سا را
21st July 2011, 12:09 PM
http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ab/Nizami_Rug_Crop.jpg
نظامی گنجه‌ای (گنجوی)، جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی متخلص به نظامی (زادهٔ ۵۳۵ در گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) - درگذشتهٔ ۶۰۷-۶۱۲) شاعر و داستان‌سرای ایرانی‌تبار (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85_%D8%A7%DB%8C%D8%B1% D8%A7%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1 )پارسی‌گوی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C) قرن ششم هجری، که به‌عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادب فارسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C) شناخته شده است.
زندگي
از زندگانی نظامی اطلاعات دقیق در دست نیست و در بارهٔ سال تولد و وفات او نقل‌های تذکره‌نویسان مختلف است. آنچه مسلم در شهر گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) می‌زیست و در همین شهر وفات یافت.
وی خیلی زود یتیم شد و از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی تحصل نمود.مادر او از اشراف کرد (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%AF) بوده و این بر پایهٔ یک بیت از دیباچهٔ لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86) («گر مادر من رئیسهٔ کرد...») دانسته شده است. در باره زادگاه پدری او آنچه در تذکره‌ها آمده بر پایۀ برخی از شعرهای او روستای تا در تفرش است.
اغلب نظامی گنجوی را به استناد اشعاری متولد روستای تا در تفرش میدانند. نظامی خود میسراید:
به تفرش دهی هست تا نامِ او .... نـــظامــی از آنـــجا شــده نامجو
شیخ بهایی نیز در اشعار خود بهاین انتساب اشاره میکند:
ز اهل تفرش است آن گوهر پاک ..... ولی در گنجه چون گنج است در خاک.
از اشاره‌های موجود در خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) دانسته می‌شود که اولین همسر او، کنیزکی که دارای دربند (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D9%86%D8%AF) به عنوان هدیه برایش فرستاده بود، زمانی که نظامی سرودن خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) را به پایان رساند و پسرشان محمد هفت سال بیشتر نداشت، از دنیا رفته بوده است. در لابلای شعرهای نظامی اشاره‌هایی به دو همسر بعدی او نیز دیده می‌شود که هر دو در زمان حیات شاعر درگذشته‌اند.
نظامی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی و زبان عرب) آگاهی وسیع داشته و این خصوصیت از شعر او به‌روشنی دانسته می‌شود. از معاصران خود با خاقانی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%82%D8%A7%D9%86%DB%8C) دوستی داشت، و در مرثیهٔ او سرود:
همی گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد...
دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی
نظامی همه عمر خود را در گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) در زهد و عزلت بسر برد و تنها در ۵۸۱ سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%82%D8%B2%D9%84_%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%84%D8%A7% D9%86) (درگذشتهٔ ۵۸۷) به سی فرسنگی گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید. نظامی هرچند شاعری مدح‌پیشه نبوده، با تعدادی از فرمانروایان معاصر مربوط بوده است، از جمله: فخرالدین بهرامشاه (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D9%2581%25D8%25AE%25D8 %25B1%25D8%25A7%25D9%2584%25D8%25AF%25DB%258C%25D9 %2586_%25D8%25A8%25D9%2587%25D8%25B1%25D8%25A7%25D 9%2585%25D8%25B4%25D8%25A7%25D9%2587%26action%3Ded it%26redlink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7%25D9%2584% 25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25 AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8 %25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%2 5D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%2 5E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%2 58C%26editintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%2 5D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A 7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9% 2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25 D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25 AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB %258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%2 5DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%258 4%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25 D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582 %2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%2 5AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D%26prefix%3D %26minor%3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%2 5B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D 9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584% 25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25 AF) پادشاه ارزنگان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25A7%25D8%25B1%25D8 %25B2%25D9%2586%25DA%25AF%25D8%25A7%25D9%2586%26ac tion%3Dedit%26redlink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7%2 5D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258 C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9% 2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25 D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7%25 D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8%25 AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25 DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC %25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%2 5A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%25D B%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%258 8%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summary%3D%25D8% 25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25 DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7 %25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%25D 8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258C% 25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25 A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D%26 prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8%25 B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25D8 %25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%2 5D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%258 C%25D8%25AF) از دست‌نشاندگان قلج ارسلان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D9%2582%25D9%2584%25D8 %25AC_%25D8%25A7%25D8%25B1%25D8%25B3%25D9%2584%25D 8%25A7%25D9%2586%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26p reload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588% 3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25 AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9 %2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%2 5D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%2 5A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%2 5D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A 7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9% 2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25 D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%25 8C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25 B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8 %25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%258 5%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9% 2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7 %25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%2 58C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%2 5B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create %3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25D A%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585% 25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25 AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) سلطان سلجوقی روم (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86_% D8%B1%D9%88%D9%85) که کتاب مخزن الاسرار (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%AE%D8%B2%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3% D8%B1%D8%A7%D8%B1) را به نام او کرده است، اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) به او تقدیم شده است، طغرل بن ارسلان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25B7%25D8%25BA%25D8 %25B1%25D9%2584_%25D8%25A8%25D9%2586_%25D8%25A7%25 D8%25B1%25D8%25B3%25D9%2584%25D8%25A7%25D9%2586%26 action%3Dedit%26redlink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7 %25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%2 58C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D 9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7% 25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7% 25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8% 25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584% 25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25 AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8 %25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%2 5DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%2 588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summary%3D%25D 8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B% 25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25 A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%2 5D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258 C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8% 25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D% 26prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8% 25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25 D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7 %25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%2 58C%25D8%25AF) سلجوقی و قزل ارسلان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%82%D8%B2%D9%84_%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%84%D8%A7% D9%86) بن ایلدگز که در همین منظومه از ایشان نام برده است، ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25B4%25D8%25B1%25D9 %2588%25D8%25A7%25D9%2586%25D8%25B4%25D8%25A7%25D9 %2587%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26preload%3D%2 5D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A 7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9% 2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25 D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25 D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%25 86%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25A7%25 D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C %25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2 582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D 8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%258 6%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summar y%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8% 25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582 %25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2 588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1% 25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25 AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosum mary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25D8%25 AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8 %25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%2 5D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25A F%25DB%258C%25D8%25AF) که لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86) را به نام او کرده است.
نظامی در فاصلهٔ سال‌های ۶۰۲ تا ۶۱۲ در گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) درگذشت و آرامگاهی به او در همان شهر منسوب است.
گنجه، شهر نظامی
گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) از قرن چهام هجری مرکز ولایت ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86) بود، و تا پیش از یورش مغولان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%BA%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86) از زیباترین شهرهای آسیای غربی به شمار می‌رفت. نام گنجه، از لغت "گنج" فارسی برگرفته شده است. زبان محاورهٔ مردم ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86) مثل ساکنان سایر نواحی شمال غرب ایران، گونه‌ای از زبان پهلوی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%BE%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C) (یا فهلوی) بوده است. جغرافی‌نویسان قدیم آن زبان را ارّانی نامیده‌اند. ابن حوقل (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84) می‌گوید: «مردم بردعه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%B9%D9%87) (مرکز قدیم ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86)) به ارّانی سخن می‌گویند». مقدسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3%DB%8C) در احسن‌التقاسیم (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25A7%25D8%25AD%25D8 %25B3%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A7%25D9%2584 %25D8%25AA%25D9%2582%25D8%25A7%25D8%25B3%25DB%258C %25D9%2585%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26preload %3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D 8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B% 25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587% 2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%25 88%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25 D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25 A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB %258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%2 5D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A 7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D 9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26s ummary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7% 25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9 %2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%2 5D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8% 25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25 D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26 nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25 D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9 %25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2 582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D 8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) توضیح بیشتر در بارهٔ آن زبان دارد و می‌گوید: «در ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86) به ارّانی سخن می‌گویند و فارسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C) ایشان قابل فهم است، و در پاره‌ای حرف‌ها به زبان خراسانی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C) نزدیک است.» اما زبان نوشتاری شاعران و نویسندگان آن دیار را «فارسی ارانی» نامیده‌اند (در برابر فارسی دری (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1%DB%8C) ). آمیزش لهجه‌ها و زبان‌های نواحی مختلف ایران (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86)، و رواج سخن خاقانی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%82%D8%A7%D9%86%DB%8C) و نظامی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C) به مدت هشتصد سال در سراسر ایران (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86)، موجب شد که بسیاری از تعبیرهای خاص آنان وارد فرهنگها یا زبان شاعران و نویسندگان دیگر شده و جزو فارسی دری (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1%DB%8C) درآید.
بنابر قول گیراگوس گاندزاکـِتسی (تاریخنگار و کشیش ارمنی در دوران نظامی گنجوی و خود نیز از اهالی شهر گنجه)، پیش از حمله مغولان به شهر گنجه، شهر گنجه دارای انبوه جمعیت پارسیان و اقلیتی از مسیحیان بود. باید توجه داشت که گیراگوس بین پارسی و عربی و ترک تفاوت می‌گذاشته است و وقتی در متن خود ساکنان شهر گنجه را پارسی میخواند منظورش پارسی است نه نام عمومی برای تمام مسلمانان. او برای اعراب از واژه‌ی «تاچیک» (Tachik همان تاجیک یا تازیک = تازی = عرب = مسلمان - نیز بنگرید به نوشتارهای پارسی میانه همچون جاماسپنامه) استفاده میکند وعربان را تاچیک میخواند. او ترکان را تئورک (T'urk) می‌نویسد. برای نمونه در فصل ۱۸ می‌نویسد که «جلال‌الدین محمد خوارزمشاه سپاهیان خود را از میان ایرانیان(پارسیان) و تاچیکان و تئورکان گرد آورد.» .
در کتاب نزهت المجالس (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%86%D8%B2%D9%87%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC% D8%A7%D9%84%D8%B3) نیز شعرهایی از بیست و چهار شاعر پارسی‌گوی اهل گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) از پیش از یورش مغولان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%BA%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86) ذکر شده است و وجود این تعداد شاعر پارسی‌گوی تنها از شهر گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87)، که در قرن ششم و هفتم در شمالغرب ایران قدم به عرصه گذاشتهاند و در زبان همگانی ایرانیان ـ فارسی ـ شعر سرودهاند، نشان‌دهندهٔ رواج بازار شعر و ادب پارسی در عصر نظامی و همچنین مؤید آن است که در ارّان، زبان و ادب فارسی، زبان مردم کوچه و بازار و دربار بوده‌است.
شاعري و سبك نظامي
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8%B3%DB%8C) و سعدی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C) توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگر چه داستان‌سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته‌است شعر تمثیلی (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25B4%25D8%25B9%25D8 %25B1_%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25AB%25DB%258C%25D 9%2584%25DB%258C%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26p reload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588% 3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25 AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9 %2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%2 5D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%2 5A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%2 5D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A 7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9% 2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25 D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%25 8C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25 B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8 %25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%258 5%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9% 2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7 %25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%2 58C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%2 5B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create %3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25D A%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585% 25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25 AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است.
وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%87) مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته‌است.
ضمناً بنا بر عادت اهل زمان از آوردن اصطلاحات علمی و لغات و ترکیبات عربی وافر و بسیاری از اصول و مبانی حکمت و عرفان و علوم عقلی به هیچ روی ابا نکرده و به همین سبب و با توجه به دقت فراوانی که در آوردن مضامین و گنجانیدن خیالات باریک در اشعار خود داشت، سخن او گاه بسیار دشوار و پیچیده شده است. با این حال مهارت او در ایراد معانی مطبوع و قدرت او در تنظیم و ترتیب منظومه‌ها و داستانهای خود باعث شد که آثار او بزودی مورد تقلید قرار گیرد.
نظامی گرچه شاعری داستان‌سراست و بیشتر به داستانهای عاشقانه و یا به قول خود وی به «هوسنامه»ها پرداخته است، ولی او شاعری است حکیم و اندیشه‌ور، آشنا با فرهنگ و تاریخ ایران، که در پس قصه‌ها و هوسنامه‌هایش نکاتی عمیق نهفته است، و به همین سبب است که او چند بار از خوانندگان مثنوی‌هایش خواسته است تا رازها و رمزهای موجود در شعر او را نیز کشف کنند، از جمله در این دو بیت در هفت پیکر:
هر چه در نظم او ز نیک و بد است...همه رمز و اشارت خرد است
هر یک افسانه‌ای جداگانه ....خانهٔ گنج شد نه افسانه
اشعار نظامی گنجوی با سرچشمه فرهنگ ایرانی او، ایران پیشااسلامی و پسااسلامی را وحدت میبخشد.
نظامي گنجوي و پيشينيان
پاره‌ای از داستانهای نظامی در شاهنامه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%87%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87) نیز آمده است، ولی نظامی از لحاظ سبک و سخنوری از فخرالدین اسعد گرگانی نیز بهره برده است.
او در کتابهای خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) و لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86) و اسکندرنامه و هفت پیکر (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%87%D9%81%D8%AA_%D9%BE%DB%8C%DA%A9%D8%B1) از فردوسی و شاهنامه نام می‌آورد. برای نمونه در اسکندرنامه فردوسی را سخنگوی پیشینه دانای طوس میخواند.
از ان خسروی می که در جام اوست...شرف نامهی خسروان نام اوست
سخنگوی پیشینه دانای طوس...که آراست روی سخن چون عروس
در آن نامه کان گوهر سفته راند...بسی گفتنیهای ناگفته ماند
اگر هر چه بشنیدی از باستان...بگفتی دراز آمدی داستان
نگفت آنچه رغب پذیرش نبود...همان گفت کز وی گزیرش نبود
همچنین برخی از ابیات نظامی با شاهنامه تطبیق دارد:
فردوسی:
چنان دان که شاهی و پیغمبری...دو گوهر بود در یک انگشتری
نظامی:
نزد خرد شاهی و پیغمبری...چو دو نگین است در انگشتری
فردوسی:
جهان را بلندی و پستی تویی...ندانم چی ای هر چه هستی تویی
نظامی:
همه نیستند آنچه هستی تویی...پناه بلندی و پستی تویی
آثار نظامي
اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستانهای غنایی امتیاز بسیار دارد و او را باید پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی دانست. خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) است:
مخزن الاسرار (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%AE%D8%B2%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3% D8%B1%D8%A7%D8%B1)، در بحر سریع، در حدود ۲۲۶۰ بیت مشتمل بر ۲۰ مقاله در اخلاق و مواعظ و حکمت. در حدود سال ۵۷۰ به اتمام رسیده است و از آن است این ابیات :
هر که تو بینی ز سپید و سیاه...بر سرکاری است درین کارگاه
جغد که شوم است به افسانه در...بلبل گنج است به ویرانه در
هر که درین پرده نشانیش هست...درخور تن قیمت جانیش هست
خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86)، در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در ۶۵۰۰ بیت، که به سال ۵۷۶ ه' .ق. نظمش پایان گرفته است. ابیات زیر در توصیف آب‌تنی شیرین از آنجاست:
چو قصد چشمه کرد آن چشمهٔ نور...فلک را آب در چشم آمد از دور
سهیل از شعر شکرگون برآورد...نفیر از شعری گردون برآورد
پرندی آسمان‌گون بر میان زد...شد اندر آب و آتش در جهان زد
لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86)، در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور و محذوف، در ۴۷۰۰ بیت. نظم این مثنوی به سال ۵۸۸ هجری به پایان رسیده است و از آنجاست:
مجنون چو حدیث عشق بشنید...اول بگریست، پس بخندید
از جای چو مار حلقه برجست...در حلقهٔ زلف کعبه زد دست
می‌گفت گرفته حلقه در بر...کامروز منم چو حلقه بر در
هفت پیکر (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%87%D9%81%D8%AA_%D9%BE%DB%8C%DA%A9%D8%B1) (که آن را بهرام‌نامه و هفت گنبد نیز خوانده‌اند)، در بحر خفیف مسدس مخبون مقصور و محذوف، در ۵۱۳۶ بیت، در سرگذشت افسانه‌ای بهرام گور (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%85_%DA%AF%D9%88%D8%B1) . از آن منظومه است در وصف ایران:
همه عالم تن است و ایران دل...نیست گوینده زین قیاس خجل
چونکه ایران دل زمین باشد...دل ز تن به بود یقین باشد
میانگیز فتنه میافروز کین...خرابی میاور در ایران زمین
تو را ملکی آسوده بی داغ و رنج...مکن ناسپاسی در آن مال و گنج
اسکندرنامه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%86%D8%A7%D 9%85%D9%87_(%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C))، در بحر متقارب مثمن مقصور و محذوف، در ۱۰۵۰۰ بیت، مشتمل بر دو بخش شرفنامه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B4%D8%B1%D9%81%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87) و اقبالنامه (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25A7%25D9%2582%25D8 %25A8%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2586%25D8%25A7%25D9 %2585%25D9%2587%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26pr eload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3 A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25A F%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9% 2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25 D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25 