نگاهی به وضعیت آموزش معماری در ایران

[وحید 0319]

نگاهی به وضعیت آموزش معماری در ایراندنياي امروز دنياي اشاعه نقد و نظر است؛ دنيايي فراتر "از من مي انديشم پس هستم"؛ دنياي پيچيدگي ها و احترام. احترام به خود و ديگران، احترام به طبيعت و خالق و مخلوق.
در اين گيتي ساختارهايي وجود دارند كه در نظم يا بي نظمي جهان به ايفاي نقش مي پردازند و معماري نيز از اين مقال بهره هاي زيادي برده است. معماري گاه در نقض ديگري و يا در تداوم ديگري سر برافراشته تا به نيازهاي جوامع پاسخ دهد يا زمينه ساز امكان پاسخگويي به برخي از نيازها گردد. هر انساني با نام معماري گوشه اي از اين فيل را بررسي كرده و ادراك خود از آن را به بوته محك و آزمون سپرده است. روند معماري معاصر نشان مي دهد كه بسياري از تعصبات زمينه ساز نگرش هاي مختلف معماري بوده اند. در مقابل،‌ برخي ديگر،‌ ضربه هاي موحشي بر پيكر معماري زده اند، اما معماري بدليل بزرگ و عظيم بودن، از اين موانع جان سالم بدر برده است. حال سوال اين است كه آيا مي توان ذهنيت خود را در آتليه هاي دانشجويي به دانشجو غالب نموده و وي را وادار به پيروي و كپي از اين ذهنيت داشت؟ آيا در حاليكه بوطيقاي معماري را كتاب مورد علاقه خود مي ناميم، مي توانيم ذهنيت دانشجو را بهم زده و تفكر غالب خود را بي چون و چرا در مذاق دانشجو بگنجانيم؟ و از اين بالاتر، آيا مي توانيم ذهنيات دانشجو را به سخره گرفته و به تبع آن، زحمات اساتيد ديگر و همرزم خود را نيز ناارزشمند بناميم؟ بخصوص در دروس مقدمات 1 و 2 كه ساختار اصلي معماري شكل مي گيرد و در ادامه آن در آتليه طراحي 1 ... به بهانه ادراك از فرم و فضا، ساختارهاي تكراري ذهني و غيرواقعي خود را بپرورانيم؟ دانشجوي آتليه طراحي 3 از كوچكترين مباحث ابتدايي معماري مطلوب، از حداقل ها و نيازها، از اصول طراحي و فرآيند آن، از نحوه چيدمان ... آگاهي نداشته يا آگاهي آن اندك است، پس اين معماري چيست و كجاست؟ چه كسي يا چه چيزي معرف معماري است؟ آيا صرف رمپ ها و سطوح كه بصورت تصادفي و بدون در نظر گرفتن عوامل مفهومي يا عملكردي از زمين برخاسته و نكات آسايش و ارتفاع و ... را تعريف نشده به حال خود رها كرده است را مي توان معماري ناميد؟ آيا تعريف فرم و فضا اين است؟ آيا نئومدرن كاران اين چنين انديشيده اند؟ آيا اين تفكر نئومدرني است؟ ...
دير زماني باور بر اين بود كه "ممكن است با نظر تو مخالف باشم اما از جانم مي گذرم تا تو آن را بيان كني". در اين كار اهتمام كرديم و ... حال ترس از به سخره گرفته شدن نيست،‌ ترس از زير آبي زدن ها و ناديده انگاشته شدن ها نيست كه ما را وادار به انديشيدين و عكس العمل نشان دادن كند،‌ ترس از هيولاي ترسي است كه بر جان دانشجويان رخنه كرده و خود را بي مصرف و مستعمره چنين تفكري مي بينند؛‌ ترس از مصرفي بار آمدن، به مفهوم نيانديشيدن و عدم ادراك صحيح فرم و فضا است، نگراني از تعداد نامه ها و گلايه هايي است كه كسي را براي دريافت كمك ذهني نيافته و نخواسته اند با عنوان نمودن آن به سخره گرفته شوند. ترس از ارائه مدرك به كساني است كه ساده ترين موارد هنگام مواجه با معماري را نمي دانند و نمي دانند كه بايد انديشيد و به انديشه ارزش داد.

[وحید 0319]

طرح یک سوال؛ روش صحیح آموزش طراحی معماری چیست؟
واقعیت این است که اتفاق فرخنده ای متاثر از حضور مدرسان جوان در عرصه آموزش عالی معماری در حال شکل گیری است؛ و آن ایجاد بستر مباحثات در شیوه شناسی تدریس (Pedagogy) معماری (یا طراحی معماری) است.
وجود دروسی همچون مقدمات طراحی و به دنبال آن مجموعه دروس طراحی معماری در مقطع کارشناسی معماری و نیز کلی گویی سرفصل نویس وزارت علوم - در معنای مثبت - در شرح و بسط محتوای مورد نظر، این فرصت را در اختیار مدرس قرار می دهد که جا به جا با ارائه ابتکاراتی روحی نو را در ماهیت ارائه شده برای دانشجویان بدمد. این روح نو البته خود محملی است بر آنچه از آن به "مباحثات در شیوه شناسی تدریس" یاد شد.

