معماری بارگاه امام رضا(ع)

[وحید 0319]

بنای حرم در طول تاریخ و به‌ تدریج ساخته شد و گسترش یافت. در به‌ وجود آمدن فضای کنونی حرم ، مردان و زنانی بلند همت، در هر دوره‌ ای از تاریخ ایران زمین، نقشی داشته‌ اند که نام خود را تا ابد زیر نام حضرت رضا (ع) (http://rezacity.blogfa.com/) جاودانه کرده‌ اند . هر کاشی و سنگی که بر دیوارهای حرم جای گرفته ، نشان از عشق و ارادت مردمانی از این سرزمین به مولا و آقایشانحضرت رضا (ع) (http://rezacity.blogfa.com/) دارد . تاریخ موجود در کتیبه‌‌ های حرم ، از دوره سامانیان تا دوره قاجاریه را نشان می ‌دهد .سامانیان ؛ اولین آبادگران
به روایت تاریخ ، بوبکر شهمرد ، از پیشکاران نوح بن منصور سامانی ، شهادت ‌گاه علی بن موسی الرضا ( علیه السلام ) (http://rezacity.blogfa.com/) ، امام هشتم شیعیان را آباد کرد .
به گفته ابن بابویه ، محمد بن عبد الرزاق طوسی و امیر محمدیه ، از امرای عهد سامانی ، در دوران امارتشان
نسبت به مرقد مطهر امام ( علیه السلام ) کمال ارادت و توجه داشتند و تزییناتی در حرم به وجود آوردند .


دیالمه ؛ تزییناتی مختصر
در اوایل قرن چهارم هـ .ق به دستور عضد الدوله دیلمی ، مرقد منور امام ( علیه السلام ) به سبک آن زمان تعمیر و تزیین شد .


غزنویان ؛ یادگاران مسجد بالا سر

یمین الدوله ، سلطان محمود غزنوی ، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا ( علیه السلام ) (http://rezacity.blogfa.com/) و رشید در آن دوران است ، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد ، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد کرد .
علاوه بر این ، ابوالحسن عراقی معروف به دبیر ، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی ، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد . مسجد بالاسر یادگار دوره غزنویان است .


سلجوقیان ؛ اولین گنبد

در این دوره اولین گنبد بر روی بقعه ساخته شد .
امیر عماد الدوله در دوره سلجوقی و در اوایل قرن ششم هـ .ق حرم را مرمت کرد . شرف الدین ابو طاهر قمی ، وزیر سلطان سنجر ، گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد سلجوقی هم ازاره حرم مطهر را با کاشی ‌‌های نفیس سنجری به تاریخ اثنی عشر و خمس مائه (512) آراستند .


خوارزمشاهیان ؛ دوران کاشی ‌‌های سنجری

در دوره خوارزمشاهیان ، کاشی ‌کاری در حرم رنگ و بوی بیشتری یافت . در اوایل قرن هفتم هـ .ق بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی ‌‌های ممتاز معروف به کاشی سنجری تزیین شد . اکنون این کاشی‌‌ ها با تاریخ اثنی عشر و ست مائه (612) در حرم موجود است .
به‌ علاوه در این دوره ، اطراف در پیش روی مبارک ، در ضلع شمالی رواق دار الحفاظ ، با کتیبه‌ ای از کاشی چینی مانند ممتاز تزیین شد . در این کتیبه به خط ثلث برجسته ، نام و نسبحضرت امام رضا ( علیه السلام ) (http://rezacity.blogfa.com/) تا حضرت امیرالمؤمنین ( علیه السلام ) مکتوب شده ‌است .


تیموریان ؛ مسجد گوهرشاد و مدرسه دو در
عهد تیموری ، دوران پربار و با شکوهی از نظر معماری حرم به ‌شمار می ‌رود . گوهرشاد خاتون ، همسر شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی ، بانی معروف مسجد گوهرشاد ، در این دوره زندگی می ‌کرد . از آثار مهم این دوره ، بنای باشکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دار الحفاظ و دار السیاده است . مدرسه پریزاد ، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دار السیاده بود و اکنون جزء رواق دار الولایه است ، هم به این دوره مربوط می‌ شود . همه این بنا ها مربوط به دوران حکومت همسر گوهرشاد خاتون یعنی شاهرخ تیموری است .
از آثار دیگر عهد تیموری ، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی ، وزیر سلطان حسین بایقرا ، آخرین امیر تیموری ، بین سال‌‌ های 885 ـ 875 هـ .ق ساخته شد .


