مقدمه
پس از بحث و گفتگو درباره نخستین آیاتی که بر پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم نازل شد، درباره آخرین آیات نازل شده بر حضرت ختمیمرتبت محمد مصطفیصلیاللهعلیهوآله وسلم نیز میان دانشمندان علوم قرآن نیز اختلافاتی وجود دارد. اقوالی که خواهد آمد نظرات گوناگونی است که در این باب اعلام شده است.
آیه «واتقو یوماً ترجمعون فیه الی اللّه» طبق گفته ابنعباس و سدی آخرین آیهای است که بر رسول خدا نازل شد و جبرئیل علیهالسلام به آنحضرت عرضه کرد این آیه را در راس آیه 280 از سوره بقره قرار دهند.
- «یَستَفتونَکَ قل اﷲ یُفتیکم فیالکَلاله» (سوره نسا _ 176): شیخین از براء بن عازب روایت کردهاند که گفت آخرین آیهای بر پیامبر نازل شد آیه کلاله بود.
- «واتّقوا یوماً تُرجعون فیه الیاللّه ثم تُوَفی کلّ نفسٍ ماکَسبَت و هُم لایُظلمون» (سوره بقره _ 281) نقل کردهاند که میان نزول این آیه و رحلت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم هشتاد و یک روز فاصله شد و برخی نه روز و بعضی دیگر بیست و یک روز نیز گفتهاند.
- «یا ایها الذین آمنوا اتقو اللّه و ذَروا ما بَقِیَ مِن الرِّبا ان کنتم مومنین» (سوره بقره _ 278): محمد ابن جریر طبری از سعید ابن مُسیّب و شعبی نقل کردهاند که آیه ربا آخرین آیه نازل شده است که بر پیامبر نازل شده است ولی حدیث شناسان این روایت را ضعیف شمردهاند.
- «یا ایها الذین امنوا اِذا تداینتم بدَین الی آَجلٍ مُسمیفاکتبوُهٌ» (سوره بقره _ 282): ابن جریر از سعید ابن مسیب نقل کرده است که آیه دَین آخرین آیه ایست که بر پیامبر اکرمصلیاللهعلیهوآله وسلم نازل شد.
- «ثم انصرفوا صَرَف اللّه قلوبهم باَنّهم قومٌ لا یفقهون» (سوره توبه _ 127): گروهی از نویسندگان قرآن در زمان خلافت ابیبکر چنین نظر داده بودند که آیه مزبور آخرین آیهایست که بر رسو خداصلیاللهعلیهوآلهو سلم نازل گردید، ولی ابی ابن کعب که در جمع نویسندگان حضور داشت گفته بود که رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم دو آیه دیگر را پس از این آیه بر من قرائت نمود که عبارت بودند از آیات 128و 129 سوره توبه.
- «فَمَن کان یرجوا لِقاءَ رَبِّه» (سوره کهف _ 110) : عدهای هم معتقدند کهاین آیه آخرین آیه نازل شده است، ولی ابن کثیر میگوید :قبول چنین مطلبی دشوار است که ما آیه مذکور را آخرین آیهای بدانیم که بر پیغمبر نازل گردید. شاید منظور این است که این آیه ، آخرین آیهای از قرآن است که آیه دیگری آن را نسخ نکرده است.
- «فَستجاب لهم ربّهم اَنّی لا اُضیعُ عَمَلَ عاملٍ منکم مِن ذکرٍ اَو اُنثی» (سوره آلعمران _194): برخی از مفسران و محققان میگویند طبق روایت امسلمه (همسر پیامبر) آخرین آیه ، آیه فوق میباشد چون امسلمه به پیغمبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم عرض کرد که خداوند از مردان در قرآن یاد میکند در حالی که از زنان نامی به میان نیامده است؟ و نیز به عرض رساند که مردان به جنگ میروند و ما زنان نصف مردان ارث میبریم. کاش ما هم مرد بودیم و در جنگها شرکت میکردیم و به آنچه مردان نائل شدهاند بهرهمند میگشتیم. که در پاسخ به امسلمه این آیه نازل شد. ولی باید یادآور شد که شاید منظور امسلمه این بود: آخرین آیاتی که درباره زن و مرد و به عنوان آن دو نازل شد آیه مذکور باشد نه آخرین آیه بطور مطلق.
- «وَ مَن یَقتل مومناً متعمّداً فجزاوهُ جهنّم خالداً فیها و غَضِبَ اللّه علیه و لعنه....»(سوره نسا _ 93): از ابن عباس روایت است که آخرین آیه نازل شده آیه فوق میباشد که آیه دیگری آن را نسخ نکرده است. این روایت نیز میرساند که مقصود آخرین آیه مربوط به مجازات قتل عمدی نسبت به مومن است نه آخرین آیه بطور مطلق.
- «قل لا اَجِدُ فیما اُحٍیَ اِلَیّ مُحرّماً...» (سوره انعام _ 145): یکی از دانشمندان ، بنام «ابنحصار» این راْی را نمیپذیرد و میگوید: سورهای که آیه مذکور در آن قرار دارد به اتفاق همه دانشمندان و محققان مکی است و هیچ دلیلی وجود ندارد که این آیه پس از تاْخیر زمان بسیار طولانی در مدینه نازل شده باشد. علاوه براین آیه مذکور در مقام احتجاج و استدلال با مشرکان مکه میباشد و قهراً باید همزمان با اقامت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم در مکه نازل گردیده باشد. پس آخرین آیه نازل شده نمیتواند باشد.
- «فَاِن تابوا و اَقاموا الصلوﺓ فَاِخوانکُم فِی الدین» (سوره توبه _ 9): در مورد این آیه برخی میگویند از آخرین سوره کاملی است که بر پیغمبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم نازل گردید نه آخرین آیه بطور مطلق.
- «اَلیوم اکمَلتُ لَکُم و اَتمَمتُ علیکم نَعمتی»(سوره مائده _ 3) : این آیه در عرفه و به سال (حجه الوداع) نزول یافته و ظاهر آیه نیز نشان میدهد که تمام فرائض و احکام پیش از نزول این آیه به مرحله کمال و تمام خود رسید بنابراین باید آنرا ظاهرا آخرین آیهای بدانیم که بر پیغمبر اکرم صلیاللهعلیهوآلهوسلم نازل شد.
- بهترین راه حل برای شناسایی آخرین آیه قرآن: چنانکه دیدیم دانشمندان علوم قرآنی و محدثان درباره آخرین آیهای که بر پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآلهوسلم نازل گردید آراء گوناگونی اظهار داشتند که درباره برخی از این آراء مطالبی یادآوری گردید و در نتیجه به نظر قاطعی در این زمینه دست نیافتیم. جناب آقای دکتر سید محمد باقر حجتی استاد دانشگاه و مولف کتاب تاریخ قرآن کریم بهترین راه حل برای شناسایی آخرین آیات را بیان مرحوم طبرسی میداند که وی در این باره مینویسد:
طبرسی سپس مینویسد: که مفسران گویند وقتی آیه«اِنّکَ میّتٌ و انهم مَیّتون »(سوره زمر _30) نازل شد پیغمبرصلیاللهعلیهوآل وسلم فرمود کاش میدانستم این زمان چه وقتی است. خداوند متعال سوره نصر و فتح را نازل فرمود. پیغمبر اسلام صلیاللهعلیهوآلهوسلم پس از نازل شدن سوره فتح یکسال تمام زندگی کرد.
سپس آیات 127تا 129 سوره توبه نازل گردید و سوره توبه آخرین سوره کاملی است که ر پیامبر اسلام صلیاللهعلیهوآلهوسلم نازل شد پیامبر خدا پس از نزول این آیات 6 ماه زندگانی کرد. وقتی برای حجةالوداع از مدینه بیرون شد در میانه راه آیه کلاله (سوره نسا _176) نزول یافت. سپس در حال وقوع به عرفات آیه «الیوم اکملتُ لکم دینکم» نازل شد و پس از آن رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم 81 روز در قید حیات بود. بعدها به ترتیب آیههای ربا و در و اپسین مرحله آیه «و اتقوا یوماً ترجعون...» نازل گردید. پیامبر اکرم پس از آن - بر حسب اختلاف روایات - بیست و یک روز ، یا نه شب و یا هفت شب زندگانی نمود و در روز بیست و هشتم صفر سال یازدهم هجرت رحلت فرمود.
منابع
دانش نامه رشد
- تاریخ قرآن کریم _ دکترسیدمحمباقرحجتی
- آشنائی با علوم قرآنی _ دکترسیدمحمدرادمنش
- الاتقال فی علوم القرآن _ جلاالدین سیوط
علاقه مندی ها (Bookmarks)