آشنایی با صحیفه سجادیّه

[nezamehadafmand]

آشنایی با صحیفه سجادیّه

[nezamehadafmand]

ویژگی‎های صحیفه سجادیّه

صحیفه سجادیه، مجموعه‎ای از ادعیه امام سجاد ـ علیه السلام ـ است كه بعد از قرآن كریم و كتاب مقدس نهج البلاغه حاوی والاترین معارف الهی شمرده می‎شود و به حق (اخت القرآن) و انجیل اهل بیت ـ علیهم السلام ـ و زبور آل محمد ـ علیهم السلام ـ لقب یافته است. پیشوای چهارم بعد از حادثه خونین كربلا كه همه راهها را برای بیان حقایق مسدود یافت، با زبان دعا به ارشاد بشر پرداخته و تا ابد به جوامع انسانی رهنمودهای ارزنده‎ ارایه می‎دهد؛ رهنمودهایی كه اندیشمندان سترگ و دانشمندان بزرگ را حیران ساخته است.

در سال 1353هـ.ق مرحوم آیت الله العظمی نجفی مرعشی ـ قدس سره ـ نسخه‎ای از صحیفه سجادیه را برای علامه معاصر مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسكندریه) به قاهره فرستاد وی پس از تشكر از دریافت این هدیه گرانبها و ستایش فراوان از آن در پاسخ چنین نوشت. «این از بدبختی ماست كه تاكنون بر این اثر گرانبهای جاوید كه از مواریث نبوت است دست نیافته بودیم، هر چه در آن می‎نگرم، آن از گفتار مخلوق برتر و از كلام خالق پایینتر می‎یابم.[1]


صحیفه سجادیه تنها شامل راز و نیاز و بیان حاجت در پیشگاه خداوند متعال نیست، بلكه دریای بیكرانی از علوم و معارف اسلامی است كه طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پاره‎ای از قوانین طبیعی و احكام شرعی در قالب دعا مطرح شده است.[2]

این كتاب ارزشمند ویژگی‎های خاصّی دارد كه به چند ویژگی خلاصه‎وار اشاره می‎شود:

1. این صحیفه مباركه تجسّم بخش تجرّد كامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند باری‎تعالی، و تكیه به اوست. در قسمتی از دعای بیست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه كس بریده و رو به سوی تو آورده‎ام اینك تمام وجودم متوجه به لطف و كرم توست. و من از كسانی كه خود دست نیاز به سوی تو دارند.
رو برگردانیدم، و چون دریافتم كه اظهار حاجت به كسانی كه خود نیازمندند دلیل بر بی‎خردی و كج‎اندیشی است.


2. صحیفه سجادیّه بیانگر كمال معرفت و ایمان عمیق امام سجاد ـ علیه السّلام ـ نسبت به خدای‎ تعالی است. امام ـ علیه السلام ـ در این صحیفه بسیاری از مباحث كلامی را مطرح كرده است، كه دانشمندان علم كلام و فلسفه اسلامی در كتابهای خود آنچه راجع به واجب الوجود نوشته‎اند از آن حضرت استفاده كرده‎اند. در بخشی از دعای اول آمده است:

«همه سپاس‎ها از آن خداوندی است كه او مبدأ و سرآغاز جهان هستی است و برای ذات مقدس او آغازی نیست، خداوندی كه پایان همه چیز به او منتهی می‎شود ولی او را نهایتی نیست. خداوندی كه چشمان بندگان از دیدن او قاصر و اندیشه و اوهام توصیف‎كنندگان از بیان صفاتش ناتوانند...»

3. صحیفه سجادیه بیانگر كمال خضوع و تذلّل در پیشگاه خدای تعالی است و بدین وسیله از بقیه دعاهای ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ متفاوت است. در قسمتی از دعای پنجاه و دوم آمده است:

«ای خداوند مهربان گناهانم مرا خاموش كرده و كلامم را بریده است، از این رو برای من حجت و برهانی نمانده است پس من به رنج و سختی خود گرفتار و در گروه عمل خویشتن هستم و درباره گناهم سرگردانم و از این كه از راه راست منحرف گشته‎ام درمانده و وامانده‎ام...»

4. این صحیفه درهای آرزو و امید به رحمت پروردگار را می‎گشاید، زیرا كه انسان هرچقدر گناهكار باشد نبایستی امید به بازگشت از گناه و رجعت به سوی پروردگار را در دل خود ناامید سازد. در یكی از دعاها چنین آمده است:

«خداوندا به عزت و جلالت سوگند كه، اگر تو مرا به گناهانم مؤاخذه كنی، من هم به یقین از عفوت مطالبه خواهم كرد و اگر به فرومایگی و خشم مؤاخذه كنی، هر آینه از كرم و بزرگواریت مطالبه خواهم كرد.»

