faridbensaeed
16th February 2009, 10:21 PM
استراتژي تكنولوژي در صنعت بالادستي نفت
تكنولوژي و استراتژي تكنولوژي مباحثي هستند كه هنوز در صنعت نفت ما به خوبي جا نيفتاده اند و جايگاه مشخصي هم در ساختار صنعت نفت براي آنها در نظر گرفته نشده است. در اين مجموعه مقالات تحت عنوان " استراتژي تكنولوژي در صنعت بالادستي نفت" سعي بر آن است كه ابتدا در مقياس بين المللي، جايگاه استراتژي تكنولوژي و تاثير آن بر نحوه فعّاليت شركتهاي فعّال در اين صنعت را مورد بررسي قرار دهيم. در اين ميان تكنولوژيهاي حاضر و بازارهاي آنها، توليدكنندگان، مصرف كنندگان تكنولوژي و روابط ميان آنها، از جمله مباحثي هستند كه با آنها بيشتر آشنا خواهيم شد. آنگاه با الگو گرفتن از نمونه هاي خارجي و با توجه به شرايط داخلي، نياز صنعت نفت كشور به توجه به اين مقوله را مرور كرده و در نهايت به بررسي يك راهكار مناسب براي حضور آن در صنعت مي پردازيم.
در سال 1993 لستر تارو در كتاب مشهور خود "رويارويي بزرگ" پس از گذر از منابع انساني، منابع طبيعي، منابع مالي و بازار مصرف، تكنولوژي را مهمترين مزيت رقابتي دوران حاضر و آينده دانست و آن را محور اصلي رقابت در صنايع مختلف معرفي كرد. صنعت بالادستي نفت به عنوان يكي از وسيعترين صنايع، چه از نظر گستره جغرافيايي و چه از نظر تنوع تكنولوژيهاي مورد استفاده در آن، مي تواند شاهدي بر اين مدعا باشد.http://andishkadeh.pina.ir/Image/paper/24/33.jpgاز اين نظر البته شايد نتوان هنوز محوريت تكنولوژي در صنعت نفت را با صنايع همراه با تكنولوژيهاي سطح بالا ( مثلا صنعت هوا و فضا و يا صنعت توليد موبايل ) يكسان دانست و شايد نتوان منابع طبيعي و منابع مالي را در اين صنعت كم اهميت تلقي نمود، ولي حداقل چيزي كه مشخص است اين است كه وقتي نياز به پيدا كردن منابع نفتي جديد و توسعه دادن آنها به طور پيوسته احساس مي شود و منابع جديد هم پيچيده تر و هم كوچكتر مي باشند نياز به تكنولوژي و توسعه آن هر روز اهميت بيشتري در صنعت نفت پيدامي كند.
رشد تكنولوژي در واقع جوابي به خواست شركتها براي ارتقاء موقعيتهاي تجاري مي باشد، تكنولوژي جديدتر راهي براي كاهش هزينه ها و ريسكهاي موجود در يك كسب و كار است. در بيش از 100 سال عمر صنعت بالادستي نفت، رشد تكنولوژي و ورود تكنولوژيهاي جديد پيشرفتهاي زياد و دگرگونيهاي قابل ملاحظه اي را در اين صنعت به جاي گذاشته است كه آن را بايد مرهون فعاليتهاي "تحقيق و توسعه" (R&D) پيوسته شركتهاي فعّال در آن دانست.
جدول زير تاثير پيشرفت تكنولوژي بر كاهش ريسك و هزينه و افزايش موقعيتهاي تجاري در صنعت بالادستي نفت را، به خوبي نشان مي دهد:http://andishkadeh.pina.ir/Image/paper/24/11.JPG
در اين بخش (بالادستي نفت) بالاترين قابليتهاي تكنولوژي در اختيار بنگاههاي غول پيكر بين المللي است كه در قالب "شركتهاي بين المللي نفتي" (IOC) و يا "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" (ISC) فعاليت مي كنند. هر چند فعاليتهاي قالب توجهي هم در تحقيق و توسعه و نوآوري تكنولوژي، در شركتهاي كوچكتر نفتي، شركتهاي ملي نفت (NOC) ، موسسات تحقيقاتي و دانشگاهها انجام مي گيرد، ولي به طور كلي نقش مراكز نام برده در توسعه تكنولوژي در برابر "شركتهاي بين المللي نفتي" و "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" قابل صرف نظر كردن مي باشد. اين شركتها براي حفظ خود در بازار رقابت و دستيابي به موقعيتهاي تجاري جديد نياز دارند كه تكنولوژيهاي خود را توسعه دهند و اين نياز به تكنولوژي جديدتر را يا از طريق "تحقيق و توسعه" و يا با "انتقال تكنولوژي" جواب مي دهند. هر چند "تحقيق و توسعه" به خاطر اينكه ماهيتا فعاليتي بلند مدت است و در اين مدت ممكن است مسير صنعت و تكنولوژي آن تغيير كند و يا افقهاي جديدي در آن پيدا شود همواره فعاليتي پر ريسك و پر خطر در نظر گرفته مي شود ولي گاهي اوقات تنها راه حل بنگاهها براي توسعه تكنولوژي و دستيابي به موقعيتهاي جديد تجاري، ورود به مسير پر پيچ و خم "تحقيق و توسعه" مي باشد.
حال اگر تكنولوژي را به عنوان يك مزيت رقابتي مهم در صنعت نفت در نظر بگيريم بايد توجه داشته باشيم كه اين دو گروه از شركتها (شركتهاي نفتي و شركتهاي خدماتي) با استراتژيهاي كاملا متفاوتي به آن نگاه مي كنند. شركتهاي نفتي در حالي كه حول محورهاي جمع آوري اطلاعات ، اكتشاف و بهره برداري منابع نفت و گاز، به رقابت مي پردازند، تكنولوژي جديدتر را تنها "وسيله اي" براي كاهش زمان و هزينه انجام هر پروژه مي دانند. ولي دسته دوم يعني شركتهاي خدماتي وظيفه شان عرضه محصول و خدمات براي شركتهاي نفتي است، در نتيجه اين شركتها به تكنولوژي به عنوان يك "محصول" نگاه مي كنند و رقابتشان در محتواي تكنولوژي، كيفيت و قيمت آن مي باشد.
"شركتهاي بين المللي نفتي" كه به طور سنتي بيشترين مبالغ را براي توسعه تكنولوژي هزينه مي كرده اند، هزينه ها و فعاليتهاي خويش را در اين زمينه كاهش داده اند و از طرف ديگر"شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" به شكل فزاينده اي تامين كننده تكنولوژيهاي جديد صنعت و خدمات تخصصي گشته اند. البته مجموعه اطلاعات دقيق و كاملي در اين زمينه وجود ندارد و اطلاعات بدست آمده از هر شركت نيز كاملا قابل انطباق با اطلاعات ديگر شركتها نمي باشد. ولي اطلاعات موجود در جدول زير مي تواند شاهدي بر انتقال فعاليتها از بنگاههاي نفتي به بخش خدماتي باشد.http://andishkadeh.pina.ir/Image/paper/24/22.JPG
جدول فوق نشان مي دهد در حاليكه بودجه و فعاليتهاي "تحقيق و توسعه"، "شركتهاي بين المللي نفتي" از سال 2002 تا 1984 سير نزولي داشته است، هزينه ها و فعاليتهاي "تحقيق و توسعه"، "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" در اين مدت افزايش قابل ملاحظه اي داشته است. البته بايد توجه داشت كه انتقال فعاليتهاي توسعه تكنولوژي از"شركتهاي بين المللي نفتي" به "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" تنها وقتي صورت گرفته است كه شبكه هاي ارتباطي موثري بين مصرف كننده هاي تكنولوژي (شركتهاي نفتي) و توليد كنندگان آن (شركتهاي خدماتي) بوجود آمده بود. اين شبكه ها كه به نام "شبكه هاي نوآوري " شناخته مي شوند در واقع رمز جابجايي فعاليتها ميان اين دو گروه از شركتها مي باشند. مهمترين ويژگي اين شبكه ها كه مزاياي آشكار و پذيرفته شده اي را براي هر دو گروه شركتهاي ذكر شده دارند، انتقال قسمتي از بودجه "تحقيق و توسعه" "شركتهاي بين المللي نفتي" به مراكزي خارج از اين شركتها و مخصوصا "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" مي باشد. حضور در پروژه هاي مشترك در قالب "شبكه هاي نوآوري" نه تنها به شركتهاي نفتي اين امكان را مي دهد كه به تكنولوژيهاي مورد نظر خود دسترسي داشته و توسعه آن را زير نظر داشته باشند بلكه آنها را قادر ساخته است كه بتوانند درتحقيقات تاثيرگذار باشند و آن را جهت دهي نمايند. (اين شبكه ها، ماهيت آنها و نحوه فعاليتشان و نمونه هايي از آنها در مقاله هاي بعدي مورد بررسي قرار مي گيرند.)
ولي هنوز اين سؤال مطرح است كه "اساسا چه نوع فعاليتهاي تحقيق و توسعه اي درون يك بنگاه نفتي و چه نوع فعاليتهايي خارج آن بايد صورت بگيرد؟"،جواب اين سوال قبل از هر چيز وابسته به ديدگاههاي هر بنگاه نفتي (مصرف كننده تكنولوژي) در زمينه توسعه تكنولوژي و "استراتژي تكنولوژي" آن بنگاه است و مي توان رويكردهاي متفاوتي را در اين زمينه در شركتهاي مختلف نفتي مشاهده كرد. ولي به طور كلّي، اين مرز و نيز توزيع فعّاليتها براي توسعه تكنولوژي بين بنگاههاي نفتي و بنگاههاي خدماتي، را مي توان تابعي از 3 عامل زير دانست:
• ماهيت بنگاه نفتي و علاقه مندي هاي آن
• ماهيت تكنولوژي مورد نظر
• و اينكه تكنولوژي موري نظر تا چه حد توسعه يافته است.
نكته ديگري كه بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه عليرغم اينكه "شركتهاي بين المللي نفتي" از قسمتهايي از فعاليتهاي "تحقيق و توسعه" و نوآوري دست كشيده اند و "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" به طور فزاينده اي مالكيت تكنولوژيهاي جديد را از آن خود مي سازند (حتي در پروژه هايي كه به طوي مشترك با "شركتهاي بين المللي نفتي" انجام مي شوند) شركتهاي بزرگ نفتي به عنوان مالك منابع نفتي و مسئول بهره برداري از آنها همچنان راهبري مجموعه شبكه هاي نوآوري را به عهده دارند.
به عنوان نمونه مي توان پروژه Intersect را كه پروژه توسعه يك شبيه سازمخزن براي موارد حرارتي مي باشد را نام برد، اين پروژه نتيجه تحقيقات و سرمايه گذاري مشترك سه شركت Chevron Texaco, Schlumberger, Total مي باشد، در حالي كه Chevron Texaco و Total به علت اينكه مخازن نفت سنگين زيادي در سطح دنيا دارند، براي بهبود تكنولوژي بهره برداري از اين مخازن به اين پروژه علاقه مند هستند (به عنوان "وسيله اي" براي پايين آوردن ريسك) Schlumberger براي توسعه محصول خود يعني شبيه سازهاي نفتي و افزايش موقعيتهاي تجاري خود در اين پروژه مشترك شركت مي كند. در اين پروژه مشترك در حالي كه قسمت اصلي كار در Schlumberger انجام مي شود و حتّي محصول آن توسط Schlumberger و تحت ليسانس اين شركت وارد بازار مي شود ،شركتهاي Chevron Texaco و Total بيشتر نقش راهبري و جهت دهي و تا حدودي سرمايه گذاري را در اين پروژه به عهده دارند.
