بررسی ابعاد مهدویت و ارتباط آن با پدیده جهاني‌شدن

[matrix]

مهدویت و جهاني شدن:
اسلام ماهیتی دارد که مسالمت‌گراست و خواهان این است که فضای مناسب برای اندیشه فراهم شود.جهانی‌شدن در منظر اسلامی یعنی تحقّق حكومت عدل جهانی كه مقدّمه آن نبرد نهایی حق و باطل است و برای این نبرد باید جبهه حق را تقویت كرد و این همان سخن امام خمینی(ره) است كه ما انقلاب خود را به جهان صادر خواهیم كرد؛ البتّه باید توجّه داشت كه تقویت این جبهه پیش از آن‌كه تقویت نظامی باشد، تقویت فرهنگی و معنوی است؛ زیرا اساس هویت این جبهه، معنویت است و مقصود این است كه باید حق و عدل را هر چه واضح‌تر وصیقلی‌تر آشكار كرد و توان فهم مردم از حق و عدل را افزایش داد؛به گونه‌ای كه مردم بتوانندحكومت عدل را تحمّل كنند! خوب است به این نكته توجّه كنیم كه حضرت مهدی-عجل الله تعالی فرجه ـ بالاتر از حضرت علی نیست؛پس ویژگی مهمّ حكومت عدل مهدی، به فاعل آن برنمی‌گردد؛ بلكه به قابل برمی‌گردد؛یعنی در زمان مهدی(عج)مردم به حدّی از بلوغ فكری رسیده‌اند كه بتوانند حق را از باطل تشخیص دهند و تسلیم دشمنانی نشوند كه می‌كوشند لباس باطل بر چهره حق بپوشانند تا مردم را از آن رویگردان كنند و به جای آن باطلی كه با حق مخلوط شده، به خورد آنها بدهند؛ امّا مردمی كه درك صحیح و معقولی از عدل ندارند، حتّی حكومت علی(ع) نیز بر آنها تنگ می‌آید؛ هرچند ‌كه نمی‌دانند.به تعبیر امیرمؤمنان من ضاق علیه العدل فالجور علیه افضیق(نهج‌البلاغه، خطبه 15).

جهانی شدن و چشم انداز فرج:
صرف نظر از تمایزها و به ویژه نگرش‌هایی که جهانی شدن را همان غربی سازی یا امریکایی سازی مي‌دانند و همچنین فارغ از کلیت و ویژگی‌های نگرش پسامدرن به جهانی شدن، چنان‌که توضیح داده شد می‌توان صرفاً با استناد به وضعیت حاضر در عرصة جهانی شدن، نکاتی را یافت که ما را به فهم بهتر آموزة فرج سوق می‌دهد. اكنون به برخی از این نکات اشاره می‌كنم.

1. فهم پذیری ماهیت جهانی فرج اسلامی: چگونگی تصوّر ابعاد جهانشمول و فراگیر فرج، امروزه به مدد پدیدة جهانی شدن آسان‌تر شده است. در روزگاران گذشته، همواره تصوّر حکومتی فراگیر جهانی همواره به دلیل وجود فاصله‌های زمانی و مکانی با ابهام‌هايي همراه بوده است. چگونگی ادارة قلمروی گسترده و جهانی چنان‌که در امپراتوری‌های گذشته رخ نموده است، همواره عدم ارتباط مستقیم را مطرح می‌کرده؛ امّا اكنون در وضعيت جهانی شدن، فهم ارتباط مسقیم و فراگیر در عرصة جهانی حتی فراتر از کره زمین به مدد تکنولوژی‌های ارتباطی چندان مشکل نیست؛ از این رو می توان روایاتی را که در آن‌ها بر ارتباط مستقیم بین امام عصر (سلام الله علیه) و مردم یا حتی بین خود مؤمنان در عصر جهانی شدن تصریح شده است، بیانی رمزگونه از رشد تکنولوژی‌های ارتباطی دانست که اكنون برای انسان‌هایی که در عصر جهانی شدن زندگی می‌کنند، امری عادی و آشكار است؛ در حالی که در گذشته، تصوّر چنین پدیده‌ای با اعجاز و خرق عادت همراه بوده است.

2. فرج و احساس نیاز به حکومت جهانی: همواره سخن از حکومت و مدیریت فراگیر جهانی در روایات اسلامی مطرح شده است؛ امّا در عمل به رغم گسترش امپراتوری اسلامی در سده‌های نخست قمری، حکومت‌های محلّی خودمختار یا خودخوانده عملاً ادارة جامعة اسلامی را بر عهده داشته‌اند.با ورود به عصرجدید، شکل‌گیری دولت‌های ملّی نیز عملاً تصوّر حکومت جهانی را با خدشه و اشکال مواجه ساخته بود؛ امّا اكنون در عصر جهانی شدن، انسان‌ها بیش از گذشته و به نحو محسوس‌تری به مدیریت واحد بر جهان اذعان مي‌دارند و درک ضرورت چنین امری بسیار آسان و روشن شده است.از این جهت نیز می توان اوضاع موجود جهانی شدن را به دلیل احساس نیاز به حکومت فراگیر جهانی، فارغ ازمحتوای آن، در جهت حکومت جهانی حضرت مهدي دانست.

3. نابسندگی آموزه‌های بشری و نیاز به معنای جدید برای زندگی: هر چند نگرش‌های مدرن به جهانی شدن مي‌كوشند نگرش خود را در عرصة جهانی بر انسان‌ها تحمیل كنند، از منظری واقع بینانه می‌توان امروزه شاهد افول مدرنیسم غربی بود. علل چنین امری را در هر دو عرصة نظری وعملی می توان مشاهده کرد. نقدهای فراگیر پسامدرن‌ها بر اصول مدرنیسم از درون خود تمدّن غرب، افزون بر نقدهای اندیشه‌وران و متفکران اسلامی، گواه نابسندگی نظری مبانی مدرنیسم است.

از سوی دیگر، در عرصة عمل نیز انسان مدرن با از دست دادن معنای زندگی که بر اساس مدرنیسم بنا شده است، دنبال معنای جدیدی برای زندگی است. ادیان از این جهت توان بارزی را برای معنا دهی به زندگی دارند. از این جهت می توان گفت که جهانی شدن با برجسته ساختن ضعف‌های نظری و عملی مدرنیسم و مکاتب بشری، نیاز انسان‌ها را به هدایت الهی بیش‌تر کرده است؛ از این رو منجی الهی برای بشر که در آموزة فرج اسلامی مسلّم است، چشم انداز بهتری می‌یابد و انسان معاصر ضرورت آن را بیش‌تر درک می‌کند.

4. ابعاد فراگیر و جهانشمول دین در عصر جهانی شدن: جهانی شدن را عصر بازگشت ادیان نیز خوانده‌اند. جرج ویگل مدّعی بود که ما امروز، شاهد شکل گیری یک نوع حرکت فراگیر احیاگرانه دینی در تلاش برای سکولاریسم زدایی از جهان هستيم ؛ از این رو قرن بیستم را می‌توان واپسين قرن مدرن و سکولار دانست که احتمالا جهان نوگرای قرن بیست و یکم دست‌كم از منظر عقلگرایی عصر روشنگری در قالب جهانی پساسکولار جلوه‌گر می‌شود.در حقیقت، دین‌گرایی معاصر بر خرابه های ملّی‌گرایی سکولار در جهان سوم، سرمایه داری مادّی‌گرا در جهان توسعه افته و کمونیسم در اروپا استوار شده است.مهم ترین وجه اهمیت بازگشت ادیان را در عصر حاضر می‌توان بر اساس قدرت معنادهی یا انگاره پردازی ادیان توضیح داد.

براون در بررسی وضعیت آینده جهان بر این نکته تأکید كرده است.او بر این باور است که توانایی دولت در کسب برتری در منازعات با رقيبان خود به قدرت خیره کنندة اندیشه هایی بستگی دارد که ضمن پیوند افراد متعلّق به اجتماعات مختلف، آنان را وا می‌دارد تا تمایلات، امنیت شخصی و حتی زندگی خود را در راه دفاع از دولت خود فدا کنند. این که چه کسی در تمام موضوعات و مسائل به تبعیت از چه اندیشه‌ای فردی می‌پردازد فقط از طریق جوامع انگاره پردازی که در سراسر گیتی گسترش یافته و با درنوردیدن مرزها برخی از منسجم ترین جوامع را در جهان تشکیل داده اند، مشخّص می‌شود. ادیان به دلیل آموزه های جهانشمول خود قدرت بارزی در انديشه‌پردازی دارند و از این جهت در فضای جهانی شدن قدرت مهمّي تلقّی می‌شوند.

ملاک های جدید مورد نیاز دین در عصر جهانی شدن:
در اين بازانديشي بعضي از عناصر و مولفه‌هاي دين که قبلاً مورد غفلت واقع مي‌شد، آنها بايد بزرگ شود و مورد تأکيد قرار بگيرند.آن عناصر و مولفه‌ها عبارتند از:
1- خودشيفتگي ديني‌اي که علي‌الخصوص در قديم وجود داشت، بايد از ميان برود. يعني اين قدر خودشيفتگي داشتند که مثلاً شيعه ناسزايش به ديگري «سني بودن» بود و يا مسلمان ناسزايش اين بود که تو يهودي يا جهودي. سعدي مي‌گويد:

يکي يهود و مسلمان نزاع مي‌کردند چنان که خنده گرفت از نزاع ايشانم
به کينه گفت مسلمان گر اين قباله من درست نيست، خدايا يهود ميرانم

يهود گفت به تورات مي‌خورم سوگند وگر دروغ بگويم چو تو مسلمانم

گر از بسيط زمين عقل منهدم گردد به خود گمان نبرد هيچ‌کس که نادانم

همه مي‌گويند که ما دانایيم، بقيه عاقل نيستند. به هر حال، امروزه بايد اين خودشيفتگي از بين برود. به اين آيه توجه بکنيد که انصافاً چقدر عالي است: «ان اولي الناس بابراهيم للذين اتبعوه» يعني هرکس مي‌خواهد ابراهيمي ‌باشد، بايد از او تبعيت کند. به اسم، کسي ابراهيمي ‌و به اسم، کسي ناابراهيمي ‌نمي‌شود. معناي اين سخن يعني خودشيفتگي نداشته باشيد.

اين جمله از امام سجاد(ع) هم نقل شده که فرمودند: «خلق ا... النار لمن عصاء و لو کان سیداًً قریشیاً و خلق ا... الجنه لمن اطاعه و لو کان غلاماً حبشياً»، يعني اينکه خدا بهشت را براي فرد خاصي نمي‌خواهد و هر کس طاعتش بکند ولو غلام حبشي باشد و جهنم را براي هر کسي که عصيان کند، ولو سيد قريشي باشد.

پيش داوري نسبت به ديگران، جزميت، تعصب و خرافه‌پرستي بايد از بين برود و نسبت به ديگران بايد نوعي تسامح و مدارا پيشه کنيم. همچنين اينکه خود را مالک حقيقت بدانيم، باید از بین برود بلکه باید خود را طالب حقیقت بدانیم، نه مالک حقيقت. لذا ما بايد به احسان بيشتر، تواضع بيشتر و صداقت بيشتر رو بياوريم و قبول کنيم که در متون مقدس همه اديان يک سري حقايقی وجود دارد و بفهميم که نه ما حق مطلق هستيم و نه مخالفان ما باطل مطلق.

هم ما حقيم آميخته با باطل و هم آنها حق‌اند آميخته با باطل. نه فقط يکي ۸۰ درصد حق است، ۲۰ درصد باطل و ديگري ۵۰ درصد حق است و ۵۰ درصد باطل. همه ما يک نوع آميخته‌هايي از حق و باطل هستيم و گاهي از دين تفسيري به دست داده مي‌شود که حقوق بشر در آن ممکن است مردود باشد، باید معتقد باشم آنها هيچ کدامشان چيز جديدي نيست که بگوييم بايد افزوده شود، بلکه عناصري است که قبلاً هم در دين وجود داشته، مورد غفلت واقع شده و الان بايد از آن غفلت بيرون بيايد. لذا اگر شرایط پیش بیاید که بتوانیم واقعاً هم به لحاظ نظری و هم به لحاظ عملی یک تدینی بورزیم که این عناصر در آن مورد غفلت نباشد، به نظرمی‌آید که آینده با دین است.

2- دين تاريخي واقعاً نه به لحاظ مصلحت‌انديشانه و نه به لحاظ حق‌طلبانه مورد دفاع نيست. اگر بخواهيم بر اين دين تکيه کنيم، در روند جهاني عقب مي‌مانيم و عقب ماندن از روند جهاني يعني از ميان رفتن. اما حق‌طلبانه هم نيست، يعني حتي اگر روند جهاني هم وجود نداشت، نمي‌توانستيم به دين تاريخي تکيه کنيم. اصولاً دين تاريخي با تعابير بنيانگذاران اديان و مذاهب سازگاري ندارد. مرحوم مطهري نيز در کتاب «اسلام و مقتضيات زمان» مثالي مي‌زند و مي‌گويد: دين در اصل چشمه زلال پاک خنک و خالصي است. اما وقتي راه مي‌افتد در جوي زمان، سه کيلومتر آن طرف‌تر مي‌رود.

با اينکه آب از همان سرچشمه است، ولي در اينجا اين آب، نه به آن زلالي است و نه به آن خنکي و نه به آن خالصي. هم گرمتر شده و هم خس و خاشاک پيدا کرده و هم زلال بودن را از دست داده است. بعد ايشان مي‌گويد که ما هميشه به کساني نياز داريم که بيايند يک تصفيه‌خانه‌اي بگذارند تا ما آب را از همان سرچشمه، ولي با تصفيه بنوشيم. اين معنايش اين است که مرحوم مطهري هم قایل بود به اينکه يک سلسله خودشيفتگي‌ها، تعصب‌ها، پيش‌داوري‌ها، جزم و جمودها، خرافه‌پرستي‌ها، بي‌تحملي‌ها و يک سلسله جهل‌هايي وارد جريان دين شده و مي‌شود و به اين جهت دين تاريخي آن چشمه اوليه نيست و عوض شده.

از اينرو، دين تاريخي چون مطابق تعليمات پيامبر آن دين نيست، قابل دفاع هم نيست و بايد دست از آن برداشت.به عنوان مثال، مسيحيت، موسويت و بودايي‌گري کنوني آني نيست که عيسي و موسي و بودا آوردند و گفتند. با اين تفاسير، نسبت به آينده دين خوشبينیم. اما دين به صورت نهادينه و تاريخي‌اش بقايي نخواهد داشت و تنها زماني باقي خواهد ماند که فهم عميق و جامعي از دين که همان لب دين (يعني آني که بنيانگذاران دين براي آن آمده بودند) است، پيدا کنيم و به آن اکتفا بورزيم. در اين صورت آينده از آن دين خواهد بود.مسووليت اين تصفيه را بر دوش هيچ قشر خاصي نيست. کساني که حق‌طلب باشند، در مقام نظر و هم عدالت‌طلب باشند، در مقام عمل و هم جهان کنوني را خوب بشناسند؛ حال روحاني باشند و يا روشنفکر. اما هرکه اين کار را بخواهد بکند، چه روحاني و چه روشنفکر و چه غيرروشنفکر، بايد اولاً حقيقت‌جو باشد، ثانياً عدالت‌طلب باشد، ثالثاً جهان را خوب بشناسد و بفهمد که ما در چه زماني زندگي مي‌کنيم. برخي تصور مي‌کنند وقتي مي‌گوييم بايد بفهميم در چه زماني زندگي مي‌کنيم، يعني اينکه بايد تابع زمان باشيم، اين درست نيست. آدمي‌ براي اينکه تابع زمان نشود، بايد زمان را بشناسد، آنکه زمان را نمي‌شناسد، دير يا زود تابع زمان مي‌شود.

[matrix]

كدام فرهنگ، مستحق جهانی شدن است؟
فرهنگی كه داراي این چند مشخصه را داشته باشد: 1)به دنبال حقیقت باشد، نه قدرت و سیطره بر دنیا؛ 2) انسا‌ن‌ها به چشم موجودات شریف بنگرد، نه با نگاه ابرازی؛ 3)انسان را موجودی منطقی بداند، نه غریزی؛ 4)حق طلبی و كمال‌خواهی را در شمار امور ذاتی انسان بداند و به آن احترام بگزارد.

خداوند در قرآن كریم فرموده‌ كه پیامبرش، «كافه اللناس»مبعوث شده است؛ یعنی برای همه بشریت. این پیامبر، اهداف و مطالبات جهانی دارد اما این مطالبات جهانی، انسانی است و در جهت مدح انسان و عدالت و فضیلت است، نه پامال كردن حقوق انسان. در دعایی كه از پیامبر اكرم (ص) برای ماه مبارك رمضان نقل شده، آمده است: «اللهم اغن كل فقیر؛ اللهم اشبع كل جائع؛ اللهم اكس كل عریان؛ اللهم اقض دین كل مدین؛ اللهم فرج عن كل مكروب؛ اللهم رد كل غریب؛ اللهم فك كل اسیر...» در این دعا از خدا می‌خواهد كه تمام فقیران جهان به رفاه برسند و تمام گرسنگان جهان سیر شوند و تمام برهنگان جهان لباس بپوشند. پیداست این دین مطالبات جهانی و بشری دارد و با مطالبات جهانی تفكر مقابل حتما اشتقاق تئوریك پیدا می‌كند و پیدا كرده است

[matrix]

نتيجه گيري:
آموزة فرج یکی از مهم‌ترین بشارت‌های آسمانی اسلامی است. طبق این سنّت الهی و بر اساس قول متفق تمام مذاهب و فرقه‌هاي اسلامی، حتی اگر یک روز از پایان عمر جهان بیش نمانده باشد، خداوند آن روز را آن میزان طولانی خواهد کرد که مهدی ظهور كند. چنین وعده ای در ادیان آسمانی مشترک است و منجی موعود با نام‌ها و اسامی گوناگوني یاد شده است.

امروزه فرهنگ شناسان ضمن اينكه بر ((اُلگوهاي چندگانه)) فرهنگي و تنوع فرهنگي تأكيد مي نهند، بر اين باور نيز هستند كه يك ((فرهنگ جهاني)) در حال شكل گيري است كه ضمن تأثير پذيري از فرهنگ هاي رايج در جهان، خود نيز يك محورهاي مشخص فرهنگي را بر ديگر فرهنگ‌ها در جوامع القاء مي كند.(لهسايي زاده، ع.تير 1383.ص:11).

پس از عصر صنعتي، به موجب پيدايش فناوري‌هاي نوين ارتباطي و اطلاعاتي و ارزشمند شدن اطلاعات در آستانه هزاره سوم، جامعه اي شكل گرفت به نام جامعه اطلاعاتي كه در آن دانش و اطلاعات محور اساسي تحولات و توسعه است.بتدريج كشورها به ضرورت حركت به سوي جامعه اطلاعاتي پي بردند.

اما در عين حال، دغدغه ها و نگراني هايي نيز بويژه در كشورهاي در حال توسعه و جهان سوم بوجود آمد. نگراني هايي مانند تهديد هويت فرهنگي كشورها، تداوم و افزايش نابرابري ها و بي توجهي به حقوق بشر، به همين جهت است كه كشورها با پژوهش و برنامه ريزي علمي و برگزاري اجلاس هاي منطقه اي و اجلاس جهاني سران درباره جامعه اطلاعاتي مي كوشند بهترين حضور را در جامعه اطلاعاتي داشته باشند.بسياري از جامعه شناسان توسعه، موانع فرهنگي را اصليترين موانع توسعه كشورهاي عقب مانده مي دانند. اين موانع بسيار زيادند، اما در سطح گسترده به 4 شكل ديده مي شوند:1)تقدير گرايي، 2)تجدّد ستيزي، 3)كمبود شناخت علمي، 4)تضادهاي قومي.(لهسايي زاده، ع.1381.صص:63-62).

اگر مردم كشورهاي جهان سوم به دنبال سراب دستيابي به توسعه فرهنگ خود را كاملاَ طرد ونفي كنند و فرهنگ غربي را بدون مطالعه كافي، كاملاَ بپذيرند از اين طريق نظام فرهنگي يك جامعه تغيير و از توليدي / كاركردي به مصرفي / تخريبي تبديل مي شود.در پي اين تغيير فرهنگي، شخصيت‌هاي مردم جهان سوم نيز تغيير مي كنند.مويلمان اين مسئله را در 45 سال(1961) پيش چنين تشريح كرده استآنها از طبيعت‌هاي مغرور، شجاع، صديق، سربلند و بي نياز عموماَ در مدتي كوتاه افرادي فرومايه، شارلاتان و دروغگو بوجود مي آيند كه تنها در فكر لذت و سود بوده و فرهنگ سنتي خود را نفي و مسخره مي كنند)). اين نتيجه جزء اهداف سرمايه داران است.در رقابت هاي اقتصادي هر چه تعداد رقبا كمتر باشد، احتمال موفقيت بيشتر است و يكي از بهترين روش‌هاي حذف رقيب، خنثي كردن او و از طريق تغيير فرهنگ آن از توليدي به مصرفي و تخريبي است. اين فرهنگ جديد مخرب را مي توان در قالب ((توسعه)) وارد كشورهاي جهان سوم كرد تا آنها(مخصوصاَ كشورهايي مانند تركيه و ايران به عنوان دو كشور اسلامي با فرهنگ غني و ذخائر اقتصادي و انساني زياد)از حيطه رقابت اقتصادي و مذهبي حذف شوند.(رفيع پور، ف.1378.صص:340-339).

جهاني شدن فرايندي پيچيده و اجتناب ناپذير است كه در عرصه اقتصاد، سياست و فرهنگ تغييرات عمده اي ايجاد كرده است كه به زعم بسياري از انديشمندان، حوزه فرهنگي جدي ترين و مهمترين عرصه جهاني شدن است.با توجه به وضعيت فرهنگي جامعه ايران و تمدن كهن آن، بايد به امر فرايند جهاني شدن به شكل جدي پرداخت و با مشخص گرديدن وضعيت و جايگاه فرهنگ ايراني در فرايند جهاني شدن به سياستگذاري فرهنگي مناسب و مطلوب همت گماشت، تا جوانان اين مرز و بوم در اين دنياي پيچيده فرهنگي دچار بحران و سرگرداني فرهنگي نشوند، ودر اين صورت مي توان به توسعه و پيشرفت جامعه ايران اميدوار بود.با توجه به گذشته و تاريخ ايران، به نظر مي رسد كه ايرانيان در زمينه فرهنگي بيشتر داراي رويكرد ((عام گرايي فرهنگي)) بوده اند و توانسته اند از فرهنگ‌هاي مختلف و متنوع اطراف خود استفاده كرده و به ادغام و تركيب فرهنگي دست زده و به نتايج مطلوب دست بيابند و شايد راز ماندگاري اين فرهنگ كُهن، همين باشد.

واقعیت اين است که پيش‌بيني آينده در دست هيچ انساني نيست.اگر به حدس اکتفا کنيم، بشر دارد به سوي عقلانيت بيشتر و معنويت پيش مي‌رود و به اين لحاظ مي‌توان گفت که به آينده خوشبينیم و معتقد باشیم که با علائم و قرائني که دارد پديد مي‌آيد، آشکار و واضح است که طلايه‌ها و پيش‌درآمدهايي از اين مساله را آدمي ‌مي‌تواند در جامعه جهاني ببيند چرا که بر خلاف قرن‌هاي ۱۸ و علي‌الخصوص قرن ۱۹ که دين بالمرء داشت از صحنه بيرون مي‌رفت، الان بارقه‌هاي جديدي را داريم مي‌بينيم که در سرتاسر جهان پيداست و نشان مي‌دهد که بشر دارد به معنويت و عقلانيت گرايش پيدا مي‌کند. اما اين جهش به سوي عقلانيت و معنويت بيشتر، علي‌الخصوص معنويت، ممکن است براي بعضي از متدينان برخي از اديان و مذاهب دل نگراني‌هايي بوجود آورد.

مهم ترین کارکرد جهانی شدن در زمینه فهم آموزة فرج اسلامی، برجسته ساختن و فهم پذیرتر ساختن ابعاد جهانشمول حکومت آرمانی اسلامی است. امروزه انسان‌ها خود به این نتیجه رسیده‌اند که لازم است تمام آن‌ها هماهنگ با یک‌دیگر و در جامعه‌ای مشترک زندگی کنند. هر چند در محتوای زندگی جدید اختلاف نظرهایی وجود دارد و از این جهت تمایزهایی بین قرائت‌های مختلف از جهانی شدن با حکومت جهانی حضرت مهدی شکل می‌گیرد، به لحاظ شکلی و مقدّمه‌سازی تحقّق چنین حکومتی، جهانی شدن می‌تواند کاملاً مفید و مؤثّر باشد.

اگر روزگاری، چگونگی تحقّق حکومت جهانی اسلامی با اعجاز و خرق عادت همراه دانسته می‌شد، انسان عصر جهانی شدن به خوبی چنین امری را می‌تواند با چشم مشاهده کند و در جهت تقویت اعتقاد و اعتماد خود به آموزه فرج اسلامی از آن بهره بگیرد؛ از این رو حتی اگر ما جهانی شدن را به صورتی که امروزه غرب در صدد تحمیل فرهنگ و تمدن خود با بهره‌گیری از تکنولوژی‌های پیشرفته ارتباطی همانند ماهواره و اینترنت است، نپذیریم، با وجود این می‌توان با تمسّک به ابعاد خاصی از جهانی شدن، آموزة فرج اسلامی را برای انسان معاصر توضیح داد و همانند نکات دقیق و علمی که در متون دینی همانند قرآن کریم در باره قانونمندی‌های جهان هستی آمده است، ورود اخبار ملاحم و پیش‌بینی‌های 1400 سال پيش را در بارة وضعیت عصر ظهور که بسیار با گسترش تکنولوژی‌های ارتباطی هماهنگی دارد، اعجاز و دلیل و گواه دیگری بر صدق و درستی باورهای دینی دانست و به تحکیم ایمان به فرج پرداخت و به کدیگر بشارت نزدیک شدن تحقّق وعده‌های الهی را داد‌.

