وحید 0319
4th August 2012, 09:14 PM
مصالح در معماری اسلامی :
مقدمه :
يكي از مصاديق تفكر توحيدي شيعيان در فرهنگ عاشورا و ارزشهاي نهفته در آن متجلي شده است . حسينيه ها و تكاياي ايراني گويا ترين تجلي كالبدي ماهيت و پيام چنين فرهنگي در ساختار فضاي شهري مي باشد . حسينيه ها و تكاياي ايراني كه مظهر پيوند بين زمان ، مكان و مردم مي باشند به دليل ويژگي فضاي شهري بودنش نه تنها در قياس با مكانها هم عملكرد خويش در ساير كشورها هويتي متمايز مي يابد ، بلكه به عنوان تنها فضاهاي باز شهري با عملكرد مذهبي در فرهنگ شهر سازي مسلمين منحصر به فرد مي باشد . بررسي سكونتگاههاي مسلمين بر اين اساس كه با حريم فيزيكي و يا ذهني خاص خود تجلي جامعه و فرهنگي جدا از ساير تمدنها مي باشند ، با معرفي خاور شناسان از قرن 19 ميلادي به بعد در ادبيات غرب مطرح شد و از آن پس عنوان ((شهر اسلامي)) اطلاق مي گرديد در حوزه مطالعات شهري جايگاه ويژه اي يافت . از نگرشهاي مشخص مذهبي در محدوده دين اسلام نيز مي توان به عنوان عامل ديگري در بيان نمايش متفاوتي از وحدت در شهرهاي مسلمين نام برد . از آن جمله مي توان به كتاب شهرهاي عربي ـ اسلامي كه در مورد ساختار فضايي شهر تونس است را نام برد . پس از بررسي فضاهاي مختلف آيين برگزاري سوگواري ماه محرم در ايران و ساير مناطق شيعه نشين از جمله هند ، كشورهاي عربي و تركيه اشاره كرد .
اهميت مراسم سوگواري ماه محرم در فرهنگ شيعه :
از نظر اخلاقي حماسه كربلا براي پيروان امام حسين (ع) و حتي بسياري از آزاد انديشان در طول تاريخ ، الگوي براي زندگي و تفكر در باب چگونه زيستن بوده و مي باشد . از نظر اجتماعي به عنوان عامل وحدت بين اقشار مختلف عمل نموده است . در اوايل قرن 19 ميلادي مراسم ماه محرم ، عاملي در حفظ پيوند و يگانگي بين جوامع شيعه ، سني و هندو در مناطقي از هندوستان بوده است . به گفته شوشتري سياح ايراني (هندوها در شمال هند بدون آنكه اعتقادي به اسلام داشته باشند با مشقت زياد مكانهاي براي عزاداري امام حسين (ع) برپا مي كنند .) افزايش توجه مردم به امور سياسي از موارد ديگري است كه تاثير واقعه عاشورا را بر فرهنگ شيعيان نشان مي دهد كه خود بيانگر اعتقاد شيعه به وحدت و يا جدايي ناپذيري سياست از دين است .
مراسم سوگواري و مكانهاي اجرا :
اگر چه جزئيات مراسم محرم ، نه تنها در جوامع گوناگون شيعه از جمله در ايران ، كشورهاي عربي و هند ، بلكه از شهر به شهر و گاه از محله به محله متفاوت است ، با اين حال مراسم بطور كلي از دو بخش عمده تشكيل مي شود ، يكي از مراسم تجمع كه به نام مجلس يا جلسه خوانده مي شود و ديگر دسته هاي عزاداري . بر پايي مراسم عزاداري در ايران و عراق تاريخي طولاني دارد ، و حتي چنين بيان شده است كه عزاداري براي امام حسين (ع) ريشه در فرهنگ ايراني دارد . اما موقعيت هاي سياسي موجب مي شد كه شيعيان در فضاهاي عمومي ظاهر نشوند ، بنابراين غالبا جلسات در منازل خصوصي برگزار مي شد . دسته هاي عزاداري به عنوان يك آيين شهري مطرح مي گردند چرا كه اقشار مختلف مردم را به خيابانها مي كشانند و به فضاي شهري معنويت مي بخشند . اصل برپاي دستجات عزاداري به دوران آل بويه و عهد معزالدوله در بغداد بر مي گردد ، وقتي كه در روز عاشورا ، بازارها بسته شد مردم لباس سياه پوشيده و گريه كنان و نالان در خيابانها به راه مي افتند اين نماي كلي ، الگوي برپايي دستجات است . لغت (تعزيه) به عنوان بيان همدردي و عزاداري است و در قالب يك فرم نمايشي مذهبي در مراسم ماه محرم به اجرا در مي آيد . در افغانستان در حياط مسجد ، در هند در امامباره ها و عاشوراخانه ها ، در عراق در حسينيه ها و در ايران در تكايا ، حسينيه ها ، تقاطع خيابانهاي اصلي ، ميادين عمومي ، خانه هاي خصوصي ، چهار سوي بازار ، حياط كاروانسرا ها و يا صحن زيارتگاهها اجرا مي شده است .
امامباره و عاشوراخانه :
لزوم ساخت و يا تخصيص يك مكان مشخص براي برگزاري مراسم سوگواري باعث شد امامباره هاي متعددي (امامباره به زبان اردو يعني خانه امام) در شمال هند و نيز عاشوراخانه ها در جنوب هند گرديد . امامباره بدين گونه توصيف شده است ، فضاي مشخصي در داخل يك خانه خصوصي و يا يك ساختمان كه براي برا پا كردن مراسم نوحه خواني ومرثيه سرايي امام حسين(ع)و يارانش اختصاص يافته اسـت .
اگر براي اين منظور يك اطاق و يا بخشي از حياط خانه سر پوشيده شود معمولا بصورت يك فضاي مربع شكل مي باشد كه بالاي آن با گنبد پوشانده شده است . امامباره ها اگر چه ممكن است از نظر معماري متنوع باشند ، ولي ديوارهاي آينه كاري شده به منظور منعكس كردن نور شمعها ، يك پلكان شبيه به منبر و يك تعزيه كه هر دو به سمت قبله قرار مي گيرند ، اجزاء مشخص تشكيل دهنده داخل بنا هستند . در جنوب هند مكانهاي اجراي مراسم ماه محرم به نام عاشوراخانه شناخته مي شوند كه مانند امامباره ممكن است بخشي از يك خانه خصوصي و يا يك ساختمان كاملا مجزا باشند . در ماه محرم عاشوراخانه مانند يك زيارتگاه مورد توجه اهالي هر محل قرار مي گيرد . عاشوراخانه هاي عمومي مانند عاشوراخانه حضرت عباس(ع) در حيدر آباد (در استان اندراپرداش) به سادگي بنا مي شوند . ديوارهاي ورودي با نقاشيهايي كه سمبلي از پنج تن و امام علي(ع) مي باشند تزيين شده اند .
تكيه :
تكيه كه جمع آن تكايا است لغتي عربي به معناي (پشت دادن به چيزي) است و همچنين به مكانهاي غير انتفاعي كه براي كمك كردن به تهيدستان تخصيص داشته است اطلاق مي شود . در قاهره غالبا به شكل ساختماني مستطيل شكل با حياطي در مركز و اتاقهاي در اطراف آن ديده مي شود ، در دمشق كه مكان مهمي براي عزيمت به كعبه محسوب مي گرديد ، عملكرد تكيه بيشتر به عنوان مكاني براي استراحت زواري كه قصد عزيمت به مكه را داشتند بوده است . تكيه سليمان دوم كه قدمتش به دوره عثمانيان مي رسد و توسط (سينان) ، معمار برجسته ترك طراحي شده از اين قبيل تكايا مي باشد . در هند زمين تكيه ناميده مي شود ، اما بيشتر كاربرد اين لغت در تركيه است كه جايي كه به عنوان مكاني براي تجمع صوفيان مورد استفاده بوده است . تكاياي كه توسط صوفيان شيعه ساخته مي شده از قبيل تكيه حاجي بكتاش (قرن 16 ميلادي) مركزي براي برگزاري مراسم محرم نيزه بوده است . اگرچه مركز تجمع درويشان در ايران غالبا با نام (خانقاه) مترادف بوده ولي به چنين مكانهايي تكيه نيز اطلاق مي شده است . به نسبت خانقاه ، تكيه مكان كوچكتري بوده و مانند زاويه در كشورهاي شمال افريقا منحصر به يك شيخ مي بوده است . از زمان شاه عباس اول خانقاه ها و تكايا محلي براي برگزاري مراسم محرم بوده است ، اولين مدرك ثبت شده از وجود تكيه در ايران به سال (1786 ميلادي) در استرآباد (مازندران) بر مي گردد . تكيه اي كه توسط حاج ميرزا آقاسي وزير محمد شاه در تهران ساخته شد و تكاياي كه به دستور حكام محلي در شهرهاي بزرگ ايران ساخته مي شدند ، زمينه را براي برپايي تكيه بزرگ دولت آماده ساخت . اين تكيه در زمان ناصرالدين شاه در سال (1248) هجري شمسي در جنوب ارك سلطنتي ساخته شد . شكوه و عظمت اين تكيه دايره اي شكل به حدي بود كه غالبا سياحان و مستشرقين از آن ياد كرده اند . وجود منبري از سنگ مرمر و سن مدور در وسط ، نشان دهند اين بود كه تكيه به عنوان محلي براي روضه خواني و نيز اجراي تعزيه استفاده مي شده است .
