تاريخ معماري حرم امام حسين (ع)

[وحید 0319]

تاريخ معماري حرم امام حسين (ع)

خبرگزاري فارس: اولين بنايي كه بر روي قبر مطهر ساخته مي‌شود متعلق به زمان اموييان است كه به احتمال بيشتر اين بنا توسط مختاربن‌ابي‌عبيده‌ثقفي ساخته‌شده كه بقعه‌اي برفراز قبر مطهر بنا نمود.

كربلا شهري در هشتادكيلومتري نجف و صد كيلومتري بغداد است. موقعيت جغرافيايي آن 43درجه و50 دقيقه و39 ثانيه طول‌شرقي و 32درجه و 40دقيقه و 52 ثانيه عرض شمالي است و در ارتفاع 35 متري از سطح دريا قراردارد. اين سرزمين نام‌هاي مختلفي در طول تاريخ داشته‌است كه همه فراموش شده و جاي خود را به كربلا داده‌اند. در وجه تسميه كربلا بعضي از آن را از"كربل" به معناي نوعي گياه و يا "كربله" به معناي نرمي خاك زير‌پا و يا از "كرب‌بلا" كه باء اول آن حذف شده‌باشد. به معني غم و اندوه و موارد بسيار ديگر گفته‌اند. "شهر كربلا مدفن حضرت امام حسين(ع) در هشت‌فرسخي شمال‌غربي كوفه واقع است و در محل همين شهر است كه حسين‌بن‌علي نواده پيغمبر اسلام در سال 61 هجري با تقريباً جميع ياران و خويشان خود در آنجا كشته‌شد.اين محل تا قبل از واقعه طف در سال 61 هجري زمين مزروعي ناهمواري بوده‌است و بعد از اين واقعه تاريخي شهرت روزافزوني به خود گرفته و توجه مسلمانان به ويژه شيعيان را به خود جلب نموده‌است. در اين شهر چندين مكان مقدس وجود ‌دارد اما دو عتبه متبركه آن در طول تاريخ اهميت و جذابيت بيشتري داشته‌است. حرم امام حسين(ع) و برادر ايشان ابوالفضل(ع) كه در فاصله300متري از آن قرار‌گرفته‌است و اصولاً هر شخصيتي كه در تاريخ به حرم امام حسين(ع) توجه و عنايت داشته و آن را بازسازي نموده‌است. تاريخ بنياد نهادن مرقد امام(ع) به همان روزهاي شهادت حضرت باز مي‌گردد. در كتاب "كامل الزياره" آورده است: "كساني كه امام حسين(ع) را به خاك سپردند براي مرقد او نشاني نهادند و علامتي برپاساختند كه هيچ از ميان نرود". شيخ مفيد روايت كرده‌است كه روز عاشورا با جمعه 21 مهر ماه سال 59 شمسي مصادف بود. جنگ دو ساعتي پس از طلوع آفتاب آغازشد و تا هشت و نيم ساعت پس از طلوع آفتاب ادامه يافت. اگر عاشوراي حسيني 21 روز گذشته از "ميزان" رخ داده باشد با ماه ايلول شرقي برابري خواهد‌كرد. {علاوه بر تقويم رومي كه اكنون در عراق متداول است و امروزه بر ماه‌هاي ميلادي انطباق دارد، تقويم ديگري نيز وجود داشته كه 13 روز از تقويم امروزين رومي و متداول در عراق عقب‌تر است بر اي اساس، از دهم اكتبر( تشرين اول) در تقويم متداول رومي سيزده روز كه به عقب‌ برگرديم به بيست‌و‌هفتم ايلول شرقي در تقويم رومي شرقي خواهيم رسيد. ماه ايلول در تقويم امروزي رومي، با ماه سپتامبر برابري مي‌كند.