عهد صفویه ؛ دوران طلاکاری
دوران صفویه نیز دوران مهمی در تاریخ معماری حرم به شمار می ‌رود . طلا کاری گنبد و گلدسته ، ساخت اولین ضریح مرقد منور ، رواق‌‌ های توحید خانه ، گنبد الله وردی‌خان و گنبد حاتم خانی ، همه مربوط به این دوره است . شاه طهماسب ، شاه عباس و شاه سلیمان صفوی ، از جمله شاهانی بودند که در این دوره با اقدام‌ های اساسی خود ، نامشان را در تاریخ معماری حرم ثبت کردند . شاه طهماسب صفوی در سال 932 هـ .ق برای اولین بار گنبد را به طلا آراسته کرد و اقدام به تهیه اولین ضریح مرقد منور به سال 957 هـ .ق کرد . علاوه بر این ، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را هم طلا کاری کرد .
در زمان شاه عباس ، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن با ایوان ‌‌ها و حجره ‌‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم اقدام به تعمیر و کاشی‌ کاری آن کرد .
در سال 997 هـ .ق که عبد المؤمن خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلا های گنبد کرد ، شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد ، مجدداً گنبد را طلا کاری کرد . این کار در سال 1016 هـ .ق پایان یافت . علیرضا عباسی این جریان ، یعنی آمدن شاه عباس و طلا کاری گنبد را با خط ثلث در کتیبه کمربندی گنبد خطاطی کرده است .
شاه سلیمان صفوی هم به تعمیر رواق دار السیاده و طلا کاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ .ق آسیب دیده و فرو ریخته بود ، اقدام کرد . طلاکاری مجدد گنبد در عهد شاه سلیمان ، بر چهار ترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است .


دوره افشاریه ؛ سقاخانه اسماعیل طلا
بنای گلدسته ضلع شمالی صحن عتیق ( صحن انقلاب ) ، طلاکاری مجدد ایوان امیر علیشیر و گلدسته بالای آن و سنگاب سقاخانه اسماعیل طلایی ، همه مربوط به این دوره هستند .



دوره قاجاریه ؛ دوران آینه ‌کاری
دوره قاجاریه هم از نظر معماری ، دوران مهمی در تاریخ حرم به شمار می‌ رود . بنای صحن آزادی مربوط به این دوره است . در این عهد ، ایوان غربی صحن آزادی به طلا آراسته و به ایوان ناصری معروف شد . در همین دوران ، کاشی‌ کاری و تزیینات صحن آزادی انجام شد . علاوه بر این ، در سال 1275 هـ .ق قائم مقام نوری اقدام به آینه‌ کاری روضه منوره کرد و در همین دوره بود که رواق های توحید خانه ، دار الحفاظ و دار السیاره آینه ‌کاری شد .
منبع:.rasekhoon.net

[وحید 0319]

هارون‌الرشيد در سال ۱۹۳ هجرى قمرى جهت سرکوب شورش ”رافع‌بن‌نصر سيار“ به خراسان آمد و در پى بيمارى سختى در سناباد درگذشت و در همان مکانى که اقامت گزيده بود به خاک سپرده شد (هندوشاه نخجواني، تجارب‌السلف، به تصحيح و اهتمام عباس اقبال، کتابخانهٔ طهوري، تهران ۱۳۷۵، ص ۱۴۲). بسيارى از مورخان محل اقامت هارون‌ را کاخ ”حميد‌بن قحطبه“ ذکر کرده‌اند (عزيزالله عطاردي، تاريخ آستان قدس رضوي، جلد اول، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى - انتشارات عطارد، تهران ۱۳۷۱، ص ۶۰).















حضرت امام رضا (ع) نيز در آخر صفر سال ۲۰۳ هجرى قمرى در نوقان به شهادت رسيدند و به دستور مأمون در مجاورت هارون‌الرشيد به خاک سپرده شدند.















در اينکه مدفن امام رضا (ع) در درون يا خارج از کاخ قرار داشته اختلاف‌نظر است اما از حديث ”اباصلت هروي“ که شيخ صدوق آن را در ”عيون‌الخبار“ آورده مى‌توان نتيجه گرفت که گور هارون در فضاى باز و محلى بوده که مأمون بر آن قبه‌اى ساخته به‌نام ”هارونيه“ و پيکر پاک امام (ع) را هم در درون آن قبه به خاک سپرده‌اند ٭ بنابراين مدفن امام رضا (ع) از همان ابتدا داراى قبه‌اى بوده است و مشخص نيست که کى و چگونه بناى هارونيه تغيير شکل داده و بقعه‌اى ويژهٔ امام رضا (ع) بر فراز مدفن ايشان ساخته شده است. بنابر کتاب‌هاى جغرافيائى که در سدهٔ چهارم هجرى نوشته شده‌اند، حرم حضرت در آن قرن محل و مأمن زائران و مجاوران بوده و حصارى مستحکم داشته است (سفرنامهٔ ابن‌حوقل، ترجمه و تصحيح دکتر جعفر شعار، اميرکبير، تهران، ۱۳۶۶ ص ۱۶۹).















