وحید 0319
14th August 2012, 08:52 PM
بادگیرها از بادگیرهای ایرانی( تودشکی http://blogfa.com/images/smileys/11.gif )تا معماری اکوتک
طبیعی ترین روش تهویه استفاده از بادگیر از که بر حسب سرعت و جهت باد طراحی شده اند:
حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما ، رطوبت وانتقال ذرات معلق است.این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد. جابجایی هوا در بالا بردن سطح کارایی ذهنی وفیزیکی افراد وکاهش میزان ابتلاع به بیماریها بسیار موثر است. همچنین میتواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیلی باشد.
اهمیت باد در طرح وساخت محیط مسکونی از دیر باز مورد توجه بوده است.ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمارروسی یک قرن قبل از میلاد از روش استفادۀ باد در معماری وشهر سازی صحبت می کنند.
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمانها با توجه به اقلیم وشرایط محیطی ساخته می شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما،گرما و به طور کلی شرایط آب وهوایی وجغرافیایی تأ ثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان باد گیر است.
بادگیرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی وجنوبی ایران بر حسب سرعت وجهت باد مطلوب طراحی واجراء شده اند.
از نامهای باستانی وگوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود،خویش خوان ،خیشور، ماسوره و هواکپ بر می آید که پدیدهای بس کهن است.
باد پس از برخورد با سخف فوقانی به دالانهایی هدایت می شود که با سطح آب داخل حوض خانه برخورد کرده ( مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فظای داخل اتاق را خنک می کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانال های خشک عبور می کند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می کند.
انواع بادگیر:
نوع اول:
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است وئ بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را می بندند .
در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد .
ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب ( که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ظلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمنه بیشتر در مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود.
نوع دوم:
نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.
نوع سوم:
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده).
در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است کهاز هر طرف وزش داشته و تیغه‌هایکانال میتواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسیر هدایتکند.
بادگیر چپقی نوع ششمبادگیرهاست که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجادچندلوله خم‌دار (زانومانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها وقسمت‌هایداخلی مانندنمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شدهاست.
نماسازی بادگیرها خوداز ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجرکاری ویا گچ‌بری ساخته میشود. دراین جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره‌اینیز نام برد.
در شیراز نیزبادگیرهایی کم و بیش دیده میشود که به عنوان نمونه میتوان از بادگیرارگ و آب انبار کریم‌خان زندیاد کرد.چشم‌اندازآیندهبا ورود معماری مدرنو به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان‌هاکم‌رنگ شد اما از نیمه دومقرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفتاستفاده از فناوری همگون بامحیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی‌های پاکمانند انرژی خورشید، باد و آباهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمان توجه بهمحیط زیست و تلاش برای طراحیساختمان‌های اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد.
امروزه میتوان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه وبرودت ساختمان استفاده کرد. به وسیله بادگیر میتوان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تامینکرد و تنها زمانی که باددیگرنتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهرهگرفت.
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/42iy25w.jpg
حسن فتحی معمار مصریکه تلاش فوق‌العاده‌ای برای تلفیق معماری سنتی و تکنولوژی روز خودانجام داده است، از یک پمپآب در داخل کانال بادگیر ساختمان‌هایش استفاده می‌کرد که با ایجادفواره‌ای در روزهایی کههوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از میزان گرما و هم از میزان گرد وغبارمی‌کاست.
علاوهبر موارد گفته شده، طرح‌های دیگری در سایر کشورها که با تکیه به تهویه طبیعیطراحیشده به عنوان مثال درمرکز فروش بلو واتر انگلیس هوای تازه از طریق دنباله‌ای از بادگیرهایمخروطی با ارتفاعدو متر تامین میشود این بادگیرها روی بام سوار شده‌اند تا هوای خنک‌تری رابه پایین فرستاده و آن را درفضای داخی پخش کنند. آنها در فاصله ۱۵ متری نسبت به هم و رویمحور مرکزی مجتمع قرارگرفته‌اند و پس از دریافت جریان هوای خارجی، هوای تازه را به داخلساختمانمی‌فرستند.
همچنین برجآرموری چین شامل مجموعه‌ای از بلوک‌های هم‌شکل سوار شده بر یکدیگر با کاربریاداری، خرده‌فروشی، هتل ومسکونی است. در فصل تابستان یک بادگیر هوای تازه را به سمتپایین دهلیز میانی سوقمی‌دهد. سپس این هوا از جداره‌ها به سمت بیرون کشیده میشود. درفصل زمستان این بادگیر هوارا از بدنه ساختمان و مجرای جذب کننده‌های خورشیدی به سمت خودمی‌کشد و از ساختمان خارجمی‌کند.
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/bedzed008_jpg.jpg
نمونه قابل ذکردیگر لیستر انگلستان است میزان مصرف انرژی در ساختمان کوئینز دانشگاهمونتفورت، نصف انرژی مصرفی دریک ساختمان معمولی مشابه این بنا است که در آن سیستم تهویهمطبوع استفاده شده است. بادگیرهای مرتفع جلو اغتشاشهوایی را گرفته و برای انتقال هوایداخل به خارج از بنا طراحی شده است.
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/2.jpg
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/Image008.jpg
نوع چهارم:
باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیقه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق ( حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است.
در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کردند و اتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است.