حسينيه :
حسينيه به مكان هاي برگزاري مراسم محرم در كشور هاي عربي ( از قبيل عراق لبنان كويت و عربستان )اطلاق مي شود در بحرين چنين مكانهايي به نام (متام ) خوانده ميشود كه هم مكان مذهبي شيعيان و هم محل تجمعات محله اي انان است . حسينيه ها در لبنان و عراق بسيار ساده ساخته شده و غالبا از يك سالن ، آشپزخانه و حياطي در جلو يا پشت ساختمان تشكيل شده ،حسينيه هاي مردان وزنان جدا از يكديگر ساخته مي شوند. اگرچه حسينيه ها بغير از مراسم ماه محرم در ارتباط با ساير مراسم مذهبي شيعيان و نيز مراسم ترحيم اهالي محل مورد استفاده قرار مي گرفته و مي گيرند.
ويژگي هاي حسينيه ها وتكاياي ايراني :
صياحاني كه خصوصا از دوره صفويه به بعد از ايران ديدن كرده اند به اجراي مراسم در ميادين بزرگ شهر ها ،حياط كاروانسراها وتكايا اشاره نموده اند ، كارلاسر نا در مسافرت خود به ايران در سال 1853 ميلادي مينويسد:در جاهاي مختلف شهر سكويي مسقف است كه عنوان تكيه دارد ودر آن تعذيه برپا مي شود در محلاتي كه اين نوع تكيه ها نيست سكوهاي موقتي ترتيب ميدهند در اين صورت عده كثيري از مردم چمباتمه زده در كوچه مي نشينند و تعزيه را تماشا مي كنند
عليرغم وجود برخي حسينيه ها و تكاياي بسته ومحصور شده در قالب ساختمان كه بيشتر آنها نيز به قرن حاضر و بافتهاي مياني يا جديد تعلق دارد ، غالب حسينيه ها و تكايادربافت هاي تاريخي شهر هاي ايران از آن جهت كه بخشي از فضا هاي باز شهري بوده اند ،نه تنها آنها را از مكانهايي به همين نام در ديگر كشور ها و نيز امامبارها و عاشورخانه هاي هند متمايز مي سازد بلكه در حقيقت وجود چنين فضا هايي عاملي مشخص در هويت شهر ايراني مي باشد، علاوه بر آن به دليل كمبود فضاهاي باز در ساختار فضايي شهر هاي مسـلمين اهميت ويژه اي مي يـابد.
اما در ايران وجود ميادين و خصوصا تكايا وحسينيه ها در سطح محلي ساختار شهر ايراني را متفاوت با شهر هاي ديگر مسلمين مي نمايد . بنا بر اين حسينيه ها وتكايا عامل مهمي در بازگويي فرهنگ اسلامي در طراحي فضاهاي باز شهري بوده واز اين نظر اهميت ويژه اي دارند . پي بردن به تفاوتي بين حسنيه وتكيه ، به دليل تاثير عرف محلي در نام گذاري چنين فضاهايي دشوار مي باشد و به عنوان مثال در گرگان ، بابل ، تهران ، سمنان و كرمان بيشتر از واژه تكيه و در يزد ، نائين و زواره از حسينيه استفاده مي شود .با اين وجود بررسي دقيق تر در شهر هاي فوق نشان ميدهد كه حسينيه ها غالبا داراي نقشه هايي با اشكال هندسي منظم تري هستند ، و اگر چه برخي از تكايا نيز داراي چنين خصوصيتي مي باشند ولي غالبا فضا هايي هستند كه در طول زمان شكل گرفته اند . از نظر عملكردي تكيه ها ، در رابطه با عملكرد تجاري انعطاف پذيري بيشتري دارند و خصوصا آنهايي كه در مسير بازار قرار ميگيرند ، مغازه هاي دايمي در لبه هاي داخلي آنها شكل مي گيرند ، كه اين مورد در حسينيه ها كمتر مشاهده مي شود .