٭ همان صص ۵۹-۵۸، حديث اباصلت هروى اين است: ”امام رضا (ع) به ابوصلت فرمودند: وارد قبهٔ هارون شويد و از آنجا براى من خاک بياوريد ...“ عطاردي، ص ۵۸.















آنچه مسلم است سامانيان و غزنويان در آبادانى بيشتر حرم رضوى کوشيده‌اند (خواجه ابوالفضل محمد بن بيهقي، تاريخ بيهقي، تصحيح دکتر على‌اکبر فياض، دانشگاه فردوسى مشهد ۱۳۵۰ ش صص ۵۳۱، ۵۳۲، ۷۱۲، ۷۱۳).















بنابر کتيبهٔ نسخ سنگ مرقد مطهر امام رضا (ع) که در سال ۵۱۶ هـ.ق حجارى شدهٔ ”ابوالقاسم احمد بن على بن احمد العلوى الحسيني“ امر به عمارة مشهد رضوى داده است (نگاهى به موزهٔ مرکزي، سيدعلى اردلان جوان، جهان اينانلو، ادارهٔ موزه‌ها آستان قدس رضوي، مشهد ۱۳۷۱ ص ۸). اگر مراد از ”مشهد رضوي“ بقعه و حرم مطهر امام باشد، منطقى به‌نظر مى‌رسد در آن سال که بقعه‌اى بر مرقد مطهر امام ساخته شده، سنگ مرقد نفيسى در شأن آن حضرت و آن بقعه حجارى و نصب شده باشد.















در فتنه‌ٔ غزها به سال ۵۴۸ هـ.ق گويا به حرم مطهر آسيبى وارد نيامده ليکن مجاورين حرم کشته و اموال آنها به غارت رفته است (عزيزالله عطاردي، همان ص ۱۰۱ به نقل از کامل‌التواريخ، ج ۱۱ ص ۱۸۱).















با ظهور خوارزمشاهيان امنيت مشهد و حرم رضوى اعاده شد و در دوران حکمفرمائى آن سلسله اقدامات عمرانى زيادى در مجموعهٔ حرم مطهر صورت گرفت از جمله: در شعبان سال ۵۹۷ هـ.ق سنگاب عظيمى با نقش و کتيبه تراشيده و تقديم حرم رضوى شد که اکنون در موزهٔ آستان قدس رضوى نگه‌دارى مى‌شود.















در سال ۶۱۲هـ.ق کتيبه‌هاى بسيار مرغوب و زيباى زرين‌فام براى اطراف ورودى و ازاره‌هاى حرم مطهر ساخته شدند که به ”کاشى سنجري“ شهرت دارند و برخى به غلط آنها را به سلطان سنجر سلجوقى نسبت مى‌دهند حال اينکه سنجر يکى از القاب سلطان محمد خوارزمشاه نيز بوده است (شهاب‌الدين نسوي، سيرت جلال‌الدين منکبرني، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى تهران ۱۳۶۵ صص ۲۸۱، ۳۸).















در همان سال (۶۱۲ هـ.ق) دو محراب کاشى زرين‌فام ساخته و بر دو طرف ورودى حرم شر يف نصب گرديد که هم‌اکنون هر دو موزهٔ آستان قدس منتقل شده است. چنين به‌نظر مى‌رسد که حرم رضوى در يورش مغولان آسيب نديده چون بسيارى از آثار پيش از عهد مغول همچون سنگ مرقد مطهر امام (ع)، سنگاب خوارزمشاهي، کاشى‌هاى معروف به سنجري، مسجد بالاى سر و نيز بناى اصلى و مرکزى حرم مطهر باقى مانده که به زمان حال نيز رسيده است، گذشته از آن تاريخ گواهى مى‌دهد که چنگيز مقرر کرده بود که مشهد على‌بن‌موسى‌الرضا (ع) ”دارالامان“ و مصون از تعرض باشد يا به قول روزبهان خنجي:















رأى عالى‌ خان چنگيزى















چون درآمد به عزم خونريزى















آن‌که را بهر قتل تعيين کرد















وقت رفتن چنينش تلقين کرد















که ز نسل محمدآقا















هست آسوده سيدى آنجا















حرمت قبر او نکو داريد















اهل آن مقبره نيازاريد















تو نگه کن بزرگ چنگيزخان















مشهد شاه ساخت دار امان ٭















٭ فضل‌الله‌بن روزبهان خنجي، مهمان‌نامهٔ بخارا، تصحيح منوچهر ستوده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب تهران، ۱۳۵۵ ص ۳۵۰