منابع :
1. BRET-ROUZAUT, N., THOM ,M., “Technology Strategy in Upstream Petroleum Supply Chain”, Serie Analyses et Syntheses, Les Cahiers de l’economie, IFP-School, 2004
2. ACHA, Virginia,” Framing the past and Future: The development and deployment of technological capabilities by the oil majors in the upstream oil industry”, PhD thesis (unpublished), April 2002, University of Sussex
تكنولوژي و استراتژي تكنولوژي مباحثي هستند كه هنوز در صنعت نفت ما به خوبي جا نيفتاده اند و جايگاه مشخصي هم در ساختار صنعت نفت براي آنها در نظر گرفته نشده است. در اين مجموعه مقالات تحت عنوان " استراتژي تكنولوژي در صنعت بالادستي نفت" سعي بر آن است كه ابتدا در مقياس بين المللي، جايگاه استراتژي تكنولوژي و تاثير آن بر نحوه فعّاليت شركتهاي فعّال در اين صنعت را مورد بررسي قرار دهيم. در اين ميان تكنولوژيهاي حاضر و بازارهاي آنها، توليدكنندگان، مصرف كنندگان تكنولوژي و روابط ميان آنها، از جمله مباحثي هستند كه با آنها بيشتر آشنا خواهيم شد. آنگاه با الگو گرفتن از نمونه هاي خارجي و با توجه به شرايط داخلي، نياز صنعت نفت كشور به توجه به اين مقوله را مرور كرده و در نهايت به بررسي يك راهكار مناسب براي حضور آن در صنعت مي پردازيم.
در سال 1993 لستر تارو در كتاب مشهور خود "رويارويي بزرگ" پس از گذر از منابع انساني، منابع طبيعي، منابع مالي و بازار مصرف، تكنولوژي را مهمترين مزيت رقابتي دوران حاضر و آينده دانست و آن را محور اصلي رقابت در صنايع مختلف معرفي كرد. صنعت بالادستي نفت به عنوان يكي از وسيعترين صنايع، چه از نظر گستره جغرافيايي و چه از نظر تنوع تكنولوژيهاي مورد استفاده در آن، مي تواند شاهدي بر اين مدعا باشد.http://andishkadeh.pina.ir/Image/paper/24/33.jpgاز اين نظر البته شايد نتوان هنوز محوريت تكنولوژي در صنعت نفت را با صنايع همراه با تكنولوژيهاي سطح بالا ( مثلا صنعت هوا و فضا و يا صنعت توليد موبايل ) يكسان دانست و شايد نتوان منابع طبيعي و منابع مالي را در اين صنعت كم اهميت تلقي نمود، ولي حداقل چيزي كه مشخص است اين است كه وقتي نياز به پيدا كردن منابع نفتي جديد و توسعه دادن آنها به طور پيوسته احساس مي شود و منابع جديد هم پيچيده تر و هم كوچكتر مي باشند نياز به تكنولوژي و توسعه آن هر روز اهميت بيشتري در صنعت نفت پيدامي كند.
رشد تكنولوژي در واقع جوابي به خواست شركتها براي ارتقاء موقعيتهاي تجاري مي باشد، تكنولوژي جديدتر راهي براي كاهش هزينه ها و ريسكهاي موجود در يك كسب و كار است. در بيش از 100 سال عمر صنعت بالادستي نفت، رشد تكنولوژي و ورود تكنولوژيهاي جديد پيشرفتهاي زياد و دگرگونيهاي قابل ملاحظه اي را در اين صنعت به جاي گذاشته است كه آن را بايد مرهون فعاليتهاي "تحقيق و توسعه" (R&D) پيوسته شركتهاي فعّال در آن دانست.
