h.jabbari
28th February 2012, 08:11 AM
منبع ماهنامه شبکه - اسفند ۱۳۸۳ شماره 52
اشاره :
قدمت تجارت الكترونيكي يا ecommerce به قبل از پيدايش شكل كنوني اينترنت برمي‌گردد، اما به علت هزينه‌هاي سنگين اين شيوه از تجارت، امكان استفاده از آن تا چند سال گذشته فقط در اختيار شركت‌هاي بزرگ تجاري و مؤسسات اقتصادي مانند بانك‌ها و دولت‌ها بوده است. با همه‌گير شدن اينترنت و امكان استفاده همه اقشار جامعه در كشورهاي مختلف جهان اين فرصت پيدا شد كه ساختار تجارت الكترونيكي تغيير كند، از حالت اختصاصي بودن براي طبقه خاصي خارج شود و به پديده‌اي براي همه تبديل شود. در كشور ما نيز مدتي است كه بحث تجارت الكترونيكي و راهكارهاي عملي پياده سازي آن به طور جدي مطرح شده است. به لحاظ اهميت اين موضوع و كاربردهاي گسترده‌اي كه در شبكه اينترنت دارد قصد داريم طي سلسله مقالاتي كه از اين پس در ماهنامه شبكه شاهد آن خواهيد بود، به ابعاد گوناگون فني، اقتصادي و كاربردي تجارت الكترونيكي بپردازيم. در اولين قسمت، ابتدا به مزاياي استفاده از اين نوع تجارت مي‌پردازيم و سپس مروري بر انواع مدل‌هاي تجارت الكترونيكي خواهيم داشت و پاره‌اي از مفاهيم مقدماتي در اين زمينه را مرور خواهيم كرد. در قسمت‌هاي بعدي به تدريج كاربردهاي عمده تجارت الكترونيكي از جمله فروش آنلاين و مسائل فني پيرامون آن را مورد توجه قرار خواهيم داد. لازم به ذكر است كه براي قسمت نخست اين مجموعه مقالات كه به كليات اختصاص دارد، از مطلب آقاي شمس‌زاده استفاده شده و براي قسمت‌هاي بعدي، مطلب به شيوه كاربردي و با ذكر مصاديق ادامه خواهد يافت.
چشم‌انداز
موضوع تجارت الكترونيكي را مي‌توان از دو منظر نگريست. نخست ديدگاه تئوريك و كلي به موضوع است كه دربرگيرنده تعدادي از مفاهيم اقتصادي و رابطه آن با فناوري اطلاعات است. مدل‌هاي معروف B2B و B2C از آن جمله‌اند. ديدگاه دوم موضوع تجارت الكترونيكي را از منظر كاربردهاي عملي و صورت‌هاي واقعي آن بررسي مي‌كند. به‌عنوان مثال مي‌توان درباره چند و چون تبليغات و بازاريابي آنلاين، روش‌ها و تكنيك‌هاي فروش اينترنتي كالا، معاملات بازرگاني و تبادل اطلاعات تجاري، حراج آنلاين و حتي بانكداري آنلاين (كه البته خود موضوع پيچيده و مفصلي است) سخن گفت. واقعيت اين است كه يك بينش كلي نسبت به صورت مسأله تنها با اشراف نسب به تمام جوانب تئوريك و عملي آن به‌دست مي‌آيد و اگر بخواهيم نگاه جامعي پيرامون تجارت الكترونيكي داشته باشيم، گريزي از مطرح كردن ابعاد هريك از اين جنبه‌ها نيست. در كنار اين‌ها بايد سه موضوع مهم ديگر را نيز مورد توجه قرارداد. توجه به اين سه موضوع براي موفقيت هر شكلي از تجارت‌الكترونيكي بسيار مهم است. در وهله نخست بايد تاكيد كرد كه موفقيت در تجارت الكترونيكي بدون داشتن يك شناخت عمومي نسبت به كليت تجارت و كسب‌وكار هرگز حاصل نمي‌شود و نبايد تصوركرد صرف دانستن جنبه‌هاي تئوريك و عملي تجارت الكترونيكي مي‌توان كسي را به يك تاجر موفق در اينترنت تبديل كرد. در گام بعدي آشنايي با مسائل فني مربوط به طراحي، راه‌اندازي و نگهداري يك سايت وب در اينترنت از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار است. زيرا يك سايت وب حكم پلتفرم و سكوي كاري اصلي يك تجارت الكترونيكي را دارد و بعيد است كه يك تجارت الكترونيكي بتواند بدون بهره‌گيري از امكانات يك سايت اينترنتي خوب به موفقيت چشمگيري دست‌يابد. در گام سوم آشنايي با مسائل حقوقي و مالي مرتبط با اين شيوه از تجارت اهميت زيادي دارد. آگاهي از قوانين موجود در كشور محل اقامت و نيز كشور يا كشورهايي كه سايت وب يا دفاتر بازرگاني يك كسب‌وكار الكترونيكي در آنجا برپا شده از اهميت بسيار زيادي برخوردار است. اينك در ادامه مقاله بحث را با تعدادي از مفاهيم تئوريك و نسبتاً آشنا در اين زمينه آغاز مي‌كنيم.
مزاياي استفاده از تجارت الكترونيكي
به طور كلي مزاياي استفاده از تجارت الكترونيكي را مي‌توان به پنج دسته تقسيم كرد كه شامل بستر ارتباطي، از بين رفتن واسطه‌ها، افزايش قدرت خريداران و پيدايش بازارهاي جديد براي توليد كنندگان، سفارشي كردن محصولات درخواستي و خدمات پشتيباني قوي و پيدايش مؤسسات اقتصادي نو پا و رقابت سراسري است.
1- بستر مناسب اطلاعاتي و ارتباطي
يكي از امكاناتي كه اينترنت در اختيار تجارت و بازرگاني قرار مي‌دهد اطلاعات نسبتاً كامل و گسترده‌اي است كه در مورد هر كالا چه از نظر فني و چه به لحاظ تجاري مي‌توان يافت. امكاني كه در دنياي واقعي، ارزش تجاري بسيار زيادي دارد اما بدون صرف هزينه و زمان زياد به‌دست نمي‌آيد. ارزش ديگر تجارت الكترونيكي آن است كه امكان ايجاد ارتباط با همه افرادي كه براي تكميل يك فرآيند بازرگاني لازم است با آن‌ها تماس گرفته شود، در كوتاه‌ترين زمان از طريق e-mail ،chat و روش‌هاي ديگر امكان‌پذير است.
2- حذف نسبي واسطه ها
حذف واسطه‌ها يكي ديگر از ارزشمندترين دستاوردهاي تجارت الكترونيكي مي باشد كه باعث كاهش بي‌سابقه قيمت كالاها و خدمات در جهان شده است. براساس برآوردهاي انجام شده، حذف واسطه‌ها و ايجاد ارتباط مستقيم بين خريداران و فروشندگان بين 15 تا 50 درصد موجب كاهش قيمت تمام شده كالاها و خدمات براي مشتريان شده است.
3- افزايش قدرت خريداران و پيدايش بازارهاي جديد براي توليد كنندگان
ارتباط اينترنتي فرصتي را در اختيار خريداران قرار مي‌دهد كه بتوانند با طيف گسترده‌اي از توليدكنندگان در سرتاسر جهان ارتباط برقراركنند و از اين طريق به تقاضاي مورد نظر خود از بين پيشنهاد‌هاي مختلف برسند و در مقابل فروشندگان قدرت چانه‌زني بيشتري براي كسب امتياز و مزاياي بيشتر داشته باشند. در صورتي‌كه در دنياي حقيقي به علت محدوديت‌هاي ناشي از فاصله جغرافيايي، مشتريان چنين قدرت انتخابي ندارند.
البته اين ساختار براي توليدكنندگان هم داراي مزايا و امتيازات فراواني است. از جمله مي‌توان به امكان عرضه و فروش محصولات به تمام مردم جهان اشاره كرد. در واقع تجارت الكترونيكي به توليدكنندگان امكان جهاني شدن محصولاتشان را با صرف هزينه كم (نسبت به آنچه كه در مقابل به‌دست مي‌آيد) مي‌دهد. شايد جالب باشد كه بدانيد به عنوان مثال، جلد پنجم كتاب داستاني هري‌پاتر توانسته است با استفاده از شيوه فروش آنلاين در شب اول انتشار خود فروشي معادل يك ميليون جلد را در جهان داشته باشد. امكان وقوع چنين حادثه شيريني براي ناشر اين كتاب در دنياي حقيقي، آن هم در مدت زماني كوتاه، يا اصلاً محال بود يا به امكانات گسترده مالي و تبليغاتي و توزيع نياز داشت كه هر سازماني توانايي انجام آن را دارا نيست.
4- سفارشي كردن محصولات و خدمات پشتيباني قوي
مزيت ديگر تجارت الكترونيكي آن است كه شما قادر خواهيد بود كه محصولات مورد درخواست خود را به صورت سفارش و مطلوب خود خريد كنيد. به عنوان مثال ما مي‌توانيم هنگام مراجعه به سايت شركت Dell كامپيوتر مورد درخواست خود را با همان خصوصياتي كه مايليم، سفارش داده و خريداري كنيم. در اين فرايند روش كار شركت دل براي قبول سفارش در خواستي به اين صورت است كه ابتدا امكان انتخاب و ارائه پيشنهاد در اختيار مشتري قرار مي‌گيرد. سپس پيشنهاد مشتري با توجه به امكانات شركت مورد بررسي قرار گرفته و نهايتاً مورد قبول يا عدم قبول قرار مي‌گيرد. در صورت قبول درخواست، مراحل بعدي ثبت سفارش و دريافت مبلغ طي مي‌شود و اعلام ارسال كالا و شيوه پيگيري محموله در مدت ارسال از طريق فرستادن e-mailهاي متعدد انجام مي‌شود. مشتري نيز به نوبه خود مي‌تواند زمان دريافت را اعلام نمايد. نهايتاً مشتري مي‌تواند با دادن اطلاعات مختلف در‌مورد كالاهاي خريداري شده و برقراري ارتباط الكترونيكي با شركت توليدكننده نسبت به رفع نقص كالاي مورد نظر اقدام نمايد.
شركت‌هايي كه از اين طريق به فروش محصولات و خدمات خود اقدام مي‌كنند به طور دائم از طريق روش هاي مختلف، سريع و كم هزينه در ارتباط با مشتريان خود هستند و پشتيباني قوي باعث ترغيب مردم به خريد از اينترنت مي‌شود. در سال‌هاي نخست رواج شيوه الكترونيكي فروش كالا، استفاده از اين روش فقط براي كالاي كوچك و ارزان مثل ساعت، عروسك، كتاب، لباس استفاده مي‌شد اما اكنون با توجه به رشد روزافزون تجارت الكترونيكي، صنايع بزرگي همچون صنعت ماشين سازي نيز به اين روش رو آورده‌اند. مثلا با مراجعه به سايت شركت فورد مي‌توانيم ماشين مورد درخواست خود را از نظر رنگ يا امكانات جانبي به دلخواه انتخاب كنيم.
5- پيدايش مؤسسات اقتصادي نوپا و رقابت سراسري
يكي از پيامدهاي تجارت الكترونيكي ايجاد مؤسسات جديد اقتصادي است كه توانايي رقابت و حتي در مواردي سبقت گرفتن از شركت‌هاي كهنه كار را دارند. درحال حاضر دو نوع بازار خريد و فروش يعني بازار سنتي و حقيقي و بازار مجازي و مبتني بر شبكه به موازات يكديگر عمل مي‌كنند و هر كدام داراي قواعد تجارتي خاص خود هستند كه گاه داراي خصوصياتي مشترك و گاه با يكديگر متفاوت هستند. در برخي موارد كسب و كارهاي نوپا توانسته‌اند با ايجاد سياست‌هاي كاربردي در بازار جديد مجازي گوي رقابت را از رقباي سنتي بگيرند و بازار محصولات مختلف را تصاحب كنند. مثلا مي‌توان به رقابت بين مؤسسه BarnesNoble و شركت Amazon در خريد و فروش كتاب يا موارد ديگري چون Dell در كامپيوتر و etoys در اسباب بازي اشاره كرد.
مدل‌هاي گوناگون تجارت الكترونيكي
government
consumer
business
b2g
b2c
b2b
business
c2g
c2c
c2b
consumer
g2g
g2c
g2b
governmanet
استفاده از اينترنت به عنوان مهمترين بستر ارتباطي در تجارت الكترونيكي همزمان با رشد روزافزون شبكه جهاني ارتباطات باعث پيدايش مدل‌هاي گوناگوني در اين تجارت گرديده است. اين مدل‌ها حاصل تعامل سه گروه اصلي از افراد يك جامعه، از ديدگاه اقتصادي، هستند كه عبارتند از دولت يا سازمان‌هاي وابسته (government) ، سازمان‌هاي تجاري و اقتصادي، توليدكنندگان كالا و ارائه‌كنندگان خدمات (business) و در نهايت مردم عادي كه خريداران نهايي كالا يا خدمات (consumer) هستند.
مدل‌هاي مختلف تجارت الكترونيكي از تعامل دوبه‌دوي اين سه گروه اصلي حاصل مي‌شوند. (جدول 1)
1- مدل B2B
در مدل (B2B) ارتباط بين دو يا چند سازمان، مؤسسه اقتصادي، توليد كنندگان مواد اوليه، توليدكنندگان انواع مختلف كالاي مصرفي، ارائه‌كنندگان انواع گوناگون خدمات و ... موردنظر است، در واقع اين مدل را به نوعي مي‌توان توسعه يافته مدل قديمي‌تر (EDI (Electronic Data Interchange دانست. (1)
مدل B2B دربرگيرنده همان عملياتي است كه درEDI انجام مي شد يعني تبادل اطلاعات، داده ها، ثبت سفارش، خريد و فروش و ... همچنان وجود دارد. اما در مدل جديد فرآيند ارتباطي بسيار باز و قابل‌انعطاف طراحي شده طوري كه توليدكنندگان مواد اوليه، توليدكنندگان كالاهاي مختلف و فروشندگان و توزيع كنندگان بتوانند به راحتي با يكديگر ارتباط مستقيم داشته باشند. اين به معني كاهش واسطه‌ها نيز هست. موضوعي كه به نوبه خود باعث كاهش قيمت‌ها مي‌شود.
عوامل ذكر شده باعث گرديده است كه اين مدل به‌عنوان اصلي‌ترين مدل تجارت‌الكترونيكي به حساب آيد و طي مدت كوتاهي كه از زمان پيدايش آن مي گذرد درآمد قابل توجهي را نصيب صاحبان سرمايه سازد. براساس آمارهاي موجود، بازرگانان و فعالان در اين عرصه توانسته‌اند از درآمد 43 ميليارد دلاري در سال 98 به 1300 ميليارددلار در پايان سال 2004 برسند.
2- مدل‌هاي B2C وC2B
اين دو مدل بيان‌كننده ارتباط متقابل بين توليدكننده اصلي كالاهاي گوناگون با استفاده‌كننده و خريداران نهايي اين محصولات و خدمات مي باشد. اين روزها مي‌توان كالاهاي مختلفي از مواد اوليه صنعتي گرفته تا اتومبيل، ماشين‌آلات صنعتي و كالاهاي عمومي مانند مواد غذايي، محصولات فرهنگي، گل و گياه و اقلام كادويي را به همراه طيف وسيعي از خدمات مثل رزرو هتل، بليط هواپيما، قطار، اتوبوس، اجاره ماشين و ... به صورت آنلاين خريداري كرد. در اين دو مدل توليدكنندگان مي‌توانند مصرف‌كنندگان نهايي محصولات خود را شناسايي كنند و محصولات خود را به صورت مستقيم به آن‌ها عرضه كنند (B2C) مصرف‌كنندگان نيز به نوبه خود مي‌توانند از بين توليدكنندگان، آن‌كه شرايط مطلوبتر را دارا مي‌باشد و از هر جهت مناسبتر است را انتخاب نمايند (C2B)
مدل‌هاي B2C و C2B معمولاً داراي مزايايي چون خريد ارزان‌تر كالا نسبت به دنياي واقعي هستند. مزيت ديگر، امكان ارسال كالا به مكان درخواستي خريد است. فرق اصلي بين دو مدل B2C وC2B در نحوه خريد و شيوه ايجاد ارتباط بين مشتريان و توليدكنندگان مي‌باشد.