در روزگار سلطان ابوسعيد، ”علاءالدين محمد هندوى فريومدى (قتل ۷۳۷ هـ.ق) وزير با استقلال و صاحب ديوان خراسان در مشهد رضويه ايوان و مناره و عمارت ساخته است (دولتشاه سمرقندي، تذکرةالشعرا، به همت محمد رمضاني، کلالله خاور، تهران، ۱۳۶۶ ص ۲۰۶). که شايد ابن‌بطوطه در سال ۷۳۳ هـ.ق آنها را هم ديده و حرم مطهر را اين‌گونه توصيف کرده است: ”مشهد امام رضا (ع) قبهٔ بزرگى دارد، قبر امام در داخل زاويه‌اى است که مدرسه و مسجدى در کنار آن وجود دارد و اين عمارت‌ها همه به سبکى بسيار زيبا و مليح ساخته شده و ديوارهاى آن کاشى است. روى قبر ضريحى قرار دارد که سطح آن را با صفحات نقره‌ پوشانيده‌اند، از سقف مقبره قندى‌هاى نقره آويزان است، آستانِ درِ قبه هم از نقره است و پردهٔ ابريشم زردوزى از در آويخته. داخل بقعه با فرش‌هاى گوناگون مفروش گرديده، روبه‌روى امام قبر اميرالمؤمنين هارون‌الرشيد واقع شده که آن هم ضريحى دارد و شمعدان‌ها روى قبر گذاشته‌اند و مردم مغرب، گو روى را به علامت شمعدان‌ها که دارا باز مى‌شناسند، هنگامى‌ که رافضيان وارد بقعه مى‌شوند قبر هارون را به لگد مى‌زنند و به امام رضا سلام مى‌فرستند“ (ابن‌بطوطه، سفرنامه، ج ۲ ترجمهٔ دکتر محمدعلى موحد، مرکز انتشارات علمى و فرهنگي، تهران ۱۳۶۱ ص ۴۴۱).















تيمور لنگ نيز که کشور گشائى‌هاى خود را در نيمهٔ دوم سدهٔ هشتم هجرى آغاز کرد، به مشهد على‌بن‌موسى‌الرضا (ع) و حرم مطهر آسيبى نرسانيد و ”کلاويخو“ى اسپانيائى که در سال ۸۰۷ هـ / ۱۴۰۴ م (سال مرگ تيمور) از مشهد و حرم امام (ع) ديدن کرده، آن را شهر عمدهٔ زيارتى ديده که سالانه گروه بى‌شمارى به زيارت آن مى‌آمده‌اند. او دربارهٔ مدفن امام (ع) گفته است: ”وى در مسجدى بزرگ و در تابوتى که در نقره و طلا گرفته شده مدفون است ٭.















٭ گنزالز کلاويخو، سفرنامهٔ کلايخو، ترجمهٔ مسعود رجب‌نيا، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى تهران، ۱۳۶۶ ص ۱۹۲ (اشاره کلاويخو به تابوت احتمالاً همان ضريح چوبى است که ابن‌بطوطه آن را توصيف کرده است)















بعد از مرگ تيمور، شاهرخ بر خراسان حاکم شد و حرم امام رضا (ع) رو به آبادانى گذاشت.















شاهرخ که در سال ۸۲۱ هـ.ق براى بازديد از بناى ”مسجد گوهرشاد“ به مشهد آمد قنديلى به وزن سه هزار مثقال از طلا وقف حرم کرد و ”گوهرشاد“ همسر نيکوکار شاهرخ علاوه به مسجد مذکور که در جنب حرم ساخت دو تالار مجلل و بزرگ، ”دارالحفاظ“ و ”دارالسياده“ را در جنوب و مغرب مقبرهٔ امام (ع) احداث نمود، مدرسهٔ بالاى سردر جنب دارالسياده نيز در همان عصر تيموريان ساخته شد که ”ابوالقاسم بابر“ در آن مدفون گرديد (فصيح احمدبن جلال‌الدين محمد خوافي، مجمل فصيحي، ج ۳، به تصحيح و تحشيهٔ محمود فرخ کتاب‌فروشى باستان، مشهد، ۱۳۳۹).















اميرعليشير نوائى نديم سلطان حسين بايقرا صحن حرم مطهر را گسترش داد و ايوان ورودى صحن به حرم را ساخت (اسکندر بيک ترکمان، تاريخ عالم آراى عباسي، به کوشش ايرج افشار اميرکبير تهران، ۱۳۳۵ ص ۱۱۱۰).















با ظهور دولت صفوى حرم رضوى به مکانى بسيار مهمتر از آنچه بود بدل شد، شاه‌اسماعيل و شاه‌طهماسب اعانات و موقوفات زيادى بر حرم وقف کردند، از کارهاى بارز شاه‌طهماسب صفوى (۹۳۰ تا ۹۴۸ هـ.ق) طلاکارى رويهٔ گنبد حرم مطهر بود (تاريخ عباسى - روزنامهٔ ملاجلال منجم، به کوشش سيف‌الله وحيدنيا، وحيد تهران ۱۳۶۶ ص ۲۱۸).