} اولين بنايي كه بر روي قبر مطهر ساخته مي‌شود متعلق به زمان اموييان است كه به احتمال بيشتر اين بنا توسط مختاربن‌ابي‌عبيده‌ثقفي ساخته‌شده كه بقعه‌اي برفراز قبر مطهر بنا نمود. اين بقعه درزمان هارون‌الرشيد ويران‌شد. اما فرزندش مأمون كه در سال 198 ق./814م. به اريكه قدرت دست‌يافت در پي يافتن مشروعيت براي خلافت خود و جلب قلوب شيعيان به اماكن مقدس عراق و در رأس آن كربلا توجه نمود و دومين عمارت بر روي قبر مطهر ساخته‌شد. متوكل، خليفه عباسي 286- 232ق. /842م. كه با اهل‌بيت عداوت بسيار داشت در سال 236 هجري دستور داد تا آستانه مطهر امام حسين (ع) را ويران ساختند. "متوكل بگفت تا قبر حسين‌بن علي را ويران كنند و منزل‌ها و خانه‌هاي اطراف آن را نيز ويران كنند و خيش ‌بزنند و بذر بپاشند و آبياري كنند و مردم را از رفتن به نزد آن ممنوع دارند". اما پس از مرگش توسط فرزندش منتصر تا حد زيادي بازسازي‌شد. منتصر فرزند متوكل سومين بنا را بر حرم امام حسين (ع) ساخت و مناره بلندي كه نخستين مناره بر مرقد امام حسين (ع) بود را براي راهنمايي زائران و به عنوان نشاني در آستانه ساخته و اموال زيادي ميان شيعيان تقسيم نمود. بناهايي كه تا اين زمان ساخته‌شده‌بود همه ساده و سطحي بودند زيرا كه از نظر خلفاي عباسي اين بنا‌ها نبايد بيانگر حقانيت و مظلوميت آل علي (ع) باشد و حتي سقف حرم د رسال 237 هجري فرو‌ريخت. با قدرت يافتن علويان در طبرستان محمدبن‌زيد‌علوي،دائي صغير در سال 283ق./896م. براي حرم مطهر قبه عالي و دو ايوان بنا نمود. او همچنين اطراف حائر را ديوار بلندي كشيد و آنقدر كه مي‌توانست در آبادي شهر و احسان نسبت به شيعيان و ساكنان آن كوشيد. با قدرت‌يافتن آلبويه كار شيعيان بالا گرفت. عضدالدوله پنجمين عمارت در فاصله سال‌هاي 367 تا 371 هجري بر امام حسين(ع) بنا نمود. كربلا در زمان او پيشرفت چشمگيري يافت و از نظر سياسي، اقتصادي و مذهبي اهميت فوق‌العاده‌اي يافت. عضدالدوله براي شهر كربلا از راه‌هاي دور آب جاري آورد و كشاورزي و تجارت شهر را رونق بخشيد. در ساختن بنا‌هاي اطراف حرم كوشش بسيار نمود و قبه حرم را تجديد بنا كردو شيعيان را تشويق به هجرت به شهر كربلا نمود. آستانه‌اي كه عضدالدوله ساخت شامل يك حرم بزرگ و گنبدي بر روي قبر و چهار رواق هماهنگ از چهار رواق هماهنگ در چهار طرف حرم و صحن شش‌گوشه بود و ديوار‌هاي حرم و صحن شش‌گوشه بود و ديوار‌هاي حرم و رواق را با چوب ساج و آيينه‌هاي بزرگ تزئين نمود. عضدالدوله تنها كسي بود كه مرقد امام را بعد از ويراني‌هاي زمان توكل به حالت اول باز‌گرداند او ساخت و مرمت بتاي حرم حضرت ابوالفضل را(ع) و گنبد آن را نيز برعهده گرفت. بنايي كه عضدالدوله ساخت در سال 470ق. /1078م. بر اثر افتادن دو شمع بزرگ كه در دو طرف قبر قرار‌داشت دچار آتش‌سوزي شد و خسارت بسيار ديد كه حسن‌بن فضل‌بن‌سهل‌رامهرمرزي وزير شيعه مذهب سلطان‌الدوله‌ديلمي آنرا تجديد بنا نمود. ظاهراً عمارتي كه در زