حسین متقی
8th May 2012, 12:07 AM
انقلاب علمي و نقش تكويني جامعه در آن
نويسنده: صادق حمودي
براي اولين بار الكساندر كويره۱ در سال ۱۹۳۹ قسمتي از تاريخ را كه شامل اواخر قرن شانزده تا اوايل قرن هجدهم ميلادي در اروپا است را اصطلاحاً «انقلاب علمي» خواند. اما در حدود سال ۱۹۵۴ با كتاب ها و مقالات روپرت هال۲ و برنال۳ اين اصطلاح در جوامع علمي شهرت گرفت.هربرت باترفيلد۴ يكي از تاريخ نگاران مشهور انقلاب علمي را به عنوان بزرگترين اتفاق بعد از ميلاد مسيح مي خواند. ريشه اتفاقاتي كه در طرز تفكر مردم و دانشمندان اين زمان در مورد علم رخ مي دهد در مبادي جهان مدرن۵ و روحيات مدرن است. روپرت هال معتقد است در اين عصر شيوه تفكر تغيير موضع مي دهد.
اصطلاح انقلاب اصالتا از علم سياست گرفته شده است و هرگز صرفا به معناي يك دور و چرخش نيست بلكه در درون محتوي يك چرخش بازگشت ناپذير است. در مسئله انقلاب علمي دسته اي قائلند كه اصلاسيري در علم وجود ندارد كه بخواهد انقلابي داشته باشد. ولي در نقطه مقابل كساني هستند كه معتقدند علم سير رو به پيشرفت دارد. درون اين دسته نيز دو گروه متمايز وجود دارند. عده اي معتقدند در قرن هفدهم هيچ انقلاب خاصي رخ نداده است و علم همانگونه پيشرفت كرده است كه تا آن موقع پيشرفت كرده بود. (گاليله و كپرنيك حاصل طبيعي پيشرفت علم تا قرن هفدهم بوده اند). اما عده ديگري مانند استيو شيپين معتقدند در قرن هفدهم انقلاب خاصي رخ داده است و شيوه انديشه در اين سال ها تغيير كرده است. به همين خاطر است كه كساني كه درون اين دسته قرار مي گيرند انقلاب علمي را با the مي خوانند۶/ درباره اصطلاح انقلاب علمي بحث هاي بسياري شده است. دو نظريه درباره ساخت مفاهيم وجود دارد. عده اي معتقدند مفاهيم به صورت شناور و آزاد توليد مي شود و در مقابل عده اي معتقدند مفاهيم در ساحت هايي فرهنگي و اجتماعي ساخته مي شود۷/ يكي ديگر از سئوالاتي كه بعد از توليد اين مفهوم در اذهان ايجاد مي شود آن است كه چرا ما دوره اي از تاريخ را (قرن هفدهم) با انقلاب علمي مي خوانيم. در ذيل دلايل مختلفي كه مطرح شده است را بيان مي كنيم:
1- دانشمندان۸ قرن هفدهم خود معتقد بودند كه در اين سال ها انقلابي رخ داده است. آنها خود را در مقابل نسل هاي پيش از خود مدرن مي دانستند. (اما در پاسخ بايد گفت كه آنان چنين نمي پنداشتند)
2- ما آن عصر را با انقلاب علمي مي خوانيم چرا كه ما به اجداد خود علاقه منديم و معتقديم در آن دوره اتفاقي رقم خورده كه در علم امروزين موثر است. البته اين به نوعي تاريخ نگاري امروز محور است. (ويگيسم) در دسته دوم دلايلي كه براي انقلاب علمي خواندن برهه اي از تاريخ بيان شد، ما از دستاوردهاي قسمت هايي از تاريخ و افراد خاصي به نفع زمان خود بهره برداري كرده ايم. ما انسان ها به عنوان دانشمندان، فيلسوفان و تاريخ نويسان هميشه از قدرت انسان بودن خود استفاده مي كنيم و اطلاعات خود را آن گونه كه ميل داريم تاليف مي كنيم. گرچه نامي كه هربرت باترفيلد بر اين عمل (نوعي تاريخ نگاري) مي گذارد، ويگيسم است و آن را به شدت مورد نكوهش قرار مي دهد وليكن امري گريز ناپذير است. در تاريخ نگاري ويگي دانشمندان يك عصر گزينشي از مطالب و رويدادهاي اجتماعي يا علمي را برگزيده و آنها را به عنوان پيروزي هاي تاريخي قلمداد مي كنند.
به عنوان مثال در انقلاب علمي افراد مشهوري مانند نيوتن، گاليله، كپرنيك و كپلر رخ مي نمايند. اما چرا ما اين افراد و دستاوردهاي آنان را مد نظر قرار مي دهيم و آنها را مي ستاييم؟ غير از آن است كه اهميت نيوتن در فيزيك نيوتني است؟ ما از فيزيك نيوتني بهره مي بريم، ستاره شناسي كپرنيك و كپلر مبناي جهان بيني ما از حركت زمين و آسمان را تشكيل مي دهد. ما هرگز نمي توانيم كسي را كه غالب علم كنوني ما را تشكيل داده است مورد نفرت قرار دهيم. اما چه مي شود اگر روزي متوجه شويم كه نيوتن در اشتباه بوده است؟ اين حادثه در اوايل قرن بيستم رخ داد. اينشتين بر دوش بسياري از دانشمندان و فيزيكدانان ديگر نظريه نسبيت خاص و در ادامه نسبيت عام را مطرح كرد. اين خلل بزرگي بر فيزيك نيوتني بود. شايد بيشتر خوانندگان ندانند كه نيوتن معتقد به وجود ماده اي به نام اتر در سرتاسر فضاي هستي بود. اتر ماده اي بي بو و بي رنگ است كه تمام هستي را پر كرده و واسطه انتقال نيرو بين اجسام سماوي است. اين عقيده كه امروزه بطلان آن اثبات شده است، هرگز در فيزيك نيوتني ذكر نمي شود. اين نظر باطل حاصل تاثير بسيار شگرفي بوده است كه نيوتن از دكارت به ارث برده است. آنها معتقد بودند خلاامكان دارد و انتقال نيرو تنها از طريق تاثير يك ماده ميانجي و واسطه گر ممكن مي شود. اما باز برگرديم به سئوال ابتداي بحث! چه چيز باعث مي شود انقلاب علمي را انقلاب علمي بخوانيم؟
به نظر مي رسد اصطلاح انقلاب علمي تا حدودي حاصل نظر ما دانشمندان و فلاسفه قرن بيست و بيست و يك است. اما اين ارتباط رانمي توان به صورت مطلق در نظر گرفت. مسلما در نوع نگرش انسان هاي قرن هفدهم اروپا تغيير اساسي رخ مي دهد. گاليله به يك نخ و يك گلوله به صورت آونگ نگاه مي كند و سطوح شيب دار را دقيق تر نگاه مي كند. به نوعي مي توان گفت گاليله چيزهايي را مي بيند كه فيزيكدانان گذشته آنها را نمي ديدند. نيوتن مسئله ها و دنيايي دارد كه سرتاسر با دنياي فيزيكدانان و حكماي مسلمان متفاوت است. شايد بتوان ادعا كرد كه انقلاب علمي حاصل تغيير نگرش دانشمندان و انسان ها به جهان اطراف خود، تغيير مسائل آنها و تغيير پاسخ هاي آنها به سئوالاتي است كه بارها و بارها در رويارويي با جهان پيرامون به ذهن متبادر مي شود. توماس كوهن يكي از بزرگترين