این فضاها ( سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است. این نمونه در یزد ، کرمان و بوشهر و… دیده می شود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی ( معمولاٌ هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله ی خم دار ( زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتها یث داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
نما سازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله ی آجر کاری و یا گچ بری ساخته می شود.
درد اینجا لاظم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه میتوان از با گبر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد.
شیوه ساختنبادگیر
http://www.qeshm.ir/Images/Content/Portal-Farhang-memarisonati49.jpg
در بعضی خانه ها گاهی برای فصلزمستان که احتیاج به بادگیر نیست چشمه های بادگیر را با آجر یا خشت تیغه می کنند،یا چنان چه در قسمت پایین بادگیر درچه هایی کار گذاشته شوندان را می بندند. این کاهر سال اواخر پاییز و در آستانه زمستان شکل می گیرد از آن جایی که در اتاقک زیربادگیر در تابستان اهل خانه استراحت می کنند احتمال دارد پرندگان به ویژه کبوتراندر چشمه های بادگیر آشیانه کنند و فضولات آنها به پایین بریزد. بنابراین برایجلوگیری از این کار چشمه های بادگیر را با توری سیمی یا نرده های چوبی میپوشانند.
http://ghoolabad.com/media/article/windcatcher_yazd_1.gif
معماران محلی برای ساختنبادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاصداده اند با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاعمعینی برسد.سپس بالای این تنوره ها چهاردیواره را در دو چوب به شکل ضربدری«×» می گذارند. به گونه ای که دو سمت هر چوب دردو زاویه ی مقطع قرار بگیرد و سپس دیوار های سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تاپنج و دو دهم متر بالا می آورند. سپس درقسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتیمتر،روی تنور را تا ا رتفاع معینی می چینند. ارتفاع این تیغه ها ۴۰ سانتیمتر بلندتر ازسایر دیوارها است این تیغه ها را «پایه» می نامند که نوعی باد شکن محسوب می شوند واز لحاظ معماری هم فوایدی دارد.به عنوانمثال به نمای بادگیر جلوۀ خاصی می بخشد و موجب استحکام ساختمان بادگیر می شود، زیرااردکان و میبد و اطراف آنها گاهی اوقات گرد بادگیر را در سمت جنوب و مشرق به کوچهمی سازند طبیعی است در صورت نبودن وجود پایه، به ویژه در گذشته دور که تا حدی ناامنی در منطقه وجود داشت سارقین از راه منفذ بادگیر به داخل منازل راه پیدا میکردند.عرض بین دو تیغه را در اصطلاح “چشمه” می نامند. بین ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر است. تعداد چشمه ای هر بادگیر بستگی بهعرض اتاق دارد. به طوری که برای اتاق عرض بین سه و پنج وهفت متر به ترتیب پنج و هفتو یازده چشمه می گذارند. در این منطقه تعداد چشمه ها جف نیست. زیرا برای صاحب آنخوش یمن نیست به گفته خودشان آمد ندارد. عمق هر بادگیر یک تا دو و نیم متر است گاهبرای استحکام بیشتر بادگیر به اندازه هر نیم متر چوبی در میان دیواره های بادگیرکار می گذارند.بام بادگیر را به شکل خرپشته در می آورند تا در کشاندن هوای مطبوع یا در بیرون کردن هوای کرم و آلوده کمککند. بعد روی پشت بام بادگیر را به قطر سه سانتیمتر با نیمچه کاه تخت می کنند سپسدو یا سه رگه آجر در لبه های بام آن کار می گذارند.به طوری که چیدن آجرها به این ترتیب علاوه بر استحکامبادگیر به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید. گاهی اوقات کف پشت بام را کاه گل می کنندسپس یک ردیف آجر روی آن می چینند. فاصله بین آجرها را با گچ و خاک بندکشی. بعضی ازافراد که امکان مالی بیشتری دارند روی دیواره چشمه هایی بادگیر را گچگیری می کنند. تعداد چشمه های هر بادگیر با بزرگی بادگیر ارتباط مستقیمی دارد. از طرفی تعداد چشمههای هر طرف بادگیر با شدت باد همان طرف ودر مجموع باد هوای هر منطقه ارتباط دارد.
انواع بادگیر بر سه نوع بادگیراردکانی، بادگیر کرمانی و بادگیر یزدی است. که بادگیر اردکانی بیشتر در منطقهاردکان دیده می شود و جهت بادگیر رو به باد اصفهانی است. از سمت غرب و شرق و جنوبمنفذ ندارد. بنای این نوع بادگیر به نسبت سایر انواع بادگیر تا حدی ساده و از لحاظاقتصادی هم مقرون به صرفه است.به همینلحاظ ممکن است که برای هر اتاقی یک بادگیر ساخته شود اما بادگیر کرمانی ساده و کوچکاست و به خانه خانواده های متوسط رو به پایین اختصاص دارد. هر بنایی می تواند اینبادگیرها را بسازد. مصالح اصلی آن بیشتر خشت و گل است. از آنجا که این نوع بادگیرهادوطرفه هستنند، بادگیر دوقلو نیز نامیده می شوند. بادگیرهای دو قلو را در مسیربادهای شناخته شده می سازند. کار این نوع بادگیرها تا حدودی نسبت به بادگیر هایاردکانی دقیقتر ایده آل تر است زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای گرم وآلوده طرف دیگر می شود.
http://www.hamshahrionline.ir/images/upload/news/pose/8606/home2-zr.jpg
بادگیر بیشتر آبانبارها را نیز به شکل بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن هوای خوش ومطبوع به آب برسد و از طرف دیگرش هوای گرم به بیرون برود.
بادگیر یزدی از سایر انواع بادگیرها بزرگتر است و چهار طرفهساخته می شود به همین لحاظ این بادگیر را در بعضی جاها بادگیر «چهار طرفه» یا «چهارسو » می نامند البته ساختمان آن از لحاظ معماری از سایر انواع بادگیرها مشکل تر وپیچیده تر است. به همین دلیل می توان آن را نوع برجسته ای از پدیده های هنر معماریبه حساب آورد. ارتفاع آن به طور معمولاٌ زیاد است و میزانارتفاع بادگیر از پشت بامخانه و نوع چشمه های هر سمت بادگیر ارتباط مستقیم با اوضاع جوی منطقه دارد، این نوعبادگیر ویژه ثروتمند و گاهی نیز در خانه های افراد متوسط روستایی و شهری ساخته شدهاست.
چشم انداز آینده :
با ورود معماری مدرن و به ویژهاستفاده از تأسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان حاکم رنگ شد اما از نیمهدوم قرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده ازفناوری همگون با محیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی های پاکمانند انرژی خورشید باد و آب اهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمانتوجه به محیط زیست و تلاش برای طراحی ساختمان های اقلیمی و معماری همساز با اقلیمآغاز شد.امروزهمی توان از بادگیر به عنوانمکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده کرد. به وسیله ی بادگیر می توان در مواقعای از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تأمین کرد و تنها زمانی که بادگیر نتواندپاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تأسیسات مکانیکی بهره گرفت.
بادگیرها؛ تنفس گاه های دشت کویر:
وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیّن و تشخص افراد آن خانه است.
بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه ای که هنگام ورود به یک روستای کویری با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می توان موقعیت اقتصادی هر خانوار را تشخیص داد.باد گیر وسیلۀ تهویه مناسبی برای خانه ها در قلب کویر محسوب می شود. به طوری که جریان هوای مطبوع را در اتاقها، تالار و زیر زمین ایجاد می کند در واقع شهرها و روستاهای کویری با بادگیر نفس می کشند. به همین لحاظ است که در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می سازند که مناسب ترین جریان هوایی منطقه را جذب کند. به عنوان مثال در سراسر منطقه اردکان جهت بادگیر را روبه شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه بکشانند. برای همین پشت بادگیر را در جهت باز« قبله » می سازند که همراه با گرد و خاک است. کار اصلی با دگیر در دو بخش خلاصه می شود یکی آنکه هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر هدایت می کند به طوری که هوا به محض این که به چشمه های بادگیر می وزد به دلیل وضعیت ویژه چشمه های بادگیر،باد با سرعت هرچه تمام تر به پایین کشیده می شود.
کار دوم این است که جهت دیگر باد گیر هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستد یعنی در واقع کار مکش را انجام می هد.
در مسیر بعضی از بادگیرها که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی سرآن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند. به این معنی در زمستان در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کند این گنجه ها در اتاقها کار یخچال امروزی را انجام می دهند. به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوایی گرم فضای داخل و دسترس حیوانات خانگی در امان باشد. در « عقدا» به این گنجه های دیواری اصطلاحاٌ « گمبیجه» می گویند.
ار بادگیر علاوه بر تهویه هوا و موردی که گفته شد برای سرد نگه داشتن مواد غذایی به روش بهتری نیز استفاده می کنند. برای این منظور روی چوب میان قفسه بادگیر یک قرقره چوبی بند می کنند.
سپس از میان قرقره ریسمانی می گذارند که به پایان بادگیر می رسد. سر دیگر آن ریسمان را به شکل چهار رشته در می آورند که به چهار گوشه تخته مشبکی به طول و عرض هفتاد سانتیمتر بسته میشود این تخته را در اصطلاح « جوئوش» می نامند.
سپس یک طناب را به میخ دیوار تالار می زنند و ورودی تخته مشبک، ماست، پنیر و غذاهایی که باقی می ماند می گذارند.
برای آنکه تخته را به بالا و در معرض جریان هوا قرار بدهند سز طناب رااز میخ باز کرده و پایین می کشند تا سر دیگر آن با واسطۀ قرقره ای که به تخته مشبک متصل است بالا کشیده شود برای همین تخته مشبک بالا می رود و در معرض هوای سرد قرار می گیرد واز فاسد شدن موادغذایی روی آن جلوگیری می شود. فایدۀ دیگراین کار این است که مواد خوراکی را از دسترس حیوانات خانگی دور نگه می دارند. وجود بادگیر با آب و هوای هر نقطه در رابطه مستقیم است. به طوری که هر چه شدت گرمای هوا کاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته می شود. به عنوان مثال در روستای کوهستانی « طرزجان، ده بالا» که هوای آن خنک است. بادگیر برای اهالی معنا و مفهومی ندارد در حالی که در« میبد» که دارای آب و هوای گرم و خشک است می توان گفت که بیشتر خانه ها بادگیر دارند. وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیین تشخص افراد آن خانه است.
بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه ای که وقتی وارد یک روستای کویری می شویم با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می توان موقعیت اقتصادی هر خانواده را روشن کنیم. زیرا که خانه های فقیر نشین بادگیر ندارد. بعضی ازآنها که بادگیردارند مصالح عمدۀ بادگیرخشت و گل یک طرفه و حتی تعداد چشمه های آن بسیار کم است در حالی که مصالح بادگیر ثروتمند بیشتر خشت و آجر چند طرفه و با تزییناتی همراه است. بیشتر بادگیرها یک طبقه است. فقط چند باد گیر در سراسر یزد دیده شده که دو یا سه طبقه است. به عنوان مثال در«عقدا» یک بادگیر دو طبقه در رباط معروف به « حاجی ابوالقاسم رشتی» مشاهده شده که معماران راجع به کیفیت بنای آن چنین اظهار نظر می کنند در گذشته بر اثر نا امنی در طبقه دوم آن آتش می افروخته اند تا« رخنه» ورود دشمن را به اطراف اطلاع دهند و از طرفی طبقه دوم به«عنوان برج راهنما برای کاروانیان به حساب می آمده است. عده ای دیگر می گویند: « ساختن بادگیر دو طبقه یک نوع هنر معماری است زیرا ساختن آن کار هر معماری نیست» نظر دوم به حقیقت نزدیکتر است. زیرا به طبقه دوم امکان رفتن افراد یا آتش افروزی نیست از جهتی فرم ظاهری بادگیر که هشت ظلعی است نشان می دهد که رعایت تناسب و زیبایی بادگیر برای معماری در درجه اول اهمییت بوده است زیرا بادگیر طبقه دوم روی بادگیر طبقه اول ساخته شده است. منفذ زیر بادگیر ان درست در وسط منافذ دو طبقه بادگیر است. بادگیر طبقه دوم کار هوا کش را انجام می دهد. یعنی در واقع این بادگیر وسیله مناسبی برای سهولت نفس کشیدن چشمه های بادگیر طبقه اول است.
در تفت یک بادگیر سه طبقه که از نظر معماری بسیار ارزنده است مورد بررسی قرار گرفته است. این بادگیر به عنوان نوعی تفاخر به حساب می آید. از طرفی بادگیر سه طبقه در تلطیف هوای خانه بسیار مؤثر است. به شکلی که باد در هر سمت و ارتفاعی جریان دارد به راحتی به وسیله چشمه هایی یکی از طبقات بادگیر به داخل کشانده می شود.
بلندترین و زیبا ترین بادگیر، بادگیر باغ دولت آباد یزد با ارتفاع ۳۳ متر و عرض ۸۰ سانتیمتر است.
که تاریخ بنای آن به زمان کریم خان زند می رسد. حسن این باد گیر در دو قسمت خلاصه می شود؛ زمینه بادگیر هشت ظلعی و طبیعی است که باد در هر جهت و طرفی که جریان پیدا کند به راحتی و با سرعت هرچه بیشتربه قسمت زیر هدایت می شود. در قسمت دوم زیر بادگیر حوضی است که در میان آن فوارۀ سنگی تعبیه شده است به طوری که وقتی باد به سطح آب می وزد هوای خنک و مطبوعی را ایجاد می کند.زرتشتیان ساکن تفت برای مبارزه با نا ملایمات هوای گرم تابستان وهوای سرد زمستان منازل خود را به شکل چهار صفه ای درآورده اند تا در هر زمانی از سال با توجه به آب و هوا در یکی از صفه ها به سر برند. یعنی تابستان در سمت جنوب،بهار در سمت شمال، عصر های زمستان در سمت شرق و صبح زمستان در سمت مغرب زندگی می کردند. بادگیر در آب انبار نقش مصونیت از گندیدگی آ ب را نیز ایفا می کند. برای این منظور بادگیر را طوری روی خزینه آب انبار می سازند که مسلط بر اب است در غیر این صورت آب آن بد بو و بد مزه می شود.محاسبه بادگیر نسبت به خزینه ی آب انبار به تجربه و مهارت بناء بستگی دارد.
طبیعی ترین روش تهویه استفاده از بادگیر از که بر حسب سرعت و جهت باد طراحی شده اند:
حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما ، رطوبت وانتقال ذرات معلق است.این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد. جابجایی هوا در بالا بردن سطح کارایی ذهنی وفیزیکی افراد وکاهش میزان ابتلاع به بیماریها بسیار موثر است. همچنین میتواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیلی باشد.
اهمیت باد در طرح وساخت محیط مسکونی از دیر باز مورد توجه بوده است.ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمارروسی یک قرن قبل از میلاد از روش استفادۀ باد در معماری وشهر سازی صحبت می کنند.
در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمانها با توجه به اقلیم وشرایط محیطی ساخته می شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما،گرما و به طور کلی شرایط آب وهوایی وجغرافیایی تأ ثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان باد گیر است.
بادگیرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی وجنوبی ایران بر حسب سرعت وجهت باد مطلوب طراحی واجراء شده اند.
از نامهای باستانی وگوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود،خویش خوان ،خیشور، ماسوره و هواکپ بر می آید که پدیدهای بس کهن است.
باد پس از برخورد با سخف فوقانی به دالانهایی هدایت می شود که با سطح آب داخل حوض خانه برخورد کرده ( مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فظای داخل اتاق را خنک می کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانال های خشک عبور می کند (مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می کند.
انواع بادگیر:
نوع اول:
بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است وئ بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود در این روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادها ی خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را می بندند .
در برخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد .
ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب ( که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ظلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمنه بیشتر در مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود.
نوع دوم:
نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود.
نوع سوم:
سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل (اشکم دریده).
در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است.
علت ساخت این گونه بادگیرها وجود بادهای مطلوبی است کهاز هر طرف وزش داشته و تیغه‌هایکانال میتواند از هر جهت باد را گرفته و به داخل مسیر هدایتکند.
بادگیر چپقی نوع ششمبادگیرهاست که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجادچندلوله خم‌دار (زانومانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها وقسمت‌هایداخلی مانندنمونه‌های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شدهاست.
نماسازی بادگیرها خوداز ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله آجرکاری ویا گچ‌بری ساخته میشود. دراین جا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره‌اینیز نام برد.
در شیراز نیزبادگیرهایی کم و بیش دیده میشود که به عنوان نمونه میتوان از بادگیرارگ و آب انبار کریم‌خان زندیاد کرد.چشم‌اندازآیندهبا ورود معماری مدرنو به ویژه استفاده از تاسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان‌هاکم‌رنگ شد اما از نیمه دومقرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفتاستفاده از فناوری همگون بامحیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی‌های پاکمانند انرژی خورشید، باد و آباهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمان توجه بهمحیط زیست و تلاش برای طراحیساختمان‌های اقلیمی و معماری همساز با اقلیم آغاز شد.
امروزه میتوان از بادگیر به عنوان مکمل سیستم تهویه وبرودت ساختمان استفاده کرد. به وسیله بادگیر میتوان در مواقعی از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تامینکرد و تنها زمانی که باددیگرنتواند پاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تاسیسات مکانیکی بهرهگرفت.
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/42iy25w.jpg
حسن فتحی معمار مصریکه تلاش فوق‌العاده‌ای برای تلفیق معماری سنتی و تکنولوژی روز خودانجام داده است، از یک پمپآب در داخل کانال بادگیر ساختمان‌هایش استفاده می‌کرد که با ایجادفواره‌ای در روزهایی کههوا گرم و پرگرد و غبار بود، هم از میزان گرما و هم از میزان گرد وغبارمی‌کاست.
علاوهبر موارد گفته شده، طرح‌های دیگری در سایر کشورها که با تکیه به تهویه طبیعیطراحیشده به عنوان مثال درمرکز فروش بلو واتر انگلیس هوای تازه از طریق دنباله‌ای از بادگیرهایمخروطی با ارتفاعدو متر تامین میشود این بادگیرها روی بام سوار شده‌اند تا هوای خنک‌تری رابه پایین فرستاده و آن را درفضای داخی پخش کنند. آنها در فاصله ۱۵ متری نسبت به هم و رویمحور مرکزی مجتمع قرارگرفته‌اند و پس از دریافت جریان هوای خارجی، هوای تازه را به داخلساختمانمی‌فرستند.
همچنین برجآرموری چین شامل مجموعه‌ای از بلوک‌های هم‌شکل سوار شده بر یکدیگر با کاربریاداری، خرده‌فروشی، هتل ومسکونی است. در فصل تابستان یک بادگیر هوای تازه را به سمتپایین دهلیز میانی سوقمی‌دهد. سپس این هوا از جداره‌ها به سمت بیرون کشیده میشود. درفصل زمستان این بادگیر هوارا از بدنه ساختمان و مجرای جذب کننده‌های خورشیدی به سمت خودمی‌کشد و از ساختمان خارجمی‌کند.
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/bedzed008_jpg.jpg
نمونه قابل ذکردیگر لیستر انگلستان است میزان مصرف انرژی در ساختمان کوئینز دانشگاهمونتفورت، نصف انرژی مصرفی دریک ساختمان معمولی مشابه این بنا است که در آن سیستم تهویهمطبوع استفاده شده است. بادگیرهای مرتفع جلو اغتشاشهوایی را گرفته و برای انتقال هوایداخل به خارج از بنا طراحی شده است.
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/2.jpg
http://shabnam962000.persiangig.ir/karimi/Image008.jpg
نوع چهارم:
باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیقه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق ( حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است.
در مناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و نمایان می کردند و اتداد کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است.
این فضاها ( سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است. این نمونه در یزد ، کرمان و بوشهر و… دیده می شود در شهرستان یزد و برخی از قسمتها ی مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی ( معمولاٌ هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله ی خم دار ( زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتها یث داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
نما سازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و در نهایت ظرافت به وسیله ی آجر کاری و یا گچ بری ساخته می شود.
درد اینجا لاظم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه میتوان از با گبر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد.