منابع و مآخذ:
1) قرآن كریم.
2)نهج‌البلاغه. تصحیح محمد دشتی، مؤسّسه نشر اسلامی وابسته به جامعه مدرسین قم، اول 1364ش.
3. ابراهیمی دینانی، غ(1372ش). قواعد كلی فلسفی در فلسفه اسلامی. تهران، مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، دوم، ، ج3.
3)آذري نژاد، ا(7/6/1385). جهاني شدن فرهنگ. تارنما: dehdashtman.blogfa.com/post-30.aspx - 20k
4) ادریسی، ا.(1383).جهانی شدن و فرهنگ.مقاله ارائه شده در: سومین همایش علوم انسانی و هنر.آذر 1383. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک. چاپ مقاله کامل در: CD مقالات برگزیده همایش.
5) افروغ، ع؛ نصري، ق و ديگران.(پاييز 1381) فصلنامه مطالعات راهبردي. پژوهشکده مطالعات راهبردي. سال چهارم. شماره سوم. شماره مسلسل 13. پاييز
6)جوادی آملی، ع(1375ش). رحیق مختوم شرح حكمت متعالیه، قم، مركز نشر اسراء، اول، ، بخش پنجم از جلد اول.
7)سوزنچی، ح(زمستان 1382 و بهار 1383). حل پارادوكس آزادی در اندیشه شهید مطهری، قبسات، ، ش 30 و 31.
8)شریعتی، ع(1362). انتظار مكتب اعتراض، تهران، نشر الهام،.
9)صدر المتالهین شیرازی. محمد بن ابراهیم قوام، الحكمه المتعالیه فی الاسفار العقلیه الاربعه، بیروت، دار
10)احیاء التراث العربی، چهارم، 1410ق، ج 8.
11)طباطبایی، سید محمد حسین(1422ق.)، المیزان فی تفسیر القرآن. بیروت، موسسه اعلمی للمطبوعات، دوم
12) طباطبایی، سید محمد حسین(1363)، انسان از آغاز تا انجام، صادق لاریجانی، تهران، انتشارات الزهرا،.
13) مصباح یزدی، محمدتقی(‌1375)، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن. قم، دفتر نشر اسلامی،
14) مطهری، م(1367ش). انسان كامل، تهران: صدرا، اوّل، ، الف.
16) مطهری، م(1380ش)، پانزده گفتار، تهران، صدرا، اوّل،.
17) مطهری، م(1372ش)، تكامل اجتماعی انسان، به ضمیمه هدف زندگی و.... تهران، صدرا، هفتم، ، الف.
16) مطهری، م(1369). سیری در سیره ائمه اطهار، تهران، صدرا، پنجم،.
17) مطهری، م(1370.). سیری در سیره نبوی، تهران، صدرا، نهم،
18) مطهری، م(1372). سیری در نهج‌البلاغه، تهران، صدرا، نهم، ج.
19) مطهری، م(1373).عدل الهی، تهران، صدرا، هشتم، الف.
20) مطهری، م(1372).فطرت، تهران، صدرا، چهارمد.
21) مطهری، م(1371)، قیام و انقلاب مهدی از دیدگاه فلسفه تاریخ، تهران، صدرا، دوازدهم.
22) مطهری، م(1374)، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، ج5، جامعه و تاریخ، تهران، صدرا، هفتم،.
23) مطهری، م(1373)، مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، ج6، زندگی جاوید یا حیات اخروی، تهران، صدرا، هشتم، ب.
24)کانت، ا(1376).روشنگری چیست؟، در کانت و دیگران، روشنگری چیست؟، سیروس آرین پور، تهران، نشر آگه، ، ص 15-26.
25)شولت، ی(382.)، نگاهی موشکافانه به پدیده جهانی شدن، مسعود کرباسیان، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی،
26)تاجیک، م، (1381).جهانی شدن و هویت.، در رهیافتهای سیاسی و بین المللی، ش 3، تابستان.
27)هینس، ج(1381)، دین، جهانی شدن و فرهنگ سیاسی در جهان سوم، داوود کیانی، تهران، پژوهشکدة مطالعات راهبردی،.
28)یزدی، م(1368). جامعه و تاریخ در قرآن، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی،
29)قوام، ع(1382) جهانی شدن و جهان سوم، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی،
30) چشمه خاور، ص.(مرداد 1385).جهاني شدن و كشورهاي منطقه جنوب.تارنما: bigdeli.ertebatat.org/ -
31)جادي.(پاييز 1381) "کالبدشکافي يک خبر؛ جهاني شدن". سايت انترنتي www.jadi.net.