A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25 D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7 %25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2 585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D 8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258 C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B 3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8% 25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585 %25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2 586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7% 25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%25 8C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25 B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create% 3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA %25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%2 5D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25A C%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) که در حوالی سال ۶۰۰ به اتمام رسیده است. و از آنجاست این ابیات در مرگ دارا:
سکندر چو دانست کآن ابلهان...دلیرند بر خون شاهنشهان
پشیمان شد از کرده پیمان خویش...که برخاستش عصمت از جان خویش
چو در موکب قلب دارا رسید...ز موکب روان هیچکس را ندید
تن مرزبان دید در خاک و خون...کلاه کیانی شده سرنگون
برخی انتساب‌ها با انگیزهٔ سیاسی
یکی از محققان جمهوری شوروی آذربایجان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25AC%25D9%2585%25D9 %2587%25D9%2588%25D8%25B1%25DB%258C_%25D8%25B4%25D 9%2588%25D8%25B1%25D9%2588%25DB%258C_%25D8%25A2%25 D8%25B0%25D8%25B1%25D8%25A8%25D8%25A7%25DB%258C%25 D8%25AC%25D8%25A7%25D9%2586%26action%3Dedit%26redl ink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF %25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%2 5A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D 9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA% 25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580% 258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26edi tintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588% 3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25 AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9 %2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%2 5E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%2 58C%25D8%25B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D 8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9% 2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%25 87%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2 B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8% 25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA% 25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor% 3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8% 25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B %25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587 %2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) بیتی را به نظامی منسوب کرد که از دید فنی (قافیه) نادرست است و در هیچ نسخهٔ خطی وجود ندارد. همچنین در ادبیات پارسی و فرهنگ ایرانی همواره گرگ جانوری خونخوار و دَدمنش به شمار آمده است. بیت جعلی مورد نظر(که بدون هیچ بیت پیشین و پسین جعل شده است) چنین است.
پدر بر پدر، مر مرا ترک بود...به فرزانگی هر یکی گرگ بود
نظامی در ابیات راستینش نیز گرگ را حیوانی نادان و وحشی معرفی میکند و آن را کمتر از شیر و روبه میداند:
ز آن بر گرگ روبه راست شاهی...که روبه دام بیند گرگ ماهی
یا:
به وقت زندگی رنجور حالیم...که با گرگان وحشی در جوالیم
یا:
پیامت بزرگست و نامت بزرگ...نهفته مکن شیر در چرم گرگ
یا:
روباه ز گرگ بهره زان برد...کین رای بزرگ دارد آن خرد
با وجود اینکه تمامی آثار نظامی گنجوی پارسی هست، قوم‌گرایان پانترکیست دیوان یک شاعر دیگر به نام نظامی قونوی (از دوران حکومت عثمانی) را به نظامی گنجوی منسوب میکنند
نظامی گنجه‌ای (گنجوی)، جمال‌الدین ابومحمد الیاس بن یوسف بن زکی متخلص به نظامی (زادهٔ ۵۳۵ در گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) - درگذشتهٔ ۶۰۷-۶۱۲) شاعر و داستان‌سرای ایرانی‌تبار (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85_%D8%A7%DB%8C%D8%B1% D8%A7%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1 )پارسی‌گوی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%BE%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C) قرن ششم هجری، که به‌عنوان پیشوای داستان‌سرایی در ادب فارسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C) شناخته شده است.
زندگي
از زندگانی نظامی اطلاعات دقیق در دست نیست و در بارهٔ سال تولد و وفات او نقل‌های تذکره‌نویسان مختلف است. آنچه مسلم در شهر گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) می‌زیست و در همین شهر وفات یافت.
وی خیلی زود یتیم شد و از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی تحصل نمود.مادر او از اشراف کرد (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%A9%D8%B1%D8%AF) بوده و این بر پایهٔ یک بیت از دیباچهٔ لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86) («گر مادر من رئیسهٔ کرد...») دانسته شده است. در باره زادگاه پدری او آنچه در تذکره‌ها آمده بر پایۀ برخی از شعرهای او روستای تا در تفرش است.
اغلب نظامی گنجوی را به استناد اشعاری متولد روستای تا در تفرش میدانند. نظامی خود میسراید:
به تفرش دهی هست تا نامِ او .... نـــظامــی از آنـــجا شــده نامجو
شیخ بهایی نیز در اشعار خود بهاین انتساب اشاره میکند:
ز اهل تفرش است آن گوهر پاک ..... ولی در گنجه چون گنج است در خاک.