مفاهيم نمادين :
اهميت ارتباط بين زمان و مكان بوسيله تخصيص مكان مشخصي (حسينيه و يا تكيه) براي زمان خاصي(ايام محرم) بيان شده است . انعطاف پذيري كه در رابطه با تعزيه ذكر شد در اينجا نيز بچشم ميخورد ،بدون حضور (در)كه نمادي از (گذار از قلمرويي به قلمرو ديگر ) است زمان ومكان را در هم مي آميزد . در بوجود آوردن ارتباط بين زمان ومردم ، حسينيه ها وتكايا به عنوان بخشي از شبكه دسترسي ،نقش موثري ايفا مي نمايند و به عنوان فضاي يادآور زمان و واقعه كربلا انعكاسي از تاريخ در كالبد شهري مي باشند . حسينيه ويا تكيه تمثيلي از دشت كربلا ست ، سكوي وسط نمادي از صحنه نبرد است كه بازيگران تعزيه آنرا ترك نمي كنند تا بيانگر محاصره شان توسط دشمن باشد . دسته هاي عزادار نمادي از لشكر امام حسين(ع) مي باشند كه اشياي گوناگوني (از آن جمله علم ، كتل و علامت) را كه هر كدام معاني نمادين خاصي دارند ، حمل مي كنند . از همه مهمتر نخل است ، به شكل چادر (و يا تابوت امام) ، نمادي از فداكاري و ايثار امام مي باشد . آب به عنوان مايه اصلي حيات معاني نمادين والايي از جمله بهشت ، زندگي ، پاكي و زيلايي در فرهنگ اسلامي دارد . مضافا در فرهنگ شيعه نمادي از تشنگي كربلا و در عين حال ايثار حضرت ابوالفضل العباس(ع) است و بنا بر اين عنصر نمادين مهم ، بصورت گوناگون در حسينيه ها و تكايا حضور دارد . از قبيل آب انبار هايي كه در مركز و در زير سكوي مياني وسط تكيه و يا حسينيه قرار مي گيرند مانند آب انبار هاي موجود در حسينيه پنجاهه در نائين و تكيه وقت و ساعت در يزد ، اما معمول ترين شكل حضور آب وجود سقاخانه است .
كيفيات فضايي :
از نظر سازمان فضايي ، حسينيه ها و تكايا مانند مفصل هايي مي باشند كه شبكه معابر را به يكديگر پيوند مي دهند تفصير قرآني بيانگر اين نكته مهم هستند كه واژه (سبيل) به هر دو نوع (راه معنوي) و (راه فيزيكي) اطلاق مي گردد و (راههاي فيزيكي ) نيز اگرچه ساخته دست بشر هستند ،همانند راههاي معنوي به خداوند نسبت داده مي شوند . از نظر فيزيكي (نقاط مكث) و از نظر معنوي (فضايي متذكر) بوده كه مردم را در تماس با عاشورا قرار مي دهد ، اگر چه دسته بندي حسينيه ها وتكايا به دليل تنوع معماريشان دشوار است ، ولي وجود بخش سر پوشيده كه به صورت تراس ها در تكاياي شهر هاي شمالي و يا رواقهايي در شهر هاي منطقه گرم وخشك اطراف فضا را اشغال كرده و ارتباطي با اقليم بومي منطقه ايجاد مي كنند .
كيفيت بصري :
گذر از فضاي محصور كوچه ها ، به فضاي باز حسينيه و يا تكيه ، باعث ايجاد ايستايي در فضا و بوجود آوردن فضاي مكث مي شود ، چنين كيفيتي حتي در حسينيه نوگا آباد در نائين عليرغم آنكه در تقاطع شش گذر قرار گرفته وجود دارد. يكي از بهترين نمونه ها حسينيه باب المسجد در نائين است كه تداومي از فضاهاي تاريك و روشن براي رسيدن به حسينيه از سمت (مسجد جامع) ،عابر را براي ورود به فضاي باز و روشن حسينيه آماده مي كند .
در تكاياي سمنان كه زمان قاجار به بعد ، غالبا با سقفي شيب دار سر پوشيده شده اند ، تضاد تاريكي و روشني بسيار شديدتر است . عبور از تاريكي به روشنايي و يا بالعكس از جذابيت هاي بصري تكايا و حسينيه ها است .
مقدمه :
يكي از مصاديق تفكر توحيدي شيعيان در فرهنگ عاشورا و ارزشهاي نهفته در آن متجلي شده است . حسينيه ها و تكاياي ايراني گويا ترين تجلي كالبدي ماهيت و پيام چنين فرهنگي در ساختار فضاي شهري مي باشد . حسينيه ها و تكاياي ايراني كه مظهر پيوند بين زمان ، مكان و مردم مي باشند به دليل ويژگي فضاي شهري بودنش نه تنها در قياس با مكانها هم عملكرد خويش در ساير كشورها هويتي متمايز مي يابد ، بلكه به عنوان تنها فضاهاي باز شهري با عملكرد مذهبي در فرهنگ شهر سازي مسلمين منحصر به فرد مي باشد . بررسي سكونتگاههاي مسلمين بر اين اساس كه با حريم فيزيكي و يا ذهني خاص خود تجلي جامعه و فرهنگي جدا از ساير تمدنها مي باشند ، با معرفي خاور شناسان از قرن 19 ميلادي به بعد در ادبيات غرب مطرح شد و از آن پس عنوان ((شهر اسلامي)) اطلاق مي گرديد در حوزه مطالعات شهري جايگاه ويژه اي يافت . از نگرشهاي مشخص مذهبي در محدوده دين اسلام نيز مي توان به عنوان عامل ديگري در بيان نمايش متفاوتي از وحدت در شهرهاي مسلمين نام برد . از آن جمله مي توان به كتاب شهرهاي عربي ـ اسلامي كه در مورد ساختار فضايي شهر تونس است را نام برد . پس از بررسي فضاهاي مختلف آيين برگزاري سوگواري ماه محرم در ايران و ساير مناطق شيعه نشين از جمله هند ، كشورهاي عربي و تركيه اشاره كرد .
اهميت مراسم سوگواري ماه محرم در فرهنگ شيعه :
از نظر اخلاقي حماسه كربلا براي پيروان امام حسين (ع) و حتي بسياري از آزاد انديشان در طول تاريخ ، الگوي براي زندگي و تفكر در باب چگونه زيستن بوده و مي باشد . از نظر اجتماعي به عنوان عامل وحدت بين اقشار مختلف عمل نموده است . در اوايل قرن 19 ميلادي مراسم ماه محرم ، عاملي در حفظ پيوند و يگانگي بين جوامع شيعه ، سني و هندو در مناطقي از هندوستان بوده است . به گفته شوشتري سياح ايراني (هندوها در شمال هند بدون آنكه اعتقادي به اسلام داشته باشند با مشقت زياد مكانهاي براي عزاداري امام حسين (ع) برپا مي كنند .) افزايش توجه مردم به امور سياسي از موارد ديگري است كه تاثير واقعه عاشورا را بر فرهنگ شيعيان نشان مي دهد كه خود بيانگر اعتقاد شيعه به وحدت و يا جدايي ناپذيري سياست از دين است .
مراسم سوگواري و مكانهاي اجرا :
اگر چه جزئيات مراسم محرم ، نه تنها در جوامع گوناگون شيعه از جمله در ايران ، كشورهاي عربي و هند ، بلكه از شهر به شهر و گاه از محله به محله متفاوت است ، با اين حال مراسم بطور كلي از دو بخش عمده تشكيل مي شود ، يكي از مراسم تجمع كه به نام مجلس يا جلسه خوانده مي شود و ديگر دسته هاي عزاداري . بر پايي مراسم عزاداري در ايران و عراق تاريخي طولاني دارد ، و حتي چنين بيان شده است كه عزاداري براي امام حسين (ع) ريشه در فرهنگ ايراني دارد . اما موقعيت هاي سياسي موجب مي شد كه شيعيان در فضاهاي عمومي ظاهر نشوند ، بنابراين غالبا جلسات در منازل خصوصي برگزار مي شد . دسته هاي عزاداري به عنوان يك آيين شهري مطرح مي گردند چرا كه اقشار مختلف مردم را به خيابانها مي كشانند و به فضاي شهري معنويت مي بخشند . اصل برپاي دستجات عزاداري به دوران آل بويه و عهد معزالدوله در بغداد بر مي گردد ، وقتي كه در روز عاشورا ، بازارها بسته شد مردم لباس سياه پوشيده و گريه كنان و نالان در خيابانها به راه مي افتند اين نماي كلي ، الگوي برپايي دستجات است . لغت (تعزيه) به عنوان بيان همدردي و عزاداري است و در قالب يك فرم نمايشي مذهبي در مراسم ماه محرم به اجرا در مي آيد . در افغانستان در حياط مسجد ، در هند در امامباره ها و عاشوراخانه ها ، در عراق در حسينيه ها و در ايران در تكايا ، حسينيه ها ، تقاطع خيابانهاي اصلي ، ميادين عمومي ، خانه هاي خصوصي ، چهار سوي بازار ، حياط كاروانسرا ها و يا صحن زيارتگاهها اجرا مي شده است .
امامباره و عاشوراخانه :
لزوم ساخت و يا تخصيص يك مكان مشخص براي برگزاري مراسم سوگواري باعث شد امامباره هاي متعددي (امامباره به زبان اردو يعني خانه امام) در شمال هند و نيز عاشوراخانه ها در جنوب هند گرديد . امامباره بدين گونه توصيف شده است ، فضاي مشخصي در داخل يك خانه خصوصي و يا يك ساختمان كه براي برا پا كردن مراسم نوحه خواني ومرثيه سرايي امام حسين(ع)و يارانش اختصاص يافته اسـت .
اگر براي اين منظور يك اطاق و يا بخشي از حياط خانه سر پوشيده شود معمولا بصورت يك فضاي مربع شكل مي باشد كه بالاي آن با گنبد پوشانده شده است . امامباره ها اگر چه ممكن است از نظر معماري متنوع باشند ، ولي ديوارهاي آينه كاري شده به منظور منعكس كردن نور شمعها ، يك پلكان شبيه به منبر و يك تعزيه كه هر دو به سمت قبله قرار مي گيرند ، اجزاء مشخص تشكيل دهنده داخل بنا هستند . در جنوب هند مكانهاي اجراي مراسم ماه محرم به نام عاشوراخانه شناخته مي شوند كه مانند امامباره ممكن است بخشي از يك خانه خصوصي و يا يك ساختمان كاملا مجزا باشند . در ماه محرم عاشوراخانه مانند يك زيارتگاه مورد توجه اهالي هر محل قرار مي گيرد . عاشوراخانه هاي عمومي مانند عاشوراخانه حضرت عباس(ع) در حيدر آباد (در استان اندراپرداش) به سادگي بنا مي شوند . ديوارهاي ورودي با نقاشيهايي كه سمبلي از پنج تن و امام علي(ع) مي باشند تزيين شده اند .
تكيه :
تكيه كه جمع آن تكايا است لغتي عربي به معناي (پشت دادن به چيزي) است و همچنين به مكانهاي غير انتفاعي كه براي كمك كردن به تهيدستان تخصيص داشته است اطلاق مي شود . در قاهره غالبا به شكل ساختماني مستطيل شكل با حياطي در مركز و اتاقهاي در اطراف آن ديده مي شود ، در دمشق كه مكان مهمي براي عزيمت به كعبه محسوب مي گرديد ، عملكرد تكيه بيشتر به عنوان مكاني براي استراحت زواري كه قصد عزيمت به مكه را داشتند بوده است . تكيه سليمان دوم كه قدمتش به دوره عثمانيان مي رسد و توسط (سينان) ، معمار برجسته ترك طراحي شده از اين قبيل تكايا مي باشد . در هند زمين تكيه ناميده مي شود ، اما بيشتر كاربرد اين لغت در تركيه است كه جايي كه به عنوان مكاني براي تجمع صوفيان مورد استفاده بوده است . تكاياي كه توسط صوفيان شيعه ساخته مي شده از قبيل تكيه حاجي بكتاش (قرن 16 ميلادي) مركزي براي برگزاري مراسم محرم نيزه بوده است . اگرچه مركز تجمع درويشان در ايران غالبا با نام (خانقاه) مترادف بوده ولي به چنين مكانهايي تكيه نيز اطلاق مي شده است . به نسبت خانقاه ، تكيه مكان كوچكتري بوده و مانند زاويه در كشورهاي شمال افريقا منحصر به يك شيخ مي بوده است . از زمان شاه عباس اول خانقاه ها و تكايا محلي براي برگزاري مراسم محرم بوده است ، اولين مدرك ثبت شده از وجود تكيه در ايران به سال (1786 ميلادي) در استرآباد (مازندران) بر مي گردد . تكيه اي كه توسط حاج ميرزا آقاسي وزير محمد شاه در تهران ساخته شد و تكاياي كه به دستور حكام محلي در شهرهاي بزرگ ايران ساخته مي شدند ، زمينه را براي برپايي تكيه بزرگ دولت آماده ساخت . اين تكيه در زمان ناصرالدين شاه در سال (1248) هجري شمسي در جنوب ارك سلطنتي ساخته شد . شكوه و عظمت اين تكيه دايره اي شكل به حدي بود كه غالبا سياحان و مستشرقين از آن ياد كرده اند . وجود منبري از سنگ مرمر و سن مدور در وسط ، نشان دهند اين بود كه تكيه به عنوان محلي براي روضه خواني و نيز اجراي تعزيه استفاده مي شده است .