جدول زير تاثير پيشرفت تكنولوژي بر كاهش ريسك و هزينه و افزايش موقعيتهاي تجاري در صنعت بالادستي نفت را، به خوبي نشان مي دهد:http://andishkadeh.pina.ir/Image/paper/24/11.JPG
در اين بخش (بالادستي نفت) بالاترين قابليتهاي تكنولوژي در اختيار بنگاههاي غول پيكر بين المللي است كه در قالب "شركتهاي بين المللي نفتي" (IOC) و يا "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" (ISC) فعاليت مي كنند. هر چند فعاليتهاي قالب توجهي هم در تحقيق و توسعه و نوآوري تكنولوژي، در شركتهاي كوچكتر نفتي، شركتهاي ملي نفت (NOC) ، موسسات تحقيقاتي و دانشگاهها انجام مي گيرد، ولي به طور كلي نقش مراكز نام برده در توسعه تكنولوژي در برابر "شركتهاي بين المللي نفتي" و "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" قابل صرف نظر كردن مي باشد. اين شركتها براي حفظ خود در بازار رقابت و دستيابي به موقعيتهاي تجاري جديد نياز دارند كه تكنولوژيهاي خود را توسعه دهند و اين نياز به تكنولوژي جديدتر را يا از طريق "تحقيق و توسعه" و يا با "انتقال تكنولوژي" جواب مي دهند. هر چند "تحقيق و توسعه" به خاطر اينكه ماهيتا فعاليتي بلند مدت است و در اين مدت ممكن است مسير صنعت و تكنولوژي آن تغيير كند و يا افقهاي جديدي در آن پيدا شود همواره فعاليتي پر ريسك و پر خطر در نظر گرفته مي شود ولي گاهي اوقات تنها راه حل بنگاهها براي توسعه تكنولوژي و دستيابي به موقعيتهاي جديد تجاري، ورود به مسير پر پيچ و خم "تحقيق و توسعه" مي باشد.
حال اگر تكنولوژي را به عنوان يك مزيت رقابتي مهم در صنعت نفت در نظر بگيريم بايد توجه داشته باشيم كه اين دو گروه از شركتها (شركتهاي نفتي و شركتهاي خدماتي) با استراتژيهاي كاملا متفاوتي به آن نگاه مي كنند. شركتهاي نفتي در حالي كه حول محورهاي جمع آوري اطلاعات ، اكتشاف و بهره برداري منابع نفت و گاز، به رقابت مي پردازند، تكنولوژي جديدتر را تنها "وسيله اي" براي كاهش زمان و هزينه انجام هر پروژه مي دانند. ولي دسته دوم يعني شركتهاي خدماتي وظيفه شان عرضه محصول و خدمات براي شركتهاي نفتي است، در نتيجه اين شركتها به تكنولوژي به عنوان يك "محصول" نگاه مي كنند و رقابتشان در محتواي تكنولوژي، كيفيت و قيمت آن مي باشد.
"شركتهاي بين المللي نفتي" كه به طور سنتي بيشترين مبالغ را براي توسعه تكنولوژي هزينه مي كرده اند، هزينه ها و فعاليتهاي خويش را در اين زمينه كاهش داده اند و از طرف ديگر"شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" به شكل فزاينده اي تامين كننده تكنولوژيهاي جديد صنعت و خدمات تخصصي گشته اند. البته مجموعه اطلاعات دقيق و كاملي در اين زمينه وجود ندارد و اطلاعات بدست آمده از هر شركت نيز كاملا قابل انطباق با اطلاعات ديگر شركتها نمي باشد. ولي اطلاعات موجود در جدول زير مي تواند شاهدي بر انتقال فعاليتها از بنگاههاي نفتي به بخش خدماتي باشد.http://andishkadeh.pina.ir/Image/paper/24/22.JPG
جدول فوق نشان مي دهد در حاليكه بودجه و فعاليتهاي "تحقيق و توسعه"، "شركتهاي بين المللي نفتي" از سال 2002 تا 1984 سير نزولي داشته است، هزينه ها و فعاليتهاي "تحقيق و توسعه"، "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" در اين مدت افزايش قابل ملاحظه اي داشته است. البته بايد توجه داشت كه انتقال فعاليتهاي توسعه تكنولوژي از"شركتهاي بين المللي نفتي" به "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" تنها وقتي صورت گرفته است كه شبكه هاي ارتباطي موثري بين مصرف كننده هاي تكنولوژي (شركتهاي نفتي) و توليد كنندگان آن (شركتهاي خدماتي) بوجود آمده بود. اين شبكه ها كه به نام "شبكه هاي نوآوري " شناخته مي شوند در واقع رمز جابجايي فعاليتها ميان اين دو گروه از شركتها مي باشند. مهمترين ويژگي اين شبكه ها كه مزاياي آشكار و پذيرفته شده اي را براي هر دو گروه شركتهاي ذكر شده دارند، انتقال قسمتي از بودجه "تحقيق و توسعه" "شركتهاي بين المللي نفتي" به مراكزي خارج از اين شركتها و مخصوصا "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" مي باشد. حضور در پروژه هاي مشترك در قالب "شبكه هاي نوآوري" نه تنها به شركتهاي نفتي اين امكان را مي دهد كه به تكنولوژيهاي مورد نظر خود دسترسي داشته و توسعه آن را زير نظر داشته باشند بلكه آنها را قادر ساخته است كه بتوانند درتحقيقات تاثيرگذار باشند و آن را جهت دهي نمايند. (اين شبكه ها، ماهيت آنها و نحوه فعاليتشان و نمونه هايي از آنها در مقاله هاي بعدي مورد بررسي قرار مي گيرند.)