از اشاره‌های موجود در خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) دانسته می‌شود که اولین همسر او، کنیزکی که دارای دربند (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D9%86%D8%AF) به عنوان هدیه برایش فرستاده بود، زمانی که نظامی سرودن خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) را به پایان رساند و پسرشان محمد هفت سال بیشتر نداشت، از دنیا رفته بوده است. در لابلای شعرهای نظامی اشاره‌هایی به دو همسر بعدی او نیز دیده می‌شود که هر دو در زمان حیات شاعر درگذشته‌اند.
نظامی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، علوم اسلامی و زبان عرب) آگاهی وسیع داشته و این خصوصیت از شعر او به‌روشنی دانسته می‌شود. از معاصران خود با خاقانی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%82%D8%A7%D9%86%DB%8C) دوستی داشت، و در مرثیهٔ او سرود:
همی گفتم که خاقانی دریغاگوی من باشد...
دریغا من شدم آخر دریغاگوی خاقانی
نظامی همه عمر خود را در گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) در زهد و عزلت بسر برد و تنها در ۵۸۱ سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%82%D8%B2%D9%84_%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%84%D8%A7% D9%86) (درگذشتهٔ ۵۸۷) به سی فرسنگی گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید. نظامی هرچند شاعری مدح‌پیشه نبوده، با تعدادی از فرمانروایان معاصر مربوط بوده است، از جمله: فخرالدین بهرامشاه (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D9%2581%25D8%25AE%25D8 %25B1%25D8%25A7%25D9%2584%25D8%25AF%25DB%258C%25D9 %2586_%25D8%25A8%25D9%2587%25D8%25B1%25D8%25A7%25D 9%2585%25D8%25B4%25D8%25A7%25D9%2587%26action%3Ded it%26redlink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7%25D9%2584% 25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25 AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8 %25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%2 5D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%2 5E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%2 58C%26editintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%2 5D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A 7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9% 2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25 D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25 AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB %258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%2 5DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%258 4%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25 D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582 %2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%2 5AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D%26prefix%3D %26minor%3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%2 5B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D 9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584% 25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25 AF) پادشاه ارزنگان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25A7%25D8%25B1%25D8 %25B2%25D9%2586%25DA%25AF%25D8%25A7%25D9%2586%26ac tion%3Dedit%26redlink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7%2 5D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258 C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9% 2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25 D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7%25 D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8%25 AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25 DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC %25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%2 5A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%25D B%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%258 8%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summary%3D%25D8% 25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25 DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7 %25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%25D 8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258C% 25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25 A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D%26 prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8%25 B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25D8 %25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%2 5D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%258 C%25D8%25AF) از دست‌نشاندگان قلج ارسلان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D9%2582%25D9%2584%25D8 %25AC_%25D8%25A7%25D8%25B1%25D8%25B3%25D9%2584%25D 8%25A7%25D9%2586%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26p reload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588% 3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25 AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9 %2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%2 5D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%2 5A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%2 5D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A 7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9% 2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25 D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%25 8C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25 B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8 %25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%258 5%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9% 2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7 %25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%2 58C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%2 5B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create %3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25D A%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585% 25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25 AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) سلطان سلجوقی روم (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%AC%D9%88%D9%82%DB%8C%D8%A7%D9%86_% D8%B1%D9%88%D9%85) که کتاب مخزن الاسرار (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%AE%D8%B2%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3% D8%B1%D8%A7%D8%B1) را به نام او کرده است، اتابک شمس‌الدین محمد جهان پهلوان که منظومه خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) به او تقدیم شده است، طغرل بن ارسلان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25B7%25D8%25BA%25D8 %25B1%25D9%2584_%25D8%25A8%25D9%2586_%25D8%25A7%25 D8%25B1%25D8%25B3%25D9%2584%25D8%25A7%25D9%2586%26 action%3Dedit%26redlink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7 %25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%2 58C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D 9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7% 25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7% 25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8% 25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584% 25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25 AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8 %25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%2 5DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%2 588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summary%3D%25D 8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B% 25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25 A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%2 5D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258 C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8% 25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D% 26prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8% 25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25 D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7 %25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%2 58C%25D8%25AF) سلجوقی و قزل ارسلان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%82%D8%B2%D9%84_%D8%A7%D8%B1%D8%B3%D9%84%D8%A7% D9%86) بن ایلدگز که در همین منظومه از ایشان نام برده است، ابوالمظفر اخستان بن منوچهر شروانشاه (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25B4%25D8%25B1%25D9 %2588%25D8%25A7%25D9%2586%25D8%25B4%25D8%25A7%25D9 %2587%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26preload%3D%2 5D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A 7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9% 2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25 D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%2588%25 D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25D9%25 86%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25A7%25 D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C %25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2 582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D 8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D9%258 6%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26summar y%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8% 25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9%2582 %25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%25D9%2 588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8%25B1% 25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25 AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26nosum mary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25D8%25 AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9%25D8 %25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2582%2 5D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D8%25A F%25DB%258C%25D8%25AF) که لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86) را به نام او کرده است.
نظامی در فاصلهٔ سال‌های ۶۰۲ تا ۶۱۲ در گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) درگذشت و آرامگاهی به او در همان شهر منسوب است.