32)دهشيري، م.(مرداد 1385).اسلام و جهاني شدن. تار نما: did.ir/directory/index.fa.asp?parent=3839 - 266k
33)رابرتسون، ر.(1380). جهاني شدن؛ تئوري هاي اجتماعي و فرهنگ جهاني. ترجمه کمال پولادي. تهران: نشر ثالث. 1380
34)رجايي، ف.(مرداد 1385).مشكل هويت ايرانيان امروز. تارنما:www.forough.net/19/book.htm - 23k
35)رحيم پور ازغدي، ح.(29/6/13856).جهاني شدن و مسلمانان معاصر.تارنما:WWW.AVINY.COM
36)رحيم پور ازغدي، ح.(29/6/13856).اما واقعاَ كدام فرهنگ مستحق جهاني شدن است.تارنما:
www.aviny.com/Article/Azghadi/jahan_moslem.aspx - 31k
37) رفیع پور، ف.(1378). آناتومی جامعه، مقدمه ای بر جامعه شناسی کاربردی.چاپ اول.تهران. شرکت سهامی انتشار.
38) رنجبریان، ر و رنجبریان، ل. (1383). جهانی شدن اقتصاد و تحولات بازار. مقاله ارائه شده در: سومین همایش علوم انسانی و هنر.آذر 1383. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک. چاپ مقاله کامل در: CD مقالات برگزیده همایش.
39)طبيبي، ح.(1374)مباني جامعه شناسي و مردم شناسي ايلات و عشاير.چاپ دوم. مؤسسه انتشارات و چاپ دا نشگاه تهران.
40) سليمي، ح.(مرداد 1385).نظريه هاي مختلف درباره جهاني شدن. تارنما:
www.globalization.ir/html/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=13
41)عظيمي حسيني، س.ر.(2/3/1384).فرايند جهاني شدن، فرصت يا تهديد. روزنامه اطلاعات. شماره 23347.ص:19.
42)فتح الهي، م.(مرداد 1385).جهاني شدن:هويت ملي. تارنما: did.ir/directory/index.fa.asp?parent=3839
43)فيتزپتريک، ت.(1381) نظريه رفاه. ترجمه هرمز همايون پور. تهران: انتشارات مؤسسه عالي پژوهش تأمين اجتماعي و گام نو.
44)قراگوزلو، م.(خرداد و تير 1381). "جهاني شدن". اطلاعات سياسي-اقتصادي. شماره 177-178.
45)قوام.ع.(مرداد 1385).جهاني شدن و جهان سوم.
تارنما:www.globalization.ir/html/index.php?module=htmlpages&func=display&pid=22 - 77k
46)كچوئيان، ح.(مرداد 1385).معضله آفريني فرهنگ براي جهاني شدن تار
نما:ww.globalization.ir/html/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=13
47)گريفين، ک.(1381) مروري بر جهاني شدن و گذار اقتصادي. ترجمه محمدرضا فرزين. تهران: انتشارات سازمان برنامه و بودجه.
48)گل محمّدي، ا.(1381).جهاني شدن، فرهنگ، هويت.نشر ني.تهران.
49)گيدنز، آ.(1380). جهان رها شده؛ گفتارهايي درباره يکپارچگي جهان. ترجمه علي اصغر سعيدي و يوسف حاجي عبدالوهاب. تهران: انتشارات علم و ادب.
50)گيدنز، آ.(1378). جامعه شناسي. ترجمه منوچهر صبوري. چاپ پنجم. تهران: نشر ني.
51) لهسائی زاده، ع. (1379). جامعه شناسی توسعه روستائی.چاپ اول.شیراز. نشر زر. 144 صفحه.
52)لهسايي زاده، ع.(1381).جامعه شناسي توسعه.انتشارات دانشگاه پيام نور.تهران.
53)لهسايي زاده، ع.(25-23 تير ماه 1383).راههاي توسعه فرهنگ محيط زيست. مقاله سخنراني در:اولين كنفرانس ملي راهكارهاي توسعه فرهنگ محيط زيست. فرهنگستان علوم ايران و انجمن ملي مهندسين شيمي ايران. تهران.
54) مرادی، م. (1383).گذری اجمالی بر سازمان تجارت جهانی (WTO) و ایران. مقاله ارائه شده در: سومین همایش علوم انسانی و هنر.آذر 1383. دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک. چاپ مقاله کامل در: CD مقالات برگزیده همایش.
55)عتمد نژاد، ك.(24/4/1385). تنوع فرهنگي در جامعه اطلاعاتي.روزنامه جام جم.شماره 1765.ص:9.
56)واترز، م.(1379). جهاني شدن. ترجمه اسماعيل مرداني گيوي و سياوش مريدي. تهران: انتشارات سازمان مديريت صنعتي. تهران
59)ولتون، د.(مرداد 1385).جهاني شدن ديگر.ترجمه:محمّد رضا نيستاني.