شیوه ساختنبادگیر
http://www.qeshm.ir/Images/Content/Portal-Farhang-memarisonati49.jpg
در بعضی خانه ها گاهی برای فصلزمستان که احتیاج به بادگیر نیست چشمه های بادگیر را با آجر یا خشت تیغه می کنند،یا چنان چه در قسمت پایین بادگیر درچه هایی کار گذاشته شوندان را می بندند. این کاهر سال اواخر پاییز و در آستانه زمستان شکل می گیرد از آن جایی که در اتاقک زیربادگیر در تابستان اهل خانه استراحت می کنند احتمال دارد پرندگان به ویژه کبوتراندر چشمه های بادگیر آشیانه کنند و فضولات آنها به پایین بریزد. بنابراین برایجلوگیری از این کار چشمه های بادگیر را با توری سیمی یا نرده های چوبی میپوشانند.
http://ghoolabad.com/media/article/windcatcher_yazd_1.gif
معماران محلی برای ساختنبادگیر از پشت بام خانه و از جایی که مشرف به اتاق کوچکی است که برای بادگیر اختصاصداده اند با خشت یا آجر، تنوره بادگیر را با مقطع مستطیل می چینند تا به ارتفاعمعینی برسد.سپس بالای این تنوره ها چهاردیواره را در دو چوب به شکل ضربدری«×» می گذارند. به گونه ای که دو سمت هر چوب دردو زاویه ی مقطع قرار بگیرد و سپس دیوار های سمت شرق و غرب و جنوب بادگیر را دو تاپنج و دو دهم متر بالا می آورند. سپس درقسمت شمال که رو به باد «اصفهانی» است با نیم خشت یا آجر نیمه به عرض شش سانتیمتر،روی تنور را تا ا رتفاع معینی می چینند. ارتفاع این تیغه ها ۴۰ سانتیمتر بلندتر ازسایر دیوارها است این تیغه ها را «پایه» می نامند که نوعی باد شکن محسوب می شوند واز لحاظ معماری هم فوایدی دارد.به عنوانمثال به نمای بادگیر جلوۀ خاصی می بخشد و موجب استحکام ساختمان بادگیر می شود، زیرااردکان و میبد و اطراف آنها گاهی اوقات گرد بادگیر را در سمت جنوب و مشرق به کوچهمی سازند طبیعی است در صورت نبودن وجود پایه، به ویژه در گذشته دور که تا حدی ناامنی در منطقه وجود داشت سارقین از راه منفذ بادگیر به داخل منازل راه پیدا میکردند.عرض بین دو تیغه را در اصطلاح “چشمه” می نامند. بین ۴۰ تا ۶۰ سانتیمتر است. تعداد چشمه ای هر بادگیر بستگی بهعرض اتاق دارد. به طوری که برای اتاق عرض بین سه و پنج وهفت متر به ترتیب پنج و هفتو یازده چشمه می گذارند. در این منطقه تعداد چشمه ها جف نیست. زیرا برای صاحب آنخوش یمن نیست به گفته خودشان آمد ندارد. عمق هر بادگیر یک تا دو و نیم متر است گاهبرای استحکام بیشتر بادگیر به اندازه هر نیم متر چوبی در میان دیواره های بادگیرکار می گذارند.بام بادگیر را به شکل خرپشته در می آورند تا در کشاندن هوای مطبوع یا در بیرون کردن هوای کرم و آلوده کمککند. بعد روی پشت بام بادگیر را به قطر سه سانتیمتر با نیمچه کاه تخت می کنند سپسدو یا سه رگه آجر در لبه های بام آن کار می گذارند.به طوری که چیدن آجرها به این ترتیب علاوه بر استحکامبادگیر به زیبایی ظاهری آن نیز می افزاید. گاهی اوقات کف پشت بام را کاه گل می کنندسپس یک ردیف آجر روی آن می چینند. فاصله بین آجرها را با گچ و خاک بندکشی. بعضی ازافراد که امکان مالی بیشتری دارند روی دیواره چشمه هایی بادگیر را گچگیری می کنند. تعداد چشمه های هر بادگیر با بزرگی بادگیر ارتباط مستقیمی دارد. از طرفی تعداد چشمههای هر طرف بادگیر با شدت باد همان طرف ودر مجموع باد هوای هر منطقه ارتباط دارد.
انواع بادگیر بر سه نوع بادگیراردکانی، بادگیر کرمانی و بادگیر یزدی است. که بادگیر اردکانی بیشتر در منطقهاردکان دیده می شود و جهت بادگیر رو به باد اصفهانی است. از سمت غرب و شرق و جنوبمنفذ ندارد. بنای این نوع بادگیر به نسبت سایر انواع بادگیر تا حدی ساده و از لحاظاقتصادی هم مقرون به صرفه است.به همینلحاظ ممکن است که برای هر اتاقی یک بادگیر ساخته شود اما بادگیر کرمانی ساده و کوچکاست و به خانه خانواده های متوسط رو به پایین اختصاص دارد. هر بنایی می تواند اینبادگیرها را بسازد. مصالح اصلی آن بیشتر خشت و گل است. از آنجا که این نوع بادگیرهادوطرفه هستنند، بادگیر دوقلو نیز نامیده می شوند. بادگیرهای دو قلو را در مسیربادهای شناخته شده می سازند. کار این نوع بادگیرها تا حدودی نسبت به بادگیر هایاردکانی دقیقتر ایده آل تر است زیرا فشار باد به یک جهت موجب تخلیه سریع هوای گرم وآلوده طرف دیگر می شود.
http://www.hamshahrionline.ir/images/upload/news/pose/8606/home2-zr.jpg
بادگیر بیشتر آبانبارها را نیز به شکل بادگیر کرمانی درست می کنند تا از یک سمت آن هوای خوش ومطبوع به آب برسد و از طرف دیگرش هوای گرم به بیرون برود.