گنجه، شهر نظامی
گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) از قرن چهام هجری مرکز ولایت ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86) بود، و تا پیش از یورش مغولان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%BA%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86) از زیباترین شهرهای آسیای غربی به شمار می‌رفت. نام گنجه، از لغت "گنج" فارسی برگرفته شده است. زبان محاورهٔ مردم ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86) مثل ساکنان سایر نواحی شمال غرب ایران، گونه‌ای از زبان پهلوی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%BE%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C) (یا فهلوی) بوده است. جغرافی‌نویسان قدیم آن زبان را ارّانی نامیده‌اند. ابن حوقل (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%A8%D9%86_%D8%AD%D9%88%D9%82%D9%84) می‌گوید: «مردم بردعه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A8%D8%B1%D8%AF%D8%B9%D9%87) (مرکز قدیم ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86)) به ارّانی سخن می‌گویند». مقدسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D9%82%D8%AF%D8%B3%DB%8C) در احسن‌التقاسیم (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25A7%25D8%25AD%25D8 %25B3%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A7%25D9%2584 %25D8%25AA%25D9%2582%25D8%25A7%25D8%25B3%25DB%258C %25D9%2585%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26preload %3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D 8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B% 25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587% 2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25D9%25 88%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25A8%25 D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25D8%25 A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB %258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%2 5D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A 7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258C%25D 9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B3%26s ummary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7% 25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585%25D9 %2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2586%2 5D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7%25D8% 25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%258C%25 D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25B1%26 nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create%3D%25 D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA%25A9 %25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%25D9%2 582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25AC%25D 8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) توضیح بیشتر در بارهٔ آن زبان دارد و می‌گوید: «در ارّان (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B1%D9%91%D8%A7%D9%86) به ارّانی سخن می‌گویند و فارسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C) ایشان قابل فهم است، و در پاره‌ای حرف‌ها به زبان خراسانی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86%DB%8C) نزدیک است.» اما زبان نوشتاری شاعران و نویسندگان آن دیار را «فارسی ارانی» نامیده‌اند (در برابر فارسی دری (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1%DB%8C) ). آمیزش لهجه‌ها و زبان‌های نواحی مختلف ایران (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86)، و رواج سخن خاقانی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%A7%D9%82%D8%A7%D9%86%DB%8C) و نظامی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C) به مدت هشتصد سال در سراسر ایران (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86)، موجب شد که بسیاری از تعبیرهای خاص آنان وارد فرهنگها یا زبان شاعران و نویسندگان دیگر شده و جزو فارسی دری (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C_%D8%AF%D8%B1%DB%8C) درآید.
بنابر قول گیراگوس گاندزاکـِتسی (تاریخنگار و کشیش ارمنی در دوران نظامی گنجوی و خود نیز از اهالی شهر گنجه)، پیش از حمله مغولان به شهر گنجه، شهر گنجه دارای انبوه جمعیت پارسیان و اقلیتی از مسیحیان بود. باید توجه داشت که گیراگوس بین پارسی و عربی و ترک تفاوت می‌گذاشته است و وقتی در متن خود ساکنان شهر گنجه را پارسی میخواند منظورش پارسی است نه نام عمومی برای تمام مسلمانان. او برای اعراب از واژه‌ی «تاچیک» (Tachik همان تاجیک یا تازیک = تازی = عرب = مسلمان - نیز بنگرید به نوشتارهای پارسی میانه همچون جاماسپنامه) استفاده میکند وعربان را تاچیک میخواند. او ترکان را تئورک (T'urk) می‌نویسد. برای نمونه در فصل ۱۸ می‌نویسد که «جلال‌الدین محمد خوارزمشاه سپاهیان خود را از میان ایرانیان(پارسیان) و تاچیکان و تئورکان گرد آورد.» .
در کتاب نزهت المجالس (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%86%D8%B2%D9%87%D8%AA_%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%AC% D8%A7%D9%84%D8%B3) نیز شعرهایی از بیست و چهار شاعر پارسی‌گوی اهل گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87) از پیش از یورش مغولان (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%BA%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86) ذکر شده است و وجود این تعداد شاعر پارسی‌گوی تنها از شهر گنجه (http://www.njavan.ir/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%AC%D9%87)، که در قرن ششم و هفتم در شمالغرب ایران قدم به عرصه گذاشتهاند و در زبان همگانی ایرانیان ـ فارسی ـ شعر سرودهاند، نشان‌دهندهٔ رواج بازار شعر و ادب پارسی در عصر نظامی و همچنین مؤید آن است که در ارّان، زبان و ادب فارسی، زبان مردم کوچه و بازار و دربار بوده‌است.
شاعري و سبك نظامي
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%81%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8%B3%DB%8C) و سعدی (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C) توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد. اگر چه داستان‌سرایی در زبان فارسی به وسیله نظامی شروع نشده لیکن تنها شاعری که تا پایان قرن ششم توانسته‌است شعر تمثیلی (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25B4%25D8%25B9%25D8 %25B1_%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25AB%25DB%258C%25D 9%2584%25DB%258C%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26p reload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588% 3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25 AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9 %2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%2 5D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%2 5A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%2 5D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A 7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9% 2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25 D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%25 8C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25 B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8 %25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%258 5%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9% 2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7 %25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%2 58C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%2 5B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create %3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25D A%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585% 25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25 AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) را به حد اعلای تکامل برساند نظامی است.
وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات بانیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%87) مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافته‌است.
ضمناً بنا بر عادت اهل زمان از آوردن اصطلاحات علمی و لغات و ترکیبات عربی وافر و بسیاری از اصول و مبانی حکمت و عرفان و علوم عقلی به هیچ روی ابا نکرده و به همین سبب و با توجه به دقت فراوانی که در آوردن مضامین و گنجانیدن خیالات باریک در اشعار خود داشت، سخن او گاه بسیار دشوار و پیچیده شده است. با این حال مهارت او در ایراد معانی مطبوع و قدرت او در تنظیم و ترتیب منظومه‌ها و داستانهای خود باعث شد که آثار او بزودی مورد تقلید قرار گیرد.