در سال ۹۹۷ هـ.ق ”عبدالمؤمن خان ازبک“ بزرگترين صدمه را به حرم مطهر وارد آورد و سپاهيان متعصب ازبک تقريباً همهٔ اموال حرم را غارت کردند.

[وحید 0319]

چهل نکته خواندنی درباره حرم امام رضا(ع) http://www.tazohor.com/wp-content/uploads/2012/01/imamreza.jpg (http://www.tazohor.com/wp-content/uploads/2012/01/imamreza.jpg)نکاتی درباره تاریخ، فرهنگ و معماری حرم امام رضا علیه السلامنکته۱
در سال ۲۰۳ و به قولى ۲۰۲ هجرى قمرى که حضرت رضا علیه السلام در طوس به شهادت رسیدند بدن مطهر آن امام همام را در باغ حمید بن قحطبه و در کنار قبر هارون خلیفه عباسى به خاک سپردند و نخستین بناى حرم مطهر همان بقعه هارون الرشید است که بعدها حرم را روى دیوارهاى قدیمى آن بنا نهادند و از آن به بعد طوس به مشهد الرضا تغییر نام یافت.نکته۲در سال ۴۰۰ هجرى قمرى به دستور سلطان محمود غزنوى بناى بقعه و حرم تجدید بنا و مناره‎اى بر آن افزوده شد و پس از آن در زمان‎هاى مختلف اقداماتى به مرور صورت گرفته است .نکته۳سنگ مرقد نخستین که برای مشخص نمودن مدفن امام بر زمین نصب شده، سنگ بنای ساخت ضریح هم بوده است. آنچه مسلم است تا قرن هشتم هجری قمری ضریحی بر مضجع شریف نصب نبوده است.نکته۴در ابتدا حرم مطهر به صورت بنایی ساده، با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنانکه بقعه مطهر تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود.نکته ۵مشهور است که از زمان صفویان گذاشتن ضریح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخی احتمال دادند که ساخت ضریح از عصر تیموریان متداول گشته است.نکته۶۲۸ هزار لامپ در حرم امام رضا علیه السلام روشن می‎باشد، که اکنون علاوه بر ۲۸ هزار شعله برق، شش هزار لوستر نیز در ابعاد مختلف و با قدمت‎های طولانی مورد استفاده قرار گرفته است.نکته۷ضریح اول، ضریحی چوبی بوده، با تسمه‎های فلزی و پوششی از صفحات طلا و نقره. این ضریح در زمان شاه طهماسب صفوی یعنی سال ۹۵۷ هجری قمری ساخته و بر روی صندوق چوبی مضجع منور نصب می‎شود. در سال ۱۳۱۱ همزمان با تعویض صندوق به دلیل فرسودگی پایه‎ها ضریح برچیده شده، پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوب‎ها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل می‎شود.نکته۸ضریح دوم، ضریحی بوده فولادی مرصع، معروف به ضریح نگین نشان. این ضریح در سال ۱۱۶۰ به دستور شاهرخ فرزند رضا قلی میرزا نوه نادرشاه ساخته و به وقف بر فراز مرقد شریف نصب می‎شود. ضریح فولادی یا ضریح نگین نشان سقف نداشته، پنجره‎ها و شبکه‎های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره‎هایی بوده است که با نگین‎های کوچک یاقوت و زمرّد تزیین یافته و تعداد آنها به ۲۰۰۰ بالغ می‎شده است. به دلیل وضعیت ویژه این ضریح ذیلاً به عین کتیبه آن اشاره می‎شود. «نیاز رحمت ایزد مستعان، و تراب اقدام زوّار این آستان ملک پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسینی الموسوی الصفوی، بهادرخان به وقف و نصب این ضریح و قبه‎های مرصع چهار گوشه ضریح مقدس مبارک موفق گردید. ( سنه ۱۱۶۰قمری) »نکته۹در زمان تولیت میرزا سعیدخان برای مصون ماندن نذورات داخل ضریح دوم ، شبکه و پوشش طلایی روی ضریح منور قرار می‎گیرد، و بدین ترتیب سقف آن پوشش می‎یابد. این ضریح به دلیل وقف دائمی بودن تا قبل از شروع عملیات جایگزینی و نصب اخیر ضریح مطهر جدید یعنی پنجمین ضریح بر مضجع شریف و زیر ضریح پیشین قرار داشت. ضمن عملیات اخیر محل نصب این ضریح تغییر یافت و به قسمت تحتانی حرم مطهر منتقل گردید.نکته۱۰در عصر پادشاهی فتحعلی شاه قاجار ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (۳×۴) و ارتفاع ۲ متر ساخته و روی ضریح نگین نشان (ضریح دوم) نصب می‎شود که در اصل ضریح سوم محسوب می‎شود.