بادگیر یزدی از سایر انواع بادگیرها بزرگتر است و چهار طرفهساخته می شود به همین لحاظ این بادگیر را در بعضی جاها بادگیر «چهار طرفه» یا «چهارسو » می نامند البته ساختمان آن از لحاظ معماری از سایر انواع بادگیرها مشکل تر وپیچیده تر است. به همین دلیل می توان آن را نوع برجسته ای از پدیده های هنر معماریبه حساب آورد. ارتفاع آن به طور معمولاٌ زیاد است و میزانارتفاع بادگیر از پشت بامخانه و نوع چشمه های هر سمت بادگیر ارتباط مستقیم با اوضاع جوی منطقه دارد، این نوعبادگیر ویژه ثروتمند و گاهی نیز در خانه های افراد متوسط روستایی و شهری ساخته شدهاست.
چشم انداز آینده :
با ورود معماری مدرن و به ویژهاستفاده از تأسیسات مکانیکی به تدریج نقش اقلیم در ساختمان حاکم رنگ شد اما از نیمهدوم قرن گذشته که اقلیم و حفظ محیط زیست پیوسته مورد توجه قرار گرفت استفاده ازفناوری همگون با محیط طبیعی، بازیافت ضایعات صنعتی و استفاده از انرژی های پاکمانند انرژی خورشید باد و آب اهمیت بسیاری یافتند. در زمینه معماری نیز از این زمانتوجه به محیط زیست و تلاش برای طراحی ساختمان های اقلیمی و معماری همساز با اقلیمآغاز شد.امروزهمی توان از بادگیر به عنوانمکمل سیستم تهویه و برودت ساختمان استفاده کرد. به وسیله ی بادگیر می توان در مواقعای از سال شرایط آسایش را با تهویه طبیعی تأمین کرد و تنها زمانی که بادگیر نتواندپاسخگوی نیاز ساکنان باشد باید از تأسیسات مکانیکی بهره گرفت.
بادگیرها؛ تنفس گاه های دشت کویر:
وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیّن و تشخص افراد آن خانه است.
بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه ای که هنگام ورود به یک روستای کویری با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می توان موقعیت اقتصادی هر خانوار را تشخیص داد.باد گیر وسیلۀ تهویه مناسبی برای خانه ها در قلب کویر محسوب می شود. به طوری که جریان هوای مطبوع را در اتاقها، تالار و زیر زمین ایجاد می کند در واقع شهرها و روستاهای کویری با بادگیر نفس می کشند. به همین لحاظ است که در هر محل، جهت بادگیر را در سمتی می سازند که مناسب ترین جریان هوایی منطقه را جذب کند. به عنوان مثال در سراسر منطقه اردکان جهت بادگیر را روبه شمال درست می کنند تا هوای شمال را به داخل خانه بکشانند. برای همین پشت بادگیر را در جهت باز« قبله » می سازند که همراه با گرد و خاک است. کار اصلی با دگیر در دو بخش خلاصه می شود یکی آنکه هوای دلپذیر و مطبوع را به قسمت زیر هدایت می کند به طوری که هوا به محض این که به چشمه های بادگیر می وزد به دلیل وضعیت ویژه چشمه های بادگیر،باد با سرعت هرچه تمام تر به پایین کشیده می شود.
کار دوم این است که جهت دیگر باد گیر هوای گرم و آلوده را به بیرون می فرستد یعنی در واقع کار مکش را انجام می هد.
در مسیر بعضی از بادگیرها که به سرداب راه پیدا می کند، طاقچه یا گنجه ای در دل دیوار تعبیه می کنند و در چوبی سرآن می گذارند تا بتوانند باد را کنترل کنند. به این معنی در زمستان در گنجه را می بندند تا ارتباط فضای داخل و خارج اتاق را قطع کند این گنجه ها در اتاقها کار یخچال امروزی را انجام می دهند. به طوری که گوشت و ماست و پنیر و غذای شب مانده را در گنجه می گذارند و در آن را می بندند تا آن مواد از هوایی گرم فضای داخل و دسترس حیوانات خانگی در امان باشد. در « عقدا» به این گنجه های دیواری اصطلاحاٌ « گمبیجه» می گویند.
ار بادگیر علاوه بر تهویه هوا و موردی که گفته شد برای سرد نگه داشتن مواد غذایی به روش بهتری نیز استفاده می کنند. برای این منظور روی چوب میان قفسه بادگیر یک قرقره چوبی بند می کنند.
سپس از میان قرقره ریسمانی می گذارند که به پایان بادگیر می رسد. سر دیگر آن ریسمان را به شکل چهار رشته در می آورند که به چهار گوشه تخته مشبکی به طول و عرض هفتاد سانتیمتر بسته میشود این تخته را در اصطلاح « جوئوش» می نامند.
سپس یک طناب را به میخ دیوار تالار می زنند و ورودی تخته مشبک، ماست، پنیر و غذاهایی که باقی می ماند می گذارند.
