورد استفاده قرار گرفته اند. نقوش انتزاعی و نمادینی از درخت سرو نیز در سایر قسمت ها تزئین کننده حمام است.


http://www.architects.ir/architects/file/B6.jpg
حمام شاه مشهد، در این تصویر در قسمتی دیگر از سربینه حمام در آنجا که موضوع نقاشی روایت گر داستانی دیگر است باز هم نقوش طبیعی گل و بوته و علف در پس زمینه تصویر به کار رفته و داستان در صحنه ای از طبیعت روایت شده است.

http://www.architects.ir/architects/file/B7.jpg
حمام شاه مشهد، در این تصویر مربوط به سر بینه حمام شاه مشهد، نیز اگر چه برای بیان مطلب هیچ نیازی به عناصر طبیعت نیست، با این حال برای پر کردن فضاهای خالی و حاشیه سازی تصویر نبرد انسانی، با سر پرنده و مار تصویرگر به ترسیم بوته هایی با گل های قرمز و آبی به گونه ای واقع گرا و طبیعی دست زده است.