فرم یا عملکرد
کمال یوسف پور نویسنده و مدرس معماری در وبلاگ خود تحت عنوان مطلب "نویفرت‌های گویا" با اشاره به "نوعی راحت‌طلبی که البته با عنوان احساس مسئولیت در قبال آسایش استفاده‌کنندگان" توجیه می‌شود‌، به انتقاد از شیفتگی اساتید به مقوله عملکرد و پلان می پزدازد: "...برخی از اساتید خود را تنها موظف به راهنمایی و بازخواست دانشجویان در زمینه عملکرد و پلان می‌دانند و با توجیه حفظ استقلال دانشجویان و تنوع طرح‌ها، نقش چندانی برای خود، در زمینه آموزش مبانی فرم قائل نیستند..."؛ وی البته معتقد است دستاورد این نوع کلاس‌ها، با توجه به حساسیت زیادی که اساتید به پلان و عملکرد نشان می‌دهند و آزادی‌ای که به ظاهر برای فرم قائل می‌شوند، پلان‌های استاندارد و طرح‌های متنوع نیست.
صرف نظر از حدت و شدت قضاوت یوسف پور، این موضوع غیر قابل انکار است که بعضا توجه به جنبه های کمی معماری توجه به فرم را ضعیف می کند و آنچنان که یوسف پور نیز بدان اشاره دارد مدرس معماری را از جایگاه تبیین "فاصله میان داده‌های منطقی و کمی محض" تا "هنر کیفی و متعالی معماری" و نیز آموزگار "زبان و فرایند معماری" دور می کند.

اندیشه معمارانه، معماری اندیشمندانه
علی خیابانیان مدرس معماری و مولف کتاب "خلاقیت در فرایند طراحی معماری" موضوع را اما اندکی پیچیده تر می بینید؛ او سعی می کند با رجعت به ریشه ها و مبانی نظری به معماری رنگ و بویی ایده پردازانه بدهد و چه بسا در مواردی روند تولید اثر را مهم تر از نتیجه - چه به لحاظ فرم و چه به لحاظ عملکرد - تلقی کند. او معتقد است "پایه معرفتی و مبانی‌نظری هر حرفه‌ای نیاز به ساختار اولیه قوی دارد، که می‌تواند نمودی از کارکردها و تجربه‌های عملی و ذهنی بشر در طول تاریخ باشد؛ این مبانی بر هنرمند بودن و بر باورهای فردی معماران به خصوص با تاکیدی خاص در مورد معماری "خوب" و "درست"، نشان‌دهنده نوع جهان‌بینی و نحوه تفکر است، تفکری که متشکل از مجموعه اطلاعاتی که از جهان هستی در ذهن ایشان نقش بسته، در صورت بالفعل شدن با استفاده از ابزار نمایشی سه‌بعدی، متشکل از مجموعه روابطی که ما را به عینیت نزدیک می‌کنند، می‌توانند بیانی از وجوه مختلف یک کالبد معماری را برای ما ایجاد کرده، در عین حال چنین اندیشه کاملی، در تعاملاتی که با چرخه هستی برقرار کرده است پویایی خویش را حفظ کرده، همیشه در حال نو شدن باشد...".
ساختار تداومی مورد نظر خیابانیان اما آنچنان بر محوری ایده پردازانه (یا کانسپچوال) استوار است که شاید در مواردی حتی به طرحی معماری منجر نشود و کلیتی پژوهشی را شکل دهد که در نهایت از نظر آموزشی به غایت درجه می تواند مفید باشد.

دغدغه آموزش عملکرد در معماری
در این بین اما، معضل بی اطلاعی دانشجویان از مقدمات فیزیکی/کارکردی معماری بعضی مدرسان معماری را بر آن می دارد که روی خوشی به محوریت فرم و یا ایده در آموزش معماری نشان ندهند.
فرزانه هدفی، مدرس و مدیر پژوهشی معماری در مطلبی که بیشتر به شکوائیه ای بر علیه نوع خاصی از رویکرد در تدریس معماری می ماند، به این نکته اشاره دارد: "آيا مي توان ذهنيت خود را در آتليه هاي دانشجويي به دانشجو غالب نموده و وي را وادار به پيروي و كپي از اين ذهنيت داشت؟ ...و از اين بالاتر، آيا مي توانيم ذهنيات دانشجو را به سخره گرفته و به تبع آن، زحمات اساتيد ديگر و همرزم خود را نيز ناارزشمند بناميم؟ بخصوص در دروس مقدمات 1 و 2 كه ساختار اصلي معماري شكل مي گيرد و در ادامه آن در آتليه طراحي 1 ... به بهانه ادراك از فرم و فضا، ساختارهاي تكراري ذهني و غيرواقعي خود را بپرورانيم؟ دانشجوي آتليه طراحي 3 از كوچكترين مباحث ابتدايي معماري مطلوب، از حداقل ها و نيازها، از اصول طراحي و فرآيند آن، از نحوه چيدمان ... آگاهي نداشته يا آگاهي آن اندك است، پس اين معماري چيست و كجاست؟ چه كسي يا چه چيزي معرف معماري است؟ آيا صرف رمپ ها و سطوح كه بصورت تصادفي و بدون در نظر گرفتن عوامل مفهومي يا عملكردي از زمين برخاسته و نكات آسايش و ارتفاع و ... را تعريف نشده به حال خود رها كرده است را مي توان معماري ناميد؟ آيا تعريف فرم و فضا اين است؟ آيا نئومدرن كاران اين چنين انديشيده اند؟ آيا اين تفكر نئومدرني است؟...".


براستی حق با کیست؟
قضاوت امری دشوار و بعضا ناممکن، یا بهتر بگویم ناصحیح است؛ واقعیت این است که هر 3 این رویکرد ها بخشی از حقیقت را در بردارند. البته شاید بتوان به اعتبار نتیجه و نگاهی به ماحصل آموزشی به طور نسبی موفقیت هر نگاه را ارزیابی کرد. چه بسا ترکیبی از تمامی رویکردهای اینچنینی لازمه آموزش معماری باشد. در هر حال آنچنان که بدان اشاره شد شیوه شناسی آموزش معماری فی نفسه موضوعی بحث انگیز است که این روزها با تلاش های معماران/مدرسان جوان کلید خورده است.