نظامی گرچه شاعری داستان‌سراست و بیشتر به داستانهای عاشقانه و یا به قول خود وی به «هوسنامه»ها پرداخته است، ولی او شاعری است حکیم و اندیشه‌ور، آشنا با فرهنگ و تاریخ ایران، که در پس قصه‌ها و هوسنامه‌هایش نکاتی عمیق نهفته است، و به همین سبب است که او چند بار از خوانندگان مثنوی‌هایش خواسته است تا رازها و رمزهای موجود در شعر او را نیز کشف کنند، از جمله در این دو بیت در هفت پیکر:
هر چه در نظم او ز نیک و بد است...همه رمز و اشارت خرد است
هر یک افسانه‌ای جداگانه ....خانهٔ گنج شد نه افسانه
اشعار نظامی گنجوی با سرچشمه فرهنگ ایرانی او، ایران پیشااسلامی و پسااسلامی را وحدت میبخشد.
نظامي گنجوي و پيشينيان
پاره‌ای از داستانهای نظامی در شاهنامه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%87%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87) نیز آمده است، ولی نظامی از لحاظ سبک و سخنوری از فخرالدین اسعد گرگانی نیز بهره برده است.
او در کتابهای خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86) و لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86) و اسکندرنامه و هفت پیکر (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%87%D9%81%D8%AA_%D9%BE%DB%8C%DA%A9%D8%B1) از فردوسی و شاهنامه نام می‌آورد. برای نمونه در اسکندرنامه فردوسی را سخنگوی پیشینه دانای طوس میخواند.
از ان خسروی می که در جام اوست...شرف نامهی خسروان نام اوست
سخنگوی پیشینه دانای طوس...که آراست روی سخن چون عروس
در آن نامه کان گوهر سفته راند...بسی گفتنیهای ناگفته ماند
اگر هر چه بشنیدی از باستان...بگفتی دراز آمدی داستان
نگفت آنچه رغب پذیرش نبود...همان گفت کز وی گزیرش نبود
همچنین برخی از ابیات نظامی با شاهنامه تطبیق دارد:
فردوسی:
چنان دان که شاهی و پیغمبری...دو گوهر بود در یک انگشتری
نظامی:
نزد خرد شاهی و پیغمبری...چو دو نگین است در انگشتری
فردوسی:
جهان را بلندی و پستی تویی...ندانم چی ای هر چه هستی تویی
نظامی:
همه نیستند آنچه هستی تویی...پناه بلندی و پستی تویی
آثار نظامي
اثر معروف و شاهکار بی‌مانند نظامی، خمسه یا پنج گنج است که در قلمرو داستانهای غنایی امتیاز بسیار دارد و او را باید پیشوای این‌گونه شعر در ادب فارسی دانست. خمسه یا پنج گنج نظامی شامل پنج مثنوی (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) است:
مخزن الاسرار (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%85%D8%AE%D8%B2%D9%86_%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3% D8%B1%D8%A7%D8%B1)، در بحر سریع، در حدود ۲۲۶۰ بیت مشتمل بر ۲۰ مقاله در اخلاق و مواعظ و حکمت. در حدود سال ۵۷۰ به اتمام رسیده است و از آن است این ابیات :
هر که تو بینی ز سپید و سیاه...بر سرکاری است درین کارگاه
جغد که شوم است به افسانه در...بلبل گنج است به ویرانه در
هر که درین پرده نشانیش هست...درخور تن قیمت جانیش هست
خسرو و شیرین (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%AE%D8%B3%D8%B1%D9%88_%D9%88_%D8%B4%DB%8C%D8%B1 %DB%8C%D9%86)، در بحر هزج مسدس مقصور و محذوف، در ۶۵۰۰ بیت، که به سال ۵۷۶ ه' .ق. نظمش پایان گرفته است. ابیات زیر در توصیف آب‌تنی شیرین از آنجاست:
چو قصد چشمه کرد آن چشمهٔ نور...فلک را آب در چشم آمد از دور
سهیل از شعر شکرگون برآورد...نفیر از شعری گردون برآورد
پرندی آسمان‌گون بر میان زد...شد اندر آب و آتش در جهان زد
لیلی و مجنون (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%88_%D9%85%D8%AC%D9%86 %D9%88%D9%86)، در بحر هزج مسدس اخرب مقبوض مقصور و محذوف، در ۴۷۰۰ بیت. نظم این مثنوی به سال ۵۸۸ هجری به پایان رسیده است و از آنجاست:
مجنون چو حدیث عشق بشنید...اول بگریست، پس بخندید
از جای چو مار حلقه برجست...در حلقهٔ زلف کعبه زد دست
می‌گفت گرفته حلقه در بر...کامروز منم چو حلقه بر در
هفت پیکر (http://www.njavan.ir/wiki/%D9%87%D9%81%D8%AA_%D9%BE%DB%8C%DA%A9%D8%B1) (که آن را بهرام‌نامه و هفت گنبد نیز خوانده‌اند)، در بحر خفیف مسدس مخبون مقصور و محذوف، در ۵۱۳۶ بیت، در سرگذشت افسانه‌ای بهرام گور (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%85_%DA%AF%D9%88%D8%B1) . از آن منظومه است در وصف ایران:
همه عالم تن است و ایران دل...نیست گوینده زین قیاس خجل
چونکه ایران دل زمین باشد...دل ز تن به بود یقین باشد
میانگیز فتنه میافروز کین...خرابی میاور در ایران زمین
تو را ملکی آسوده بی داغ و رنج...مکن ناسپاسی در آن مال و گنج