برای آنکه تخته را به بالا و در معرض جریان هوا قرار بدهند سز طناب رااز میخ باز کرده و پایین می کشند تا سر دیگر آن با واسطۀ قرقره ای که به تخته مشبک متصل است بالا کشیده شود برای همین تخته مشبک بالا می رود و در معرض هوای سرد قرار می گیرد واز فاسد شدن موادغذایی روی آن جلوگیری می شود. فایدۀ دیگراین کار این است که مواد خوراکی را از دسترس حیوانات خانگی دور نگه می دارند. وجود بادگیر با آب و هوای هر نقطه در رابطه مستقیم است. به طوری که هر چه شدت گرمای هوا کاسته شود به همان میزان از تعداد بادگیرها کاسته می شود. به عنوان مثال در روستای کوهستانی « طرزجان، ده بالا» که هوای آن خنک است. بادگیر برای اهالی معنا و مفهومی ندارد در حالی که در« میبد» که دارای آب و هوای گرم و خشک است می توان گفت که بیشتر خانه ها بادگیر دارند. وجود بادگیر در هر خانه معرف تعیین تشخص افراد آن خانه است.
بزرگی و کوچکی بادگیر با موقعیت اقتصادی صاحب خانه ارتباط دارد. به گونه ای که وقتی وارد یک روستای کویری می شویم با نگاهی گذرا به وضعیت بادگیرها می توان موقعیت اقتصادی هر خانواده را روشن کنیم. زیرا که خانه های فقیر نشین بادگیر ندارد. بعضی ازآنها که بادگیردارند مصالح عمدۀ بادگیرخشت و گل یک طرفه و حتی تعداد چشمه های آن بسیار کم است در حالی که مصالح بادگیر ثروتمند بیشتر خشت و آجر چند طرفه و با تزییناتی همراه است. بیشتر بادگیرها یک طبقه است. فقط چند باد گیر در سراسر یزد دیده شده که دو یا سه طبقه است. به عنوان مثال در«عقدا» یک بادگیر دو طبقه در رباط معروف به « حاجی ابوالقاسم رشتی» مشاهده شده که معماران راجع به کیفیت بنای آن چنین اظهار نظر می کنند در گذشته بر اثر نا امنی در طبقه دوم آن آتش می افروخته اند تا« رخنه» ورود دشمن را به اطراف اطلاع دهند و از طرفی طبقه دوم به«عنوان برج راهنما برای کاروانیان به حساب می آمده است. عده ای دیگر می گویند: « ساختن بادگیر دو طبقه یک نوع هنر معماری است زیرا ساختن آن کار هر معماری نیست» نظر دوم به حقیقت نزدیکتر است. زیرا به طبقه دوم امکان رفتن افراد یا آتش افروزی نیست از جهتی فرم ظاهری بادگیر که هشت ظلعی است نشان می دهد که رعایت تناسب و زیبایی بادگیر برای معماری در درجه اول اهمییت بوده است زیرا بادگیر طبقه دوم روی بادگیر طبقه اول ساخته شده است. منفذ زیر بادگیر ان درست در وسط منافذ دو طبقه بادگیر است. بادگیر طبقه دوم کار هوا کش را انجام می دهد. یعنی در واقع این بادگیر وسیله مناسبی برای سهولت نفس کشیدن چشمه های بادگیر طبقه اول است.
در تفت یک بادگیر سه طبقه که از نظر معماری بسیار ارزنده است مورد بررسی قرار گرفته است. این بادگیر به عنوان نوعی تفاخر به حساب می آید. از طرفی بادگیر سه طبقه در تلطیف هوای خانه بسیار مؤثر است. به شکلی که باد در هر سمت و ارتفاعی جریان دارد به راحتی به وسیله چشمه هایی یکی از طبقات بادگیر به داخل کشانده می شود.
بلندترین و زیبا ترین بادگیر، بادگیر باغ دولت آباد یزد با ارتفاع ۳۳ متر و عرض ۸۰ سانتیمتر است.
که تاریخ بنای آن به زمان کریم خان زند می رسد. حسن این باد گیر در دو قسمت خلاصه می شود؛ زمینه بادگیر هشت ظلعی و طبیعی است که باد در هر جهت و طرفی که جریان پیدا کند به راحتی و با سرعت هرچه بیشتربه قسمت زیر هدایت می شود. در قسمت دوم زیر بادگیر حوضی است که در میان آن فوارۀ سنگی تعبیه شده است به طوری که وقتی باد به سطح آب می وزد هوای خنک و مطبوعی را ایجاد می کند.زرتشتیان ساکن تفت برای مبارزه با نا ملایمات هوای گرم تابستان وهوای سرد زمستان منازل خود را به شکل چهار صفه ای درآورده اند تا در هر زمانی از سال با توجه به آب و هوا در یکی از صفه ها به سر برند. یعنی تابستان در سمت جنوب،بهار در سمت شمال، عصر های زمستان در سمت شرق و صبح زمستان در سمت مغرب زندگی می کردند. بادگیر در آب انبار نقش مصونیت از گندیدگی آ ب را نیز ایفا می کند. برای این منظور بادگیر را طوری روی خزینه آب انبار می سازند که مسلط بر اب است در غیر این صورت آب آن بد بو و بد مزه می شود.محاسبه بادگیر نسبت به خزینه ی آب انبار به تجربه و مهارت بناء بستگی دارد.