حسينيه :
حسينيه به مكان هاي برگزاري مراسم محرم در كشور هاي عربي ( از قبيل عراق لبنان كويت و عربستان )اطلاق مي شود در بحرين چنين مكانهايي به نام (متام ) خوانده ميشود كه هم مكان مذهبي شيعيان و هم محل تجمعات محله اي انان است . حسينيه ها در لبنان و عراق بسيار ساده ساخته شده و غالبا از يك سالن ، آشپزخانه و حياطي در جلو يا پشت ساختمان تشكيل شده ،حسينيه هاي مردان وزنان جدا از يكديگر ساخته مي شوند. اگرچه حسينيه ها بغير از مراسم ماه محرم در ارتباط با ساير مراسم مذهبي شيعيان و نيز مراسم ترحيم اهالي محل مورد استفاده قرار مي گرفته و مي گيرند.
ويژگي هاي حسينيه ها وتكاياي ايراني :
صياحاني كه خصوصا از دوره صفويه به بعد از ايران ديدن كرده اند به اجراي مراسم در ميادين بزرگ شهر ها ،حياط كاروانسراها وتكايا اشاره نموده اند ، كارلاسر نا در مسافرت خود به ايران در سال 1853 ميلادي مينويسد:در جاهاي مختلف شهر سكويي مسقف است كه عنوان تكيه دارد ودر آن تعذيه برپا مي شود در محلاتي كه اين نوع تكيه ها نيست سكوهاي موقتي ترتيب ميدهند در اين صورت عده كثيري از مردم چمباتمه زده در كوچه مي نشينند و تعزيه را تماشا مي كنند
عليرغم وجود برخي حسينيه ها و تكاياي بسته ومحصور شده در قالب ساختمان كه بيشتر آنها نيز به قرن حاضر و بافتهاي مياني يا جديد تعلق دارد ، غالب حسينيه ها و تكايادربافت هاي تاريخي شهر هاي ايران از آن جهت كه بخشي از فضا هاي باز شهري بوده اند ،نه تنها آنها را از مكانهايي به همين نام در ديگر كشور ها و نيز امامبارها و عاشورخانه هاي هند متمايز مي سازد بلكه در حقيقت وجود چنين فضا هايي عاملي مشخص در هويت شهر ايراني مي باشد، علاوه بر آن به دليل كمبود فضاهاي باز در ساختار فضايي شهر هاي مسـلمين اهميت ويژه اي مي يـابد.
اما در ايران وجود ميادين و خصوصا تكايا وحسينيه ها در سطح محلي ساختار شهر ايراني را متفاوت با شهر هاي ديگر مسلمين مي نمايد . بنا بر اين حسينيه ها وتكايا عامل مهمي در بازگويي فرهنگ اسلامي در طراحي فضاهاي باز شهري بوده واز اين نظر اهميت ويژه اي دارند . پي بردن به تفاوتي بين حسنيه وتكيه ، به دليل تاثير عرف محلي در نام گذاري چنين فضاهايي دشوار مي باشد و به عنوان مثال در گرگان ، بابل ، تهران ، سمنان و كرمان بيشتر از واژه تكيه و در يزد ، نائين و زواره از حسينيه استفاده مي شود .با اين وجود بررسي دقيق تر در شهر هاي فوق نشان ميدهد كه حسينيه ها غالبا داراي نقشه هايي با اشكال هندسي منظم تري هستند ، و اگر چه برخي از تكايا نيز داراي چنين خصوصيتي مي باشند ولي غالبا فضا هايي هستند كه در طول زمان شكل گرفته اند . از نظر عملكردي تكيه ها ، در رابطه با عملكرد تجاري انعطاف پذيري بيشتري دارند و خصوصا آنهايي كه در مسير بازار قرار ميگيرند ، مغازه هاي دايمي در لبه هاي داخلي آنها شكل مي گيرند ، كه اين مورد در حسينيه ها كمتر مشاهده مي شود .