فلاسفه علم معاصر مدعي است در طول تاريخ انقلاب هاي علمي بسياري رخ داده است كه حاصل اعوجاج ها و پديده هايي است كه قابليت تبيين در نظام سابق را ندارند. اين فرايند شرايط جامعه علمي را از حالت علم عادي به علم فراعادي و در نهايت انقلاب سوق مي دهد. البته بازهم وقوع يا عدم وقوع اين اتفاق بستگي تمام و كمال به انسان ها دارد. آنها هستند كه تصميم مي گيرند نگرش خود را نسبت به جهان تغيير دهند يا خير. اين نكته را در دو مثال مختلف شرح
مي دهيم. مسئله اي مانند اثبات وجود باد اتري توسط دانشمنداني مانند مايكلسون و مورلي مورد مناقشه قرار
مي گيرد. ولي از آنجايي كه جو غالب جامعه مطيع فيزيك نيوتني است و نمي تواند خارج از آن فكر كند، درب آزمايشگاه مايكلسون پلمب شده و مسئله بادهاي اتري پس از مقدار زيادي تحقيق و تاليف به آيندگان سپرده مي شود. اما در مثالي ديگر مشاهده مي كنيم كه عدم پاسخدهي فيزيك نيوتني به سرعت هاي بالا(در حدود سرعت نور) در ابتداي قرن بيستم منجر به ظهور نظريه اي به نام نسبيت مي شود. اين نظريه مورد قبول غالب دانشمندان و فيزيكدانان قرار مي گيرد و به پارادايم غالب جامعه علمي تبديل مي شود.
پي نوشتها:
1.Alexander Koyre
2.A. Rupert
3.J.D. Bernal
4.H. Butterfield
5.مبادي جهان مدرن معمولابين
تاريخ نگاران بين سال هاي ۱۵۵۰ تا ۱۸۰۰ است ولي شيپي آنرا بين سال هاي ۱۷۰۰ تا ۱۷۳۰ فرض مي گيرد.
6.The Scientific Revoloution
7.Concept making V.S. Free-Floting Concept
8.اصطلاح Scientist تنها در قرن نوزدهم اختراع شده است.
روزنامه رسالت، شماره ۷۵۲۹ به تاريخ ۱۱/۲/۹۱، صفحه ۱۸ (انديشه)
نويسنده: صادق حمودي
براي اولين بار الكساندر كويره۱ در سال ۱۹۳۹ قسمتي از تاريخ را كه شامل اواخر قرن شانزده تا اوايل قرن هجدهم ميلادي در اروپا است را اصطلاحاً «انقلاب علمي» خواند. اما در حدود سال ۱۹۵۴ با كتاب ها و مقالات روپرت هال۲ و برنال۳ اين اصطلاح در جوامع علمي شهرت گرفت.هربرت باترفيلد۴ يكي از تاريخ نگاران مشهور انقلاب علمي را به عنوان بزرگترين اتفاق بعد از ميلاد مسيح مي خواند. ريشه اتفاقاتي كه در طرز تفكر مردم و دانشمندان اين زمان در مورد علم رخ مي دهد در مبادي جهان مدرن۵ و روحيات مدرن است. روپرت هال معتقد است در اين عصر شيوه تفكر تغيير موضع مي دهد.