ولي هنوز اين سؤال مطرح است كه "اساسا چه نوع فعاليتهاي تحقيق و توسعه اي درون يك بنگاه نفتي و چه نوع فعاليتهايي خارج آن بايد صورت بگيرد؟"،جواب اين سوال قبل از هر چيز وابسته به ديدگاههاي هر بنگاه نفتي (مصرف كننده تكنولوژي) در زمينه توسعه تكنولوژي و "استراتژي تكنولوژي" آن بنگاه است و مي توان رويكردهاي متفاوتي را در اين زمينه در شركتهاي مختلف نفتي مشاهده كرد. ولي به طور كلّي، اين مرز و نيز توزيع فعّاليتها براي توسعه تكنولوژي بين بنگاههاي نفتي و بنگاههاي خدماتي، را مي توان تابعي از 3 عامل زير دانست:
• ماهيت بنگاه نفتي و علاقه مندي هاي آن
• ماهيت تكنولوژي مورد نظر
• و اينكه تكنولوژي موري نظر تا چه حد توسعه يافته است.
نكته ديگري كه بايد مورد توجه قرار گيرد اين است كه عليرغم اينكه "شركتهاي بين المللي نفتي" از قسمتهايي از فعاليتهاي "تحقيق و توسعه" و نوآوري دست كشيده اند و "شركتهاي يكپارچه خدمات و عرضه" به طور فزاينده اي مالكيت تكنولوژيهاي جديد را از آن خود مي سازند (حتي در پروژه هايي كه به طوي مشترك با "شركتهاي بين المللي نفتي" انجام مي شوند) شركتهاي بزرگ نفتي به عنوان مالك منابع نفتي و مسئول بهره برداري از آنها همچنان راهبري مجموعه شبكه هاي نوآوري را به عهده دارند.
به عنوان نمونه مي توان پروژه Intersect را كه پروژه توسعه يك شبيه سازمخزن براي موارد حرارتي مي باشد را نام برد، اين پروژه نتيجه تحقيقات و سرمايه گذاري مشترك سه شركت Chevron Texaco, Schlumberger, Total مي باشد، در حالي كه Chevron Texaco و Total به علت اينكه مخازن نفت سنگين زيادي در سطح دنيا دارند، براي بهبود تكنولوژي بهره برداري از اين مخازن به اين پروژه علاقه مند هستند (به عنوان "وسيله اي" براي پايين آوردن ريسك) Schlumberger براي توسعه محصول خود يعني شبيه سازهاي نفتي و افزايش موقعيتهاي تجاري خود در اين پروژه مشترك شركت مي كند. در اين پروژه مشترك در حالي كه قسمت اصلي كار در Schlumberger انجام مي شود و حتّي محصول آن توسط Schlumberger و تحت ليسانس اين شركت وارد بازار مي شود ،شركتهاي Chevron Texaco و Total بيشتر نقش راهبري و جهت دهي و تا حدودي سرمايه گذاري را در اين پروژه به عهده دارند.
منابع :
1. BRET-ROUZAUT, N., THOM ,M., “Technology Strategy in Upstream Petroleum Supply Chain”, Serie Analyses et Syntheses, Les Cahiers de l’economie, IFP-School, 2004
2. ACHA, Virginia,” Framing the past and Future: The development and deployment of technological capabilities by the oil majors in the upstream oil industry”, PhD thesis (unpublished), April 2002, University of Sussex