مفاهيم نمادين :
اهميت ارتباط بين زمان و مكان بوسيله تخصيص مكان مشخصي (حسينيه و يا تكيه) براي زمان خاصي(ايام محرم) بيان شده است . انعطاف پذيري كه در رابطه با تعزيه ذكر شد در اينجا نيز بچشم ميخورد ،بدون حضور (در)كه نمادي از (گذار از قلمرويي به قلمرو ديگر ) است زمان ومكان را در هم مي آميزد . در بوجود آوردن ارتباط بين زمان ومردم ، حسينيه ها وتكايا به عنوان بخشي از شبكه دسترسي ،نقش موثري ايفا مي نمايند و به عنوان فضاي يادآور زمان و واقعه كربلا انعكاسي از تاريخ در كالبد شهري مي باشند . حسينيه ويا تكيه تمثيلي از دشت كربلا ست ، سكوي وسط نمادي از صحنه نبرد است كه بازيگران تعزيه آنرا ترك نمي كنند تا بيانگر محاصره شان توسط دشمن باشد . دسته هاي عزادار نمادي از لشكر امام حسين(ع) مي باشند كه اشياي گوناگوني (از آن جمله علم ، كتل و علامت) را كه هر كدام معاني نمادين خاصي دارند ، حمل مي كنند . از همه مهمتر نخل است ، به شكل چادر (و يا تابوت امام) ، نمادي از فداكاري و ايثار امام مي باشد . آب به عنوان مايه اصلي حيات معاني نمادين والايي از جمله بهشت ، زندگي ، پاكي و زيلايي در فرهنگ اسلامي دارد . مضافا در فرهنگ شيعه نمادي از تشنگي كربلا و در عين حال ايثار حضرت ابوالفضل العباس(ع) است و بنا بر اين عنصر نمادين مهم ، بصورت گوناگون در حسينيه ها و تكايا حضور دارد . از قبيل آب انبار هايي كه در مركز و در زير سكوي مياني وسط تكيه و يا حسينيه قرار مي گيرند مانند آب انبار هاي موجود در حسينيه پنجاهه در نائين و تكيه وقت و ساعت در يزد ، اما معمول ترين شكل حضور آب وجود سقاخانه است .
كيفيات فضايي :
از نظر سازمان فضايي ، حسينيه ها و تكايا مانند مفصل هايي مي باشند كه شبكه معابر را به يكديگر پيوند مي دهند تفصير قرآني بيانگر اين نكته مهم هستند كه واژه (سبيل) به هر دو نوع (راه معنوي) و (راه فيزيكي) اطلاق مي گردد و (راههاي فيزيكي ) نيز اگرچه ساخته دست بشر هستند ،همانند راههاي معنوي به خداوند نسبت داده مي شوند . از نظر فيزيكي (نقاط مكث) و از نظر معنوي (فضايي متذكر) بوده كه مردم را در تماس با عاشورا قرار مي دهد ، اگر چه دسته بندي حسينيه ها وتكايا به دليل تنوع معماريشان دشوار است ، ولي وجود بخش سر پوشيده كه به صورت تراس ها در تكاياي شهر هاي شمالي و يا رواقهايي در شهر هاي منطقه گرم وخشك اطراف فضا را اشغال كرده و ارتباطي با اقليم بومي منطقه ايجاد مي كنند .
كيفيت بصري :
گذر از فضاي محصور كوچه ها ، به فضاي باز حسينيه و يا تكيه ، باعث ايجاد ايستايي در فضا و بوجود آوردن فضاي مكث مي شود ، چنين كيفيتي حتي در حسينيه نوگا آباد در نائين عليرغم آنكه در تقاطع شش گذر قرار گرفته وجود دارد. يكي از بهترين نمونه ها حسينيه باب المسجد در نائين است كه تداومي از فضاهاي تاريك و روشن براي رسيدن به حسينيه از سمت (مسجد جامع) ،عابر را براي ورود به فضاي باز و روشن حسينيه آماده مي كند .
در تكاياي سمنان كه زمان قاجار به بعد ، غالبا با سقفي شيب دار سر پوشيده شده اند ، تضاد تاريكي و روشني بسيار شديدتر است . عبور از تاريكي به روشنايي و يا بالعكس از جذابيت هاي بصري تكايا و حسينيه ها است .