اصطلاح انقلاب اصالتا از علم سياست گرفته شده است و هرگز صرفا به معناي يك دور و چرخش نيست بلكه در درون محتوي يك چرخش بازگشت ناپذير است. در مسئله انقلاب علمي دسته اي قائلند كه اصلاسيري در علم وجود ندارد كه بخواهد انقلابي داشته باشد. ولي در نقطه مقابل كساني هستند كه معتقدند علم سير رو به پيشرفت دارد. درون اين دسته نيز دو گروه متمايز وجود دارند. عده اي معتقدند در قرن هفدهم هيچ انقلاب خاصي رخ نداده است و علم همانگونه پيشرفت كرده است كه تا آن موقع پيشرفت كرده بود. (گاليله و كپرنيك حاصل طبيعي پيشرفت علم تا قرن هفدهم بوده اند). اما عده ديگري مانند استيو شيپين معتقدند در قرن هفدهم انقلاب خاصي رخ داده است و شيوه انديشه در اين سال ها تغيير كرده است. به همين خاطر است كه كساني كه درون اين دسته قرار مي گيرند انقلاب علمي را با the مي خوانند۶/ درباره اصطلاح انقلاب علمي بحث هاي بسياري شده است. دو نظريه درباره ساخت مفاهيم وجود دارد. عده اي معتقدند مفاهيم به صورت شناور و آزاد توليد مي شود و در مقابل عده اي معتقدند مفاهيم در ساحت هايي فرهنگي و اجتماعي ساخته مي شود۷/ يكي ديگر از سئوالاتي كه بعد از توليد اين مفهوم در اذهان ايجاد مي شود آن است كه چرا ما دوره اي از تاريخ را (قرن هفدهم) با انقلاب علمي مي خوانيم. در ذيل دلايل مختلفي كه مطرح شده است را بيان مي كنيم:
1- دانشمندان۸ قرن هفدهم خود معتقد بودند كه در اين سال ها انقلابي رخ داده است. آنها خود را در مقابل نسل هاي پيش از خود مدرن مي دانستند. (اما در پاسخ بايد گفت كه آنان چنين نمي پنداشتند)
2- ما آن عصر را با انقلاب علمي مي خوانيم چرا كه ما به اجداد خود علاقه منديم و معتقديم در آن دوره اتفاقي رقم خورده كه در علم امروزين موثر است. البته اين به نوعي تاريخ نگاري امروز محور است. (ويگيسم) در دسته دوم دلايلي كه براي انقلاب علمي خواندن برهه اي از تاريخ بيان شد، ما از دستاوردهاي قسمت هايي از تاريخ و افراد خاصي به نفع زمان خود بهره برداري كرده ايم. ما انسان ها به عنوان دانشمندان، فيلسوفان و تاريخ نويسان هميشه از قدرت انسان بودن خود استفاده مي كنيم و اطلاعات خود را آن گونه كه ميل داريم تاليف مي كنيم. گرچه نامي كه هربرت باترفيلد بر اين عمل (نوعي تاريخ نگاري) مي گذارد، ويگيسم است و آن را به شدت مورد نكوهش قرار مي دهد وليكن امري گريز ناپذير است. در تاريخ نگاري ويگي دانشمندان يك عصر گزينشي از مطالب و رويدادهاي اجتماعي يا علمي را برگزيده و آنها را به عنوان پيروزي هاي تاريخي قلمداد مي كنند.
به عنوان مثال در انقلاب علمي افراد مشهوري مانند نيوتن، گاليله، كپرنيك و كپلر رخ مي نمايند. اما چرا ما اين افراد و دستاوردهاي آنان را مد نظر قرار مي دهيم و آنها را مي ستاييم؟ غير از آن است كه اهميت نيوتن در فيزيك نيوتني است؟ ما از فيزيك نيوتني بهره مي بريم، ستاره شناسي كپرنيك و كپلر مبناي جهان بيني ما از حركت زمين و آسمان را تشكيل مي دهد. ما هرگز نمي توانيم كسي را كه غالب علم كنوني ما را تشكيل داده است مورد نفرت قرار دهيم. اما چه مي شود اگر روزي متوجه شويم كه نيوتن در اشتباه بوده است؟ اين حادثه در اوايل قرن بيستم رخ داد. اينشتين بر دوش بسياري از دانشمندان و فيزيكدانان ديگر نظريه نسبيت خاص و در ادامه نسبيت عام را مطرح كرد. اين خلل بزرگي بر فيزيك نيوتني بود. شايد بيشتر خوانندگان ندانند كه نيوتن معتقد به وجود ماده اي به نام اتر در سرتاسر فضاي هستي بود. اتر ماده اي بي بو و بي رنگ است كه تمام هستي را پر كرده و واسطه انتقال نيرو بين اجسام سماوي است. اين عقيده كه امروزه بطلان آن اثبات شده است، هرگز در فيزيك نيوتني ذكر نمي شود. اين نظر باطل حاصل تاثير بسيار شگرفي بوده است كه نيوتن از دكارت به ارث برده است. آنها معتقد بودند خلاامكان دارد و انتقال نيرو تنها از طريق تاثير يك ماده ميانجي و واسطه گر ممكن مي شود. اما باز برگرديم به سئوال ابتداي بحث! چه چيز باعث مي شود انقلاب علمي را انقلاب علمي بخوانيم؟
به نظر مي رسد اصطلاح انقلاب علمي تا حدودي حاصل نظر ما دانشمندان و فلاسفه قرن بيست و بيست و يك است. اما اين ارتباط رانمي توان به صورت مطلق در نظر گرفت. مسلما در نوع نگرش انسان هاي قرن هفدهم اروپا تغيير اساسي رخ مي دهد. گاليله به يك نخ و يك گلوله به صورت آونگ نگاه مي كند و سطوح شيب دار را دقيق تر نگاه مي كند. به نوعي مي توان گفت گاليله چيزهايي را مي بيند كه فيزيكدانان گذشته آنها را نمي ديدند. نيوتن مسئله ها و دنيايي دارد كه سرتاسر با دنياي فيزيكدانان و حكماي مسلمان متفاوت است. شايد بتوان ادعا كرد كه انقلاب علمي حاصل تغيير نگرش دانشمندان و انسان ها به جهان اطراف خود، تغيير مسائل آنها و تغيير پاسخ هاي آنها به سئوالاتي است كه بارها و بارها در رويارويي با جهان پيرامون به ذهن متبادر مي شود. توماس كوهن يكي از بزرگترين فلاسفه علم معاصر مدعي است در طول تاريخ انقلاب هاي علمي بسياري رخ داده است كه حاصل اعوجاج ها و پديده هايي است كه قابليت تبيين در نظام سابق را ندارند. اين فرايند شرايط جامعه علمي را از حالت علم عادي به علم فراعادي و در نهايت انقلاب سوق مي دهد. البته بازهم وقوع يا عدم وقوع اين اتفاق بستگي تمام و كمال به انسان ها دارد. آنها هستند كه تصميم مي گيرند نگرش خود را نسبت به جهان تغيير دهند يا خير. اين نكته را در دو مثال مختلف شرح
مي دهيم. مسئله اي مانند اثبات وجود باد اتري توسط دانشمنداني مانند مايكلسون و مورلي مورد مناقشه قرار
مي گيرد. ولي از آنجايي كه جو غالب جامعه مطيع فيزيك نيوتني است و نمي تواند خارج از آن فكر كند، درب آزمايشگاه مايكلسون پلمب شده و مسئله بادهاي اتري پس از مقدار زيادي تحقيق و تاليف به آيندگان سپرده مي شود. اما در مثالي ديگر مشاهده مي كنيم كه عدم پاسخدهي فيزيك نيوتني به سرعت هاي بالا(در حدود سرعت نور) در ابتداي قرن بيستم منجر به ظهور نظريه اي به نام نسبيت مي شود. اين نظريه مورد قبول غالب دانشمندان و فيزيكدانان قرار مي گيرد و به پارادايم غالب جامعه علمي تبديل مي شود.
پي نوشتها:
1.Alexander Koyre
2.A. Rupert
3.J.D. Bernal
4.H. Butterfield
5.مبادي جهان مدرن معمولابين
تاريخ نگاران بين سال هاي ۱۵۵۰ تا ۱۸۰۰ است ولي شيپي آنرا بين سال هاي ۱۷۰۰ تا ۱۷۳۰ فرض مي گيرد.
6.The Scientific Revoloution
7.Concept making V.S. Free-Floting Concept
8.اصطلاح Scientist تنها در قرن نوزدهم اختراع شده است.
روزنامه رسالت، شماره ۷۵۲۹ به تاريخ ۱۱/۲/۹۱، صفحه ۱۸ (انديشه)