اسکندرنامه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D9%86%D8%AF%D8%B1%D9%86%D8%A7%D 9%85%D9%87_(%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85%DB%8C))، در بحر متقارب مثمن مقصور و محذوف، در ۱۰۵۰۰ بیت، مشتمل بر دو بخش شرفنامه (http://www.njavan.ir/wiki/%D8%B4%D8%B1%D9%81%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87) و اقبالنامه (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25A7%25D9%2582%25D8 %25A8%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2586%25D8%25A7%25D9 %2585%25D9%2587%26action%3Dedit%26redlink%3D1%26pr eload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3 A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25A F%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9% 2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25AE%25 D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580%258C%25D8%25 A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26editintro%3D%25 D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588%3A%25D8%25A7 %25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25D9%2 585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2F%25D 8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%25E2%2580%258 C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%258C%25D8%25B 3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8% 25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9%2B%25D9%2585 %25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D9%2 586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2B%25D8%25B7% 25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8%25A7%25DB%25 8C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA%25AF%25D8%25 B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor%3D%26create% 3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8%25AA%2B%25DA %25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B%25D9%2585%2 5D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587%2B%25D8%25A C%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) که در حوالی سال ۶۰۰ به اتمام رسیده است. و از آنجاست این ابیات در مرگ دارا:
سکندر چو دانست کآن ابلهان...دلیرند بر خون شاهنشهان
پشیمان شد از کرده پیمان خویش...که برخاستش عصمت از جان خویش
چو در موکب قلب دارا رسید...ز موکب روان هیچکس را ندید
تن مرزبان دید در خاک و خون...کلاه کیانی شده سرنگون
برخی انتساب‌ها با انگیزهٔ سیاسی
یکی از محققان جمهوری شوروی آذربایجان (http://www.njavan.com/forum/redirector.php?url=http%3A%2F%2Ffa.wikipedia.org%2 Fw%2Findex.php%3Ftitle%3D%25D8%25AC%25D9%2585%25D9 %2587%25D9%2588%25D8%25B1%25DB%258C_%25D8%25B4%25D 9%2588%25D8%25B1%25D9%2588%25DB%258C_%25D8%25A2%25 D8%25B0%25D8%25B1%25D8%25A8%25D8%25A7%25DB%258C%25 D8%25AC%25D8%25A7%25D9%2586%26action%3Dedit%26redl ink%3D1%26preload%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF %25D9%2588%3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%2 5A7%25D8%25AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D 9%2584%25D9%2587%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA% 25D8%25AE%25D9%2588%25D8%25A7%25D9%2586%25E2%2580% 258C%25D8%25A8%25D9%2586%25D8%25AF%25DB%258C%26edi tintro%3D%25D8%25A7%25D9%2584%25DA%25AF%25D9%2588% 3A%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25 AF%2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9 %2587%2F%25D8%25A7%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AA%2 5E2%2580%258C%25D9%2586%25D9%2588%25D8%25AA%25DB%2 58C%25D8%25B3%26summary%3D%25D8%25A7%25DB%258C%25D 8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%2B%25DB%258C%25DA%25A9% 2B%25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%25 87%2B%25D9%2586%25D9%2588%2B%25D8%25A7%25D8%25B2%2 B%25D8%25B7%25D8%25B1%25DB%258C%25D9%2582%2B%25D8% 25A7%25DB%258C%25D8%25AC%25D8%25A7%25D8%25AF%25DA% 25AF%25D8%25B1%26nosummary%3D%26prefix%3D%26minor% 3D%26create%3D%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25B3%25D8% 25AA%2B%25DA%25A9%25D8%25B1%25D8%25AF%25D9%2586%2B %25D9%2585%25D9%2582%25D8%25A7%25D9%2584%25D9%2587 %2B%25D8%25AC%25D8%25AF%25DB%258C%25D8%25AF) بیتی را به نظامی منسوب کرد که از دید فنی (قافیه) نادرست است و در هیچ نسخهٔ خطی وجود ندارد. همچنین در ادبیات پارسی و فرهنگ ایرانی همواره گرگ جانوری خونخوار و دَدمنش به شمار آمده است. بیت جعلی مورد نظر(که بدون هیچ بیت پیشین و پسین جعل شده است) چنین است.
پدر بر پدر، مر مرا ترک بود...به فرزانگی هر یکی گرگ بود
نظامی در ابیات راستینش نیز گرگ را حیوانی نادان و وحشی معرفی میکند و آن را کمتر از شیر و روبه میداند:
ز آن بر گرگ روبه راست شاهی...که روبه دام بیند گرگ ماهی
یا:
به وقت زندگی رنجور حالیم...که با گرگان وحشی در جوالیم
یا:
پیامت بزرگست و نامت بزرگ...نهفته مکن شیر در چرم گرگ
یا:
روباه ز گرگ بهره زان برد...کین رای بزرگ دارد آن خرد
با وجود اینکه تمامی آثار نظامی گنجوی پارسی هست، قوم‌گرایان پانترکیست دیوان یک شاعر دیگر به نام نظامی قونوی (از دوران حکومت عثمانی) را به نظامی گنجوی منسوب میکنند