- - - به روز رسانی شده - - -

نکته۱۱سقف ضریح سوم با چوب‎های طلاکوب پوشش داشته و در سمت پایین ضریح در کوچک مرصعی قرار داشته است. به دلیل کوچکی و غیر مناسب بودن این ضریح پس از مدتی برداشته شده و به جای آن ضریح چهارم نصب می‎گردد. در حال حاضر این ضریح در موزه مرکزی آستان قدس رضوی در معرض تماشای بینندگان قرار دارد.نکته۱۲ضریح چهارم ضریح ملمع یا ضریح طلا و نقره، معروف به شیر و شکر است، این ضریح در سال ۱۳۳۸ بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب می‎گردد.نکته۱۳طراحی ضریح چهارم توسط مرحوم استاد حافظیان انجام یافته و تحت نظارت ایشان کار اجرا و قلمزنی توسط مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقی ذو فن اصفهانی انجام گرفت.نکته۱۴ضریح چهارم دارای ۰۵/۴ متر طول و ۰۶/۳ متر عرض و ۹۰/۳ ارتفاع و ۱۴دهانه به نشان چهارده معصوم بوده است. اضافه بر بهره‎برداری از طلا و نقره و جواهرات .نکته ۱۵پایه‎ها، ستون‎ها، کتیبه‎های سیمین با نقش‎های مختلفی در نهایت مهارت قلمزنی شده بود. بین هر دو زاویه از پنجره‎های ضریح مقدس یک صفحه بیضی شکل از طلا، که مجموعاً به هیجده عدد می‎رسید و هر یک به وزن تقریبی پنجاه مثقال بود احادیثی درباره فضیلت زیارت حضرت رضا علیه السلام به خط حاج شیخ احمد زنجانی معصومی کتیبه نوشته شده است .نکته ۱۶بر روی هر یک از دهانه‎های ضریح مقدس، از سمت پیش روی مبارک اسمی از اسمای چهارده معصوم علیهم السلام بر صفحه‎ای فیروزه نشان از طلا و به خط ثلث و به قلم مرحوم حاج شیخ احمد زنجانی معصومی مکتوب بود. در بالای صفحات بیضی شکل، کتیبه‎ای از نقره به طور برجسته، سوره مبارکه هل اتی را به قلم همان کاتب در برداشت.نکته ۱۷در چهار گوشه ضریح چهار خوشه انگور به عنوان نمادی از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالای کتیبه سوره مبارکه «یس» و بر لب ضریح چهل و چهار برگ از نقره ملمع بین چهل و چهار گلدان ملمع نصب شده بود که بر روی صفحه مدور و محدب هر یک از آنها اسمی از اسمای حسنی الهی به طور برجسته و به خط ثلث و به رنگ سفید در زمینه لاجوردی مکتوب بود.نکته ۱۸پس از گذشت بیش از چهل سال از نصب ضریح پیشین موجباتی همچون فرسودگی، و سست شدن پایه‎ها و ساختار ضریح و ساییدگی پوشش و روکش‎های نقره‎ای و طلایی آن، ساخت و نصب پنجمین ضریح را ضروری می‎نمود.نکته ۱۹به دستور مقام معظم تولیت آستان قدس رضوی حضرت آیة الله واعظ طبسی، از سال ۱۳۷۲ مطالعات و بررسی‎های مقدماتی ساخت ضریح آغاز گردید، و به دنبال آن طرح‎های متعددی از طرف هنرمندان نامی کشور ارایه شد و نهایتاً توفیق طراحی ضریح نصیب استاد برجسته نگارگری کشور جناب آقای فرشچیان گردید.نکته۲۰به منظور ساختن آخرین ضریح نخست بر اساس طرح موجود پایه‎ها و ساختار ضریح که ترکیبی از کار آهنگری و نجاری است توسط واحدهای مربوطه در آستان قدس رضوی در نهایت استحکام انجام گرفت و ساختاری مرکب از آهن و فولاد و چوب گردو برای نصب روکش‎ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.

[وحید 0319]

نکته۲۱با آماده شدن طرح استاد فرشچیان کار قلمزنی و زرگری و به عبارت دیگر اجرای طرح که اساس کار ساخت ضریح و صورت پذیری آنست از تاریخ ۱۲/۱۱/۷۵ تحت نظارت عالیه هنری استاد فرشچیان شروع شد و از میان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفیق کار قلمرنی ضریح مطهر، نصیب استاد خدادادزاده اصفهانی گردید.نکته ۲۲پس از چهار سال با کار بی وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنین با کار متوسط روزانه شش نفر در کمال ظرافت و امتیاز هنری و در نهایت صلابت و استحکام کار قلمزنی پایان یافت و ضریح برای حمل و نصب آماده گردید. از ویژگی‎های ضریح مطهر جدید، ضخامت پوشش نقره‎ای آن است که حتی بعضاً به بیش از سه میلیمتر می‎رسد.نکته ۲۳عملیات اجرایی برچیده شدن ضریح پیشین و نصب پنجمین ضریح از شامگاه روز شنبه ۲۱/۱۰/۷۹، پس از مراسم غبارروبی آغاز گردید، و با هماهنگی کامل نیروهای فنی – تخصصی مورد نیاز به طور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازمانی منظم و منسجم با تقسیم کار و تعیین مسئولیت هر یک از بخش‎های عملیاتی و مدیران مربوطه طبق جدول زمان‎بندی شده، تحت مدیریت جناب آقای مهندس مهدی عزیزیان، مدیر عامل سازمان عمران و توسعه حریم حرم امام رضا علیه السلام به مدت پنجاه روز جریان خود را طی نمود. کار بنای عشق و کعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشید در فضایی معنوی و شورانگیز آغاز شد.نکته ۲۴محدوریت وقف به نصب بودن ضریح و عدم جواز شرعی انتقال آن از یک سو و از طرف دیگر، وجود موانع و مشکلات جدی فنی و معماری بر سر راه استحکام سازی پایه‎های نصب ضریح جدید موجب گردید تا پس از بررسی و مطالعات زیاد چاره کار به انتقال ضریح به قسمت زیرین حرم مطهر و نصب محاذی اطراف مضجع شریف دیده شود.نکته ۲۵از جمله اقدامات اساسی دیگری که همزمان با نصب ضریح مطهر صورت پذیرفت، بتون ریزی و کف سازی و مفروش نمودن کف حرم مطهر با سنگ‎های مرمر بسیار نفیس همراه با کانال کشی و برقراری سیستم تهویه و هوا دهی زمینی و دیواری است، و نیز مرمت آیینه کاری‎ها و کاشی‎کاری‎ها و کتیبه‎های روضه منوره از جمله دیگر اقداماتی بود که در جریان عملیات نصب ضریح به آن مبادرت شد.نکته ۲۶سنگ پلاک پیشین مضجع، که مرکب از ۱۲ قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مرکزی آستان قدس رضوی انتقال یافت، و به جای آن سنگ نفیس مرمر یکپارچه به طول ۲۰/۲ و عرض ۱۰/۱ و ارتفاع ۹۰ سانت که در نهایت جلا و صفا و زیبایی حجاری شده بود نصب گردید.نکته ۲۷در اطراف ضریح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهارده دهانه به شکل محراب طراحی و اجرا شده است. سیر نقش‎ها و جهت قوس‎های آن یکدیگر را همراهی و تکمیل کرده، و مدار یگانه آنها که نهایتاً به مرکز و نقطه واحدی می‎رسد، تداعی کننده اصل اصیل عرفانی مشاهده وحدت در کثرت و کثرت در وحدت می‎باشد، و نیز وحدانیت ذات باری‎تعالی و قائمیت و بازگشت پذیری کائنات و ممکنات را به او متجلی می‎سازد.نکته ۲۸در هشت لچکی چهار گوش ضریح مطهر، به سبک هنر اصیل ایرانی، از گل آفتابگردان که نمادی از شمس الشموس که یکی از القاب امام رضا علیه السلام است نقش‎هایی تعبیه شده است. در اطراف ضریح مقدس گل‎هایی پنج و هشت برگی به نشانه خمسه طیبه و هشتمین امام طراحی و اجرا شده است.نکته ۲۹دو سوره مبارکه «یس» و «هل اتی»، در بالای ضریح مطهر به صورت کتیبه دور تا دور ضریح نوشته شده است. طول کتیبه بالایی یعنی سوره مبارکه «یس» دارای ۶۶/۱۷ و عرض ۱۸ سانتیمتر و طول کتیبه «هل اتی» ۷۶/۱۶ و عرض آن ۱۴ سانت می‎باشد، هر دو کتیبه و دیگر خطوط بیرونی و داخلی ضریح مطهر که مشتمل بر آیاتی از کلام الله مجید و اسمای حسنی الهی و نام‎های حجج خداوندی است، در کمال قوت و استحکام توسط خوشنویس نامی جناب آقای موحد نوشته شده است.نکته۳۰برای اولین بار پوشش داخلی ضریح مطهر، سقف و دیوارهای آن با نقش و نگارها و کتابت اسماء الهی، با خاتم‎کاری یه طرز بسیار بدیع و زیبا تزیین یافته است. طراحی نقوش داخل ضریح مطهر، توسط استاد فرشچیان انجام یافته، و اجرا و یا خاتم‎کاری توسط استاد هنرمند کشتی آرای شیرازی و همکارانشان صورت پذیرفته است.

- - - به روز رسانی شده - - -

نکته۳۱ضریح مطهر جدید حدود ۱۲ تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره‎ای و طلایی آن و اتصال روکش‎های بدون پیچ یکی از ویژگی‎های این ضریح است. طول ضریح ۷۸/۴ و عرض آن ۳۷/۳ و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پایه ۹۶/۳ متر می‎باشد.نکته۳۲حرم مطهر مجموعه‎ای است تقریباً مدور، که مرکز آن مضجع منور امام ابوالحسن الرضا علیه السلام قرار دارد. همچنین حرم مطهر که گنبد درخشان و طلایی برفراز آن قرار دارد، تقریباً در مرکز بناهای آستان مقدس واقع شده، و از نقطه نظر معماری و هنری بسیار بدیع و استوار، و زیبا و دل انگیز است.نکته۳۳سالانه در این حرم مطهر بیش از ۷۰۰ هزار مُهر نماز مورد استفاده و جایگزین مُهرهای شکسته و کثیف می‎شود.نکته۳۴نام‎های حرم مقدس امام رضا علیه السلام به ترتیب ذیل می‎باشد:آستان ملائک پاسبان – ارض اقدس – بقعة مبارکه – حرم مطهر – روضة رضویه – روضة مقدسه – روضة منوره – عتبة عالیه – قبلة هفتم – کعبة آمال – مرقد ملکوتی – مرقد منور – مضجع شریف – معین الضعفاء.نکته ۳۵سقف حرم دارای دو پوشش است، پوشش اول: که از زیر مشهود است، به صورت مقعر و مقرنس بوده، ارتفاع آن از سطح حرم تا نقطه پایانی سقف ۸۰/۱۸ متر می‎باشد، و پوشش دوم: همان لایه خارجی گنبد مطلی است.نکته ۳۶حرم مطهر تقریباً به شکل مربع بوده، و مساحت آن پس از توسعه‎یی که پس از انقلاب اسلامی انجام شد، به ۱۳۹ متر مربع بالغ شده است، سطح حرم با سنگ مرمر مفروش گردیده، و تمام ازاره دور حرم با کاشی‎های ممتاز و ظریف چینی مانند، با رنگ‎های بسیار دلپذیر، مشهور به کاشی‎های سنجری مزین شده است، بر روی این کاشی‎ها آیات قرآن و احادیث معصومین علیهم السلام با خط رقاع و ثلث، همراه با نقش‎های اسلیمی نوشته و تزئین یافته است.نکته ۳۷از طریق چهار صفه یا ممر حرم مطهر، با رواق‎های اطراف اتصال یافته، و زائرین از طریق آنها حضور حضرت تشرف حاصل می‎نمایند. پیش از این، در ضلع جنوبی حرم مطهر (پیش روی مبارک)، دو محراب بسیار نفیس و ممتاز از جنس کاشی چینی نصب بوده، که پس از توسعه به لحاظ قدمت و نفاست، به موزه آستان قدس منتقل شده است.نکته ۳۸حرم مطهر در اوایل قرن ششم یعنی دوران سلطان سنجر سلجوقی، با کاشی‎های بسیار نفیس تزیین یافته، و وجود تاریخ ۶۱۲ هجری قمری، که بیانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزم‎شاه می‎باشد، گویای اقدامات و فعالیت‎هایی است، که در این زمان، در زمینه توسعه و مرمت ابنیه حرم مطهر انجام یافته است.نکته ۳۹حرم پاک امام، اضافه بر جلال معنوی و جذبه روحانی، و زیبایی و شکوه معماری، مزین به برخی از نفایس و مآثر ارزشمند است، تعدادی از هدایای بزرگان و حکمرانان گذشته، در قاب‎هایی تعبیه شده، در مکان‎هایی از حرم مطهر، در برابر دید زائران قرار دارد. این جواهرات و نفایس که در هشت قاب چیده شده، شامل ۱۰۴ قلم اشیای مختلف است. قدیمی‎ترین آنها سلیمانیه‎هایی است، با دور نقره، مربوط به ۵۵۰ سال قبل، و دیگر شمشیری جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مروارید و تسبیح و انگشترهایی از الماس و برلیان درشت.نکته۴۰گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روی آن را با الواح مسی، که روکشی از طلا دارد پوشانده‎اند، تذهیب این گنبد برای آخرین بار در سال ۱۰۱۰ تا ۱۰۱۶، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوری که از گفته‎های محققان بر می‎آید، رویه و سطح این گنبد پیش از آن کاشی‎کاری بوده است.