5. این صحیفه باب مناظرات تازه‎ای را با پروردگار به روی انسان می‎گشاید. در بخشی از دعای پنجاهم آمده است:

«خداوندا من فردی ناچیزم و قدر و منزلتم اندك است و عذاب و كیفر من چیزی نیست كه به قدر ذرّه‎ای در قدرت تو بیفزاید و اگر عذاب چیزی بود كه در سلطنت تو می‎افزود هر آینه دوست داشتم كه آن فزونی برای تو باشد ولی سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانه‎تر از آن است كه اطاعتِ اطاعت كنندگان و یا نافرمانی گنهكاران از آن بكاهد».

6. بیشتر دعاهای صحیفه، برنامه‎هایی برای اخلاق و كمالات روحی وضع كرده است، كه بدان وسیله مقام انسانی بالا می‎رود و آدمی ارتقاء پیدا می‎كند در یكی از دعاها آمده است:

«خداوندا، بر محمد و آل محمد درود بفرست و ایمان مرا به آخرین مرتبه كمال برسان و یقینم را برتر از همه یقین‎ها قرار ده و نیت‎های خیر مرا به نیكوترین نیّات تبدیل كن و اعمالم را بهترین اعمال قرار ده بار خدایا علاقه و نیت مرا به انجام امور خیر بیشتر گردان و یقینم را بر آنچه در نزد تو است صحیح‎تر قرار ده و اعمال فاسدی را كه از من سرزده است اصلاح كن.»

7. در متون صحیفه یك سلسله حقایق علمی وجود دارد كه در عصر امام شناخته شده نبود. در بخشی از سخنان آن حضرت در مورد نفرین بر دشمنان اسلام چنین آمده است: «خداوندا آبهای ایشان را به وبا و خوراكی‎های ایشان را به بیماری درآمیز».

یا در جایی دیگر از دعای اول می‎فرماید:

«سپاس خداوند را كه ابزار بسط و گسترش قبض و در هم كشیدن را در بدن ما قرار داده است».

امام دهها قرن قبل از جاذبه نیوتن، از وزن نور و هوا سخن به میان می‎آورد و به آن توجه می‎كرد در جایی كه می‎فرماید:

«پروردگارا! كه وزن زمین و آسمان وزن خورشید و ماه، وزن ظلمت و نور، وزن سایه و هوا را می‎دانی، از هر چیز از هر نوع شرك منزه و پاك هستی.»

و یا امام سجاد و كاری را كه سازمان ملل بعد از تلفات 50 میلیونی جنگ جهانی دوم با شركت 56 كشور جهاد در 86 جلسه در طول صدها روز و هزاران ساعت كار تحت سی‎ماده به نام حقوق بشر تنظیم داد و با تأسف فراوان ضامن اجرائی هم ندارد و با یك برتری ابرقدرتی یا قلدری تمام سعی و تلاش اعضای شورای نیست می‎شود. دقیق‎ترین آن حقوق‎ها را در ضمن یك نشست در ضمن 50 ماده درباره حقوق بشر بیان می‎دارد كه تنها ضامن اجراء و پشتوانه آنها را ایمان و تقوا و شناخت مبادی معنوی تشكیل می‎دهد و در راه ایجاد آن پشتوانه، سعی و كوشش و تلاش فراوان دارد.

8. صحیفه سجادیه از بهترین رصدهای روحی و اخلاقی در تفكر اسلامی است. دارویی شفابخش برای نفوس سرگردان و سرچشمه‎ای گوارا برای تشنگان زهد و اخلاص می‎باشد دعایی كه معراج مؤمن و وسیله قرب الهی است.

9. صحیفه سجادیه، در حقیقت نهضت و مقابله‎ای دربرابر فساد و بی‎بند و باری و افسار گسیختگی آن عصر بود كه حاكمان و عاملان اموی در ترویج و اشاعه آن می‎كوشیدند.

10. صحیفه سجادیه در بالاترین سطح بلاغت و فصاحت قرار گرفته است و پس از قرآن مجید و نهج البلاغه سخنی در جهان عرب بلیغ‎تر و فصیح‎تر از دعاهای امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ وجود ندارد.

11 و 12. از همه مهمتر دو باب اصول اعتقادات و احكام و فروع دین كه با روش عالمان و عارفان در جای جای این صحیفه آمده است به گوشه‎هایی از آن اشاره می‎شود:

الف. اصول اعتقادات:

1. خداشناسی: در بخشی از دعای چهل و هفتم آمده است: پروردگارا! حمد و ستایش مخصوص توست، ای پدید آورنده آسمانها و زمین ای صاحب بزرگی و احسان كامل، ای مالك و مهتر مهتران، ای خدای هر پرستش‎گر و ای آفریننده هر آفریده و ای وارث هر چیز، چیزی مانند او نیست و آگاهی به چیزی از او پنهان نمی‎باشد و او به هر چیز احاطه دارد و به هر چیز نگهبان است، تویی خدایی كه جز تو خدایی نیست، یكتای تنها یگانه بی‎مانند هستی...»

2. عدل: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «... و دانستم كه حكم و فرمانت ستمی و در انتقام و به كیفر رساندنت شتابی نیست». و در قسمتی دیگر از همان دعا آمده است: «خدایا! اگر بخواهی از ما درگذری، به دلیل فضل و احسان توست و اگر بخواهی ما را به كیفر رسانی، از عدل و دادگری توست.

3 و 4. نبوت و امامت: در بخشی از دعای چهل و هشتم آمده است: «خدایا! به مقام و منزلت بلندپایه محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ و مقام گرامی علی ـ علیه السلام ـ به سوی تو تقرب می‎جویم و به واسطه آن دو بزرگوار به درگاهت روی می‎آورم كه مرا از شرّ و بدی فلان و فلان پناه دهی».

5. معاد: در بخشی از دعای چهاردهم آمده است: «خدایا! اگر نیكی من نزد تو در تأخیر گرفتن حق من و به كیفر نرساندن ستم كننده بر من تا روز رستاخیز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نیت درست و صبر پایدار تأیید فرما.

ب. احكام و فروع دین:

1. نماز: امام سجاد ـ علیه السلام ـ در دعای چهل و چهارم می‎فرماید: بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در این ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهای پنجگانه و حدود آن كه یقین كرده‎ای و واجبات آن را مقرر فرموده‎ای و وظایف و شروط آن را مشخص ساخته‎ای و اوقات آن را معین نموده‎ای موفق بدار...»

2. روزه: در بخشی از دعای چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدایی را كه یكی از راههای احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و... قرار داد... چیزهایی را كه در ماههای دیگر حلال كرده است حرام ساخت و برای گرامی داشتن آن، خوردنی‎ها و نوشیدنی‎ها را در آن منع فرمود و برای آن وقت آشكاری قرار داد.

. زكات: در قسمتی از دعای چهل و چهارم آمده است: «ما را در این ماه موفق بدار تا اموالمان را از مظالم و حقوق دیگران خالص و پیراسته كنیم و با بیرون كردن زكاتها، آنها را پاك سازیم...»

4. حج: در قسمتی از دعای بیست و سوم می‎فرماید: «خداوندا بر من منت گذار در برپایی حج و عمره و زیارت قبر پیامبرت كه درود و رحمت و بركات تو بر او و بر خاندان او باد...»

5. جهاد: امام سجاد ـ علیه السلام ـ در بخشی از دعای بیست و هفتم می‎فرماید: «خداوندا بر محمد و آل او رحمت فرست و مرزهای مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نیروی خود تقویت فرما، عطایای ایشان را از فضل خود زیاد كن. بارالها بر محمد و آل او درود فرست و عده ایشان را افزون فرما، اسلحه‎هایشان را تیز و برّان نما، حوزه‎شان را حراست نما، نقاط حساس جبهه‎شان را محكم كن...»

6. امر به معروف و نهی از منكر: در قسمتی از دعای ششم آمده است: «و ما را در این روز و این شب و همه روزهایمان برای انجام ـ كارهای نیك و به پا داشتن امر به معروف و نهی از منكر موفق بدار...»

7. تولی و تبری: امام ـ علیه السلام ـ در قسمتی از دعای ششم می‎فرماید: «پروردگارا! همان من دوستدار و دوست آنان هستم، و به وسیله تو از دشمن آنان بیزاری می‎جویم و به وسیله حجت، دوستی، علاقه و اطاعت آنان، به سوی تو نزدیكی می‎جویم...»

و در بخشی از دعای بیست و پنجم آمده است: «و مرا در حالی كه دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت هستم، بمیران».

اهمیت و ویژگی‎های صحیفه سجادیه موجب شده كه بسیاری از علمای بزرگ بر آن شرح بنویسند، شیخ آقابزرگ تهرانی در الذریعه به 66 شرح اشاره كرده است. و باقر شریف قرشی در كتاب تحلیل از زندگانی امام سجاد ـ علیه السلام ـ ضمن اشاره به شارحین مندرج در الذریعه دو تن دیگر را نیز نام می‎برد.

این كثرت شارحین خود نشانگر اهمیت این كتاب در نزد بزرگان و اندیشمندان اسلام می‎باشد.

[1] . صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین بلاغی، دارالكتب اسلامیه مقدسه، ص 37.

[2] . سیره پیشوایان، مهدی پیشوایی، مؤسسه امام صادق، ص 270.

محمد حسين باقري-مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه

اندیشه قم