در مدل B2C خريداران اطلاعات كافي در مورد كالاي مورد نيازشان، شركت عرضه‌كننده آن و قيمت خود كالا (در دنياي حقيقي) را دارا مي‌باشند و بيشتر به‌علت پايين‌تر بودن بهاي محصول در اينترنت از اين مدل براي خريد خود استفاده مي‌كنند. اما در مدل C2B اطلاعات مشتري عمدتاً به مشخصات كالاي مورد نيازش محدود است و اطلاعات چنداني در مورد شركت‌هاي عرضه‌كننده آن يا قيمت‌هاي احتمالي آن ندارد. در اين حالت شركت‌هاي گوناگوني در اينترنت با توجه به شرايط مشتري به او پيشنهاد ارائه مي‌كنند و مشتري از بين اين پيشنهادها هر كدام را كه برايش مناسبتر بود انتخاب مي‌كند. به بيان ديگر، در B2C مشتري به يك شركت توليدكننده يا فروشنده پيشنهاد خريد را ارائه مي‌كند، اما در مدل C2B اين شركت‌هاي عرضه كننده هستند كه به مشتري پيشنهاد فروش را ارائه مي‌كنند.
3- مدل C2C
اين شيوه در تجارت الكترونيك عمدتاً براساس مدلي به‌وجود آمده است كه پير اميديار طراح و صاحب سايت eBay و افراد مبتكري مثل او خلق كرده‌اند. در مدل C2C فروشندگان اجناس اين امكان را مي‌يابند كه در يك محيط گسترده اجناس خود را به خريداران نهايي ارائه كنند. پير اميديار مي‌گويد ايده فروش كالا از طريق وب سايت در وحله اول براي فروش شيريني‌هاي پخته شده توسط همسرش براي توزيع در شهر لس‌آنجلس به ذهنش رسيد. او در طرح اوليه سايت خودش از مدل B2C استفاده كرده بود و به مرور زمان و توسعه اين سايت مدل جديدي را براساس حراج كالا و فروش اجناس دست دوم در دنياي حقيقي طراحي كرده است. اميديار كوشيد با توجه به طيف گسترده بازديدكنندگان در اينترنت، بستري را فراهم كند كه فروشندگان بتوانند كالاي خود را به شيوه حراج اجناس (با شيوه‌اي مشابه دنياي واقعي) به فروش برسانند. اما تفاوت اصلي اين نوع از حراج تعداد بي‌شمار شركت‌كنندگان و مخاطبان حراج است. امروزه به دليل استقبال گسترده‌اي كه ازeBay به‌عمل آمده است، اين سايت به‌عنوان سمبل C2C شناخته مي‌شود. سايت eBay توانسته است در سال 2002 ميلادي مبلغ 20 ميليارد دلار براي صاحبان خود درآمد ايجاد كند.
4- مدل‌هاي در ارتباط با دولت
مدل‌هاي مرتبط با دولت را نيز مي‌توان به سه دسته تقسيم كرد. دسته اول شامل مدل‌هاي G2B وB2G است. در اين دو مدل سازمان‌ها، نهادها و مراكز دولتي و وابسته به دولت درارتباط با مراكز اقتصادي، بنگاه‌هاي تجاري و شركت‌هاي توليدكننده و ارائه‌كننده كالا و خدمات هستند. در اين ساختار طرفين با مراجعه به يكديگر و تعامل با هم از طريق شبكه‌هاي كامپيوتري امور بازرگاني ميان خود را انجام مي‌دهد. اين امور شامل مواردي چون گرفتن انواع مجوزها از دولت و سازمان‌هاي مربوطه، پرداخت وجه مورد درخواست دولت، گرفتن اطلاعات از نهاد دولتي و موارد ديگري است كه همگي در اين دو مدل خلاصه مي‌شوند. مزيت اصلي اين دو ساختار صرفه‌جويي در انجام عمليات گوناگون براي دولت و سازمان‌هاي مربوطه و كاهش زمان انجام اين امور و كاهش نيروهايي است كه بيهوده صرف انجام كم‌بازده و يا بدون بازده در سازمان‌ها مي‌شود.
دسته دوم شامل مدل‌هاي G2C و C2G است. در اين دو مدل ارتباط بين مردم و سازمان‌هاي دولتي مطرح مي‌باشد و رابطه ميان دولت و مردم بيش از آن‌كه ماهيتي تجاري داشته باشد، حول و حوش خدماتي كه دولت مي‌تواند به مردم ارائه كند و يا تسهيل ارتباطات مالي مردم و دولت در زمينه امور مالياتي و مشابه آن دور مي‌زند. فعاليت‌هاي اين دو مدل شامل مواردي چون گرفتن انواع مدارك شناسايي، انجام عمليات بانكي و گرفتن اطلاعات از دولت است.
دسته سوم نيز براساس مدل G2G است كه ارتباط و تقابل بين دو سازمان دولتي دو يا چند وزارتخانه را فراهم مي‌سازد و مواردي چون ارتباط شهرداري‌ها با پليس، وزارت كشور، نهادهاي نظامي و ... را شامل مي‌شود. در اين مدل مبادلات ميان دوسوي يك فرآيند الكترونيكي ممكن است شامل مبادلات بازرگاني باشد يا صرفاً به تبادل اطلاعات محدود باشد.
پي‌نوشت
(1) به زبان ساده، EDI عبارتست از انجام مبادلات تجاري از طريق مبادله اسناد بازرگاني با استفاده از شبكه‌هاي اختصاصي كامپيوتري. اين مدل مدت‌هاست كه به دليل عدم وجود استانداردهاي يكسان و مشخص با كاهش استقبال عمومي روبرو شده است.
اشاره :
قدمت تجارت الكترونيكي يا ecommerce به قبل از پيدايش شكل كنوني اينترنت برمي‌گردد، اما به علت هزينه‌هاي سنگين اين شيوه از تجارت، امكان استفاده از آن تا چند سال گذشته فقط در اختيار شركت‌هاي بزرگ تجاري و مؤسسات اقتصادي مانند بانك‌ها و دولت‌ها بوده است. با همه‌گير شدن اينترنت و امكان استفاده همه اقشار جامعه در كشورهاي مختلف جهان اين فرصت پيدا شد كه ساختار تجارت الكترونيكي تغيير كند، از حالت اختصاصي بودن براي طبقه خاصي خارج شود و به پديده‌اي براي همه تبديل شود. در كشور ما نيز مدتي است كه بحث تجارت الكترونيكي و راهكارهاي عملي پياده سازي آن به طور جدي مطرح شده است. به لحاظ اهميت اين موضوع و كاربردهاي گسترده‌اي كه در شبكه اينترنت دارد قصد داريم طي سلسله مقالاتي كه از اين پس در ماهنامه شبكه شاهد آن خواهيد بود، به ابعاد گوناگون فني، اقتصادي و كاربردي تجارت الكترونيكي بپردازيم. در اولين قسمت، ابتدا به مزاياي استفاده از اين نوع تجارت مي‌پردازيم و سپس مروري بر انواع مدل‌هاي تجارت الكترونيكي خواهيم داشت و پاره‌اي از مفاهيم مقدماتي در اين زمينه را مرور خواهيم كرد. در قسمت‌هاي بعدي به تدريج كاربردهاي عمده تجارت الكترونيكي از جمله فروش آنلاين و مسائل فني پيرامون آن را مورد توجه قرار خواهيم داد. لازم به ذكر است كه براي قسمت نخست اين مجموعه مقالات كه به كليات اختصاص دارد، از مطلب آقاي شمس‌زاده استفاده شده و براي قسمت‌هاي بعدي، مطلب به شيوه كاربردي و با ذكر مصاديق ادامه خواهد يافت.
چشم‌انداز
موضوع تجارت الكترونيكي را مي‌توان از دو منظر نگريست. نخست ديدگاه تئوريك و كلي به موضوع است كه دربرگيرنده تعدادي از مفاهيم اقتصادي و رابطه آن با فناوري اطلاعات است. مدل‌هاي معروف B2B و B2C از آن جمله‌اند. ديدگاه دوم موضوع تجارت الكترونيكي را از منظر كاربردهاي عملي و صورت‌هاي واقعي آن بررسي مي‌كند. به‌عنوان مثال مي‌توان درباره چند و چون تبليغات و بازاريابي آنلاين، روش‌ها و تكنيك‌هاي فروش اينترنتي كالا، معاملات بازرگاني و تبادل اطلاعات تجاري، حراج آنلاين و حتي بانكداري آنلاين (كه البته خود موضوع پيچيده و مفصلي است) سخن گفت. واقعيت اين است كه يك بينش كلي نسبت به صورت مسأله تنها با اشراف نسب به تمام جوانب تئوريك و عملي آن به‌دست مي‌آيد و اگر بخواهيم نگاه جامعي پيرامون تجارت الكترونيكي داشته باشيم، گريزي از مطرح كردن ابعاد هريك از اين جنبه‌ها نيست. در كنار اين‌ها بايد سه موضوع مهم ديگر را نيز مورد توجه قرارداد. توجه به اين سه موضوع براي موفقيت هر شكلي از تجارت‌الكترونيكي بسيار مهم است. در وهله نخست بايد تاكيد كرد كه موفقيت در تجارت الكترونيكي بدون داشتن يك شناخت عمومي نسبت به كليت تجارت و كسب‌وكار هرگز حاصل نمي‌شود و نبايد تصوركرد صرف دانستن جنبه‌هاي تئوريك و عملي تجارت الكترونيكي مي‌توان كسي را به يك تاجر موفق در اينترنت تبديل كرد. در گام بعدي آشنايي با مسائل فني مربوط به طراحي، راه‌اندازي و نگهداري يك سايت وب در اينترنت از اهميت فوق‌العاده‌اي برخوردار است. زيرا يك سايت وب حكم پلتفرم و سكوي كاري اصلي يك تجارت الكترونيكي را دارد و بعيد است كه يك تجارت الكترونيكي بتواند بدون بهره‌گيري از امكانات يك سايت اينترنتي خوب به موفقيت چشمگيري دست‌يابد. در گام سوم آشنايي با مسائل حقوقي و مالي مرتبط با اين شيوه از تجارت اهميت زيادي دارد. آگاهي از قوانين موجود در كشور محل اقامت و نيز كشور يا كشورهايي كه سايت وب يا دفاتر بازرگاني يك كسب‌وكار الكترونيكي در آنجا برپا شده از اهميت بسيار زيادي برخوردار است. اينك در ادامه مقاله بحث را با تعدادي از مفاهيم تئوريك و نسبتاً آشنا در اين زمينه آغاز مي‌كنيم.
مزاياي استفاده از تجارت الكترونيكي
به طور كلي مزاياي استفاده از تجارت الكترونيكي را مي‌توان به پنج دسته تقسيم كرد كه شامل بستر ارتباطي، از بين رفتن واسطه‌ها، افزايش قدرت خريداران و پيدايش بازارهاي جديد براي توليد كنندگان، سفارشي كردن محصولات درخواستي و خدمات پشتيباني قوي و پيدايش مؤسسات اقتصادي نو پا و رقابت سراسري است.
1- بستر مناسب اطلاعاتي و ارتباطي
يكي از امكاناتي كه اينترنت در اختيار تجارت و بازرگاني قرار مي‌دهد اطلاعات نسبتاً كامل و گسترده‌اي است كه در مورد هر كالا چه از نظر فني و چه به لحاظ تجاري مي‌توان يافت. امكاني كه در دنياي واقعي، ارزش تجاري بسيار زيادي دارد اما بدون صرف هزينه و زمان زياد به‌دست نمي‌آيد. ارزش ديگر تجارت الكترونيكي آن است كه امكان ايجاد ارتباط با همه افرادي كه براي تكميل يك فرآيند بازرگاني لازم است با آن‌ها تماس گرفته شود، در كوتاه‌ترين زمان از طريق e-mail ،chat و روش‌هاي ديگر امكان‌پذير است.
2- حذف نسبي واسطه ها
حذف واسطه‌ها يكي ديگر از ارزشمندترين دستاوردهاي تجارت الكترونيكي مي باشد كه باعث كاهش بي‌سابقه قيمت كالاها و خدمات در جهان شده است. براساس برآوردهاي انجام شده، حذف واسطه‌ها و ايجاد ارتباط مستقيم بين خريداران و فروشندگان بين 15 تا 50 درصد موجب كاهش قيمت تمام شده كالاها و خدمات براي مشتريان شده است.
3- افزايش قدرت خريداران و پيدايش بازارهاي جديد براي توليد كنندگان
ارتباط اينترنتي فرصتي را در اختيار خريداران قرار مي‌دهد كه بتوانند با طيف گسترده‌اي از توليدكنندگان در سرتاسر جهان ارتباط برقراركنند و از اين طريق به تقاضاي مورد نظر خود از بين پيشنهاد‌هاي مختلف برسند و در مقابل فروشندگان قدرت چانه‌زني بيشتري براي كسب امتياز و مزاياي بيشتر داشته باشند. در صورتي‌كه در دنياي حقيقي به علت محدوديت‌هاي ناشي از فاصله جغرافيايي، مشتريان چنين قدرت انتخابي ندارند.
البته اين ساختار براي توليدكنندگان هم داراي مزايا و امتيازات فراواني است. از جمله مي‌توان به امكان عرضه و فروش محصولات به تمام مردم جهان اشاره كرد. در واقع تجارت الكترونيكي به توليدكنندگان امكان جهاني شدن محصولاتشان را با صرف هزينه كم (نسبت به آنچه كه در مقابل به‌دست مي‌آيد) مي‌دهد. شايد جالب باشد كه بدانيد به عنوان مثال، جلد پنجم كتاب داستاني هري‌پاتر توانسته است با استفاده از شيوه فروش آنلاين در شب اول انتشار خود فروشي معادل يك ميليون جلد را در جهان داشته باشد. امكان وقوع چنين حادثه شيريني براي ناشر اين كتاب در دنياي حقيقي، آن هم در مدت زماني كوتاه، يا اصلاً محال بود يا به امكانات گسترده مالي و تبليغاتي و توزيع نياز داشت كه هر سازماني توانايي انجام آن را دارا نيست.
4- سفارشي كردن محصولات و خدمات پشتيباني قوي
مزيت ديگر تجارت الكترونيكي آن است كه شما قادر خواهيد بود كه محصولات مورد درخواست خود را به صورت سفارش و مطلوب خود خريد كنيد. به عنوان مثال ما مي‌توانيم هنگام مراجعه به سايت شركت Dell كامپيوتر مورد درخواست خود را با همان خصوصياتي كه مايليم، سفارش داده و خريداري كنيم. در اين فرايند روش كار شركت دل براي قبول سفارش در خواستي به اين صورت است كه ابتدا امكان انتخاب و ارائه پيشنهاد در اختيار مشتري قرار مي‌گيرد. سپس پيشنهاد مشتري با توجه به امكانات شركت مورد بررسي قرار گرفته و نهايتاً مورد قبول يا عدم قبول قرار مي‌گيرد. در صورت قبول درخواست، مراحل بعدي ثبت سفارش و دريافت مبلغ طي مي‌شود و اعلام ارسال كالا و شيوه پيگيري محموله در مدت ارسال از طريق فرستادن e-mailهاي متعدد انجام مي‌شود. مشتري نيز به نوبه خود مي‌تواند زمان دريافت را اعلام نمايد. نهايتاً مشتري مي‌تواند با دادن اطلاعات مختلف در‌مورد كالاهاي خريداري شده و برقراري ارتباط الكترونيكي با شركت توليدكننده نسبت به رفع نقص كالاي مورد نظر اقدام نمايد.
شركت‌هايي كه از اين طريق به فروش محصولات و خدمات خود اقدام مي‌كنند به طور دائم از طريق روش هاي مختلف، سريع و كم هزينه در ارتباط با مشتريان خود هستند و پشتيباني قوي باعث ترغيب مردم به خريد از اينترنت مي‌شود. در سال‌هاي نخست رواج شيوه الكترونيكي فروش كالا، استفاده از اين روش فقط براي كالاي كوچك و ارزان مثل ساعت، عروسك، كتاب، لباس استفاده مي‌شد اما اكنون با توجه به رشد روزافزون تجارت الكترونيكي، صنايع بزرگي همچون صنعت ماشين سازي نيز به اين روش رو آورده‌اند. مثلا با مراجعه به سايت شركت فورد مي‌توانيم ماشين مورد درخواست خود را از نظر رنگ يا امكانات جانبي به دلخواه انتخاب كنيم.
5- پيدايش مؤسسات اقتصادي نوپا و رقابت سراسري
يكي از پيامدهاي تجارت الكترونيكي ايجاد مؤسسات جديد اقتصادي است كه توانايي رقابت و حتي در مواردي سبقت گرفتن از شركت‌هاي كهنه كار را دارند. درحال حاضر دو نوع بازار خريد و فروش يعني بازار سنتي و حقيقي و بازار مجازي و مبتني بر شبكه به موازات يكديگر عمل مي‌كنند و هر كدام داراي قواعد تجارتي خاص خود هستند كه گاه داراي خصوصياتي مشترك و گاه با يكديگر متفاوت هستند. در برخي موارد كسب و كارهاي نوپا توانسته‌اند با ايجاد سياست‌هاي كاربردي در بازار جديد مجازي گوي رقابت را از رقباي سنتي بگيرند و بازار محصولات مختلف را تصاحب كنند. مثلا مي‌توان به رقابت بين مؤسسه BarnesNoble و شركت Amazon در خريد و فروش كتاب يا موارد ديگري چون Dell در كامپيوتر و etoys در اسباب بازي اشاره كرد.
مدل‌هاي گوناگون تجارت الكترونيكي
government
consumer
business
b2g
b2c
b2b
business
c2g
c2c
c2b
consumer
g2g
g2c
g2b
governmanet
استفاده از اينترنت به عنوان مهمترين بستر ارتباطي در تجارت الكترونيكي همزمان با رشد روزافزون شبكه جهاني ارتباطات باعث پيدايش مدل‌هاي گوناگوني در اين تجارت گرديده است. اين مدل‌ها حاصل تعامل سه گروه اصلي از افراد يك جامعه، از ديدگاه اقتصادي، هستند كه عبارتند از دولت يا سازمان‌هاي وابسته (government) ، سازمان‌هاي تجاري و اقتصادي، توليدكنندگان كالا و ارائه‌كنندگان خدمات (business) و در نهايت مردم عادي كه خريداران نهايي كالا يا خدمات (consumer) هستند.
مدل‌هاي مختلف تجارت الكترونيكي از تعامل دوبه‌دوي اين سه گروه اصلي حاصل مي‌شوند. (جدول 1)
1- مدل B2B
در مدل (B2B) ارتباط بين دو يا چند سازمان، مؤسسه اقتصادي، توليد كنندگان مواد اوليه، توليدكنندگان انواع مختلف كالاي مصرفي، ارائه‌كنندگان انواع گوناگون خدمات و ... موردنظر است، در واقع اين مدل را به نوعي مي‌توان توسعه يافته مدل قديمي‌تر (EDI (Electronic Data Interchange دانست. (1)
مدل B2B دربرگيرنده همان عملياتي است كه درEDI انجام مي شد يعني تبادل اطلاعات، داده ها، ثبت سفارش، خريد و فروش و ... همچنان وجود دارد. اما در مدل جديد فرآيند ارتباطي بسيار باز و قابل‌انعطاف طراحي شده طوري كه توليدكنندگان مواد اوليه، توليدكنندگان كالاهاي مختلف و فروشندگان و توزيع كنندگان بتوانند به راحتي با يكديگر ارتباط مستقيم داشته باشند. اين به معني كاهش واسطه‌ها نيز هست. موضوعي كه به نوبه خود باعث كاهش قيمت‌ها مي‌شود.
عوامل ذكر شده باعث گرديده است كه اين مدل به‌عنوان اصلي‌ترين مدل تجارت‌الكترونيكي به حساب آيد و طي مدت كوتاهي كه از زمان پيدايش آن مي گذرد درآمد قابل توجهي را نصيب صاحبان سرمايه سازد. براساس آمارهاي موجود، بازرگانان و فعالان در اين عرصه توانسته‌اند از درآمد 43 ميليارد دلاري در سال 98 به 1300 ميليارددلار در پايان سال 2004 برسند.
2- مدل‌هاي B2C وC2B
اين دو مدل بيان‌كننده ارتباط متقابل بين توليدكننده اصلي كالاهاي گوناگون با استفاده‌كننده و خريداران نهايي اين محصولات و خدمات مي باشد. اين روزها مي‌توان كالاهاي مختلفي از مواد اوليه صنعتي گرفته تا اتومبيل، ماشين‌آلات صنعتي و كالاهاي عمومي مانند مواد غذايي، محصولات فرهنگي، گل و گياه و اقلام كادويي را به همراه طيف وسيعي از خدمات مثل رزرو هتل، بليط هواپيما، قطار، اتوبوس، اجاره ماشين و ... به صورت آنلاين خريداري كرد. در اين دو مدل توليدكنندگان مي‌توانند مصرف‌كنندگان نهايي محصولات خود را شناسايي كنند و محصولات خود را به صورت مستقيم به آن‌ها عرضه كنند (B2C) مصرف‌كنندگان نيز به نوبه خود مي‌توانند از بين توليدكنندگان، آن‌كه شرايط مطلوبتر را دارا مي‌باشد و از هر جهت مناسبتر است را انتخاب نمايند (C2B)
مدل‌هاي B2C و C2B معمولاً داراي مزايايي چون خريد ارزان‌تر كالا نسبت به دنياي واقعي هستند. مزيت ديگر، امكان ارسال كالا به مكان درخواستي خريد است. فرق اصلي بين دو مدل B2C وC2B در نحوه خريد و شيوه ايجاد ارتباط بين مشتريان و توليدكنندگان مي‌باشد.
در مدل B2C خريداران اطلاعات كافي در مورد كالاي مورد نيازشان، شركت عرضه‌كننده آن و قيمت خود كالا (در دنياي حقيقي) را دارا مي‌باشند و بيشتر به‌علت پايين‌تر بودن بهاي محصول در اينترنت از اين مدل براي خريد خود استفاده مي‌كنند. اما در مدل C2B اطلاعات مشتري عمدتاً به مشخصات كالاي مورد نيازش محدود است و اطلاعات چنداني در مورد شركت‌هاي عرضه‌كننده آن يا قيمت‌هاي احتمالي آن ندارد. در اين حالت شركت‌هاي گوناگوني در اينترنت با توجه به شرايط مشتري به او پيشنهاد ارائه مي‌كنند و مشتري از بين اين پيشنهادها هر كدام را كه برايش مناسبتر بود انتخاب مي‌كند. به بيان ديگر، در B2C مشتري به يك شركت توليدكننده يا فروشنده پيشنهاد خريد را ارائه مي‌كند، اما در مدل C2B اين شركت‌هاي عرضه كننده هستند كه به مشتري پيشنهاد فروش را ارائه مي‌كنند.
3- مدل C2C
اين شيوه در تجارت الكترونيك عمدتاً براساس مدلي به‌وجود آمده است كه پير اميديار طراح و صاحب سايت eBay و افراد مبتكري مثل او خلق كرده‌اند. در مدل C2C فروشندگان اجناس اين امكان را مي‌يابند كه در يك محيط گسترده اجناس خود را به خريداران نهايي ارائه كنند. پير اميديار مي‌گويد ايده فروش كالا از طريق وب سايت در وحله اول براي فروش شيريني‌هاي پخته شده توسط همسرش براي توزيع در شهر لس‌آنجلس به ذهنش رسيد. او در طرح اوليه سايت خودش از مدل B2C استفاده كرده بود و به مرور زمان و توسعه اين سايت مدل جديدي را براساس حراج كالا و فروش اجناس دست دوم در دنياي حقيقي طراحي كرده است. اميديار كوشيد با توجه به طيف گسترده بازديدكنندگان در اينترنت، بستري را فراهم كند كه فروشندگان بتوانند كالاي خود را به شيوه حراج اجناس (با شيوه‌اي مشابه دنياي واقعي) به فروش برسانند. اما تفاوت اصلي اين نوع از حراج تعداد بي‌شمار شركت‌كنندگان و مخاطبان حراج است. امروزه به دليل استقبال گسترده‌اي كه ازeBay به‌عمل آمده است، اين سايت به‌عنوان سمبل C2C شناخته مي‌شود. سايت eBay توانسته است در سال 2002 ميلادي مبلغ 20 ميليارد دلار براي صاحبان خود درآمد ايجاد كند.
4- مدل‌هاي در ارتباط با دولت
مدل‌هاي مرتبط با دولت را نيز مي‌توان به سه دسته تقسيم كرد. دسته اول شامل مدل‌هاي G2B وB2G است. در اين دو مدل سازمان‌ها، نهادها و مراكز دولتي و وابسته به دولت درارتباط با مراكز اقتصادي، بنگاه‌هاي تجاري و شركت‌هاي توليدكننده و ارائه‌كننده كالا و خدمات هستند. در اين ساختار طرفين با مراجعه به يكديگر و تعامل با هم از طريق شبكه‌هاي كامپيوتري امور بازرگاني ميان خود را انجام مي‌دهد. اين امور شامل مواردي چون گرفتن انواع مجوزها از دولت و سازمان‌هاي مربوطه، پرداخت وجه مورد درخواست دولت، گرفتن اطلاعات از نهاد دولتي و موارد ديگري است كه همگي در اين دو مدل خلاصه مي‌شوند. مزيت اصلي اين دو ساختار صرفه‌جويي در انجام عمليات گوناگون براي دولت و سازمان‌هاي مربوطه و كاهش زمان انجام اين امور و كاهش نيروهايي است كه بيهوده صرف انجام كم‌بازده و يا بدون بازده در سازمان‌ها مي‌شود.
دسته دوم شامل مدل‌هاي G2C و C2G است. در اين دو مدل ارتباط بين مردم و سازمان‌هاي دولتي مطرح مي‌باشد و رابطه ميان دولت و مردم بيش از آن‌كه ماهيتي تجاري داشته باشد، حول و حوش خدماتي كه دولت مي‌تواند به مردم ارائه كند و يا تسهيل ارتباطات مالي مردم و دولت در زمينه امور مالياتي و مشابه آن دور مي‌زند. فعاليت‌هاي اين دو مدل شامل مواردي چون گرفتن انواع مدارك شناسايي، انجام عمليات بانكي و گرفتن اطلاعات از دولت است.
دسته سوم نيز براساس مدل G2G است كه ارتباط و تقابل بين دو سازمان دولتي دو يا چند وزارتخانه را فراهم مي‌سازد و مواردي چون ارتباط شهرداري‌ها با پليس، وزارت كشور، نهادهاي نظامي و ... را شامل مي‌شود. در اين مدل مبادلات ميان دوسوي يك فرآيند الكترونيكي ممكن است شامل مبادلات بازرگاني باشد يا صرفاً به تبادل اطلاعات محدود باشد.
پي‌نوشت
(1) به زبان ساده، EDI عبارتست از انجام مبادلات تجاري از طريق مبادله اسناد بازرگاني با استفاده از شبكه‌هاي اختصاصي كامپيوتري. اين مدل مدت‌هاست كه به دليل عدم وجود استانداردهاي يكسان و مشخص با كاهش استقبال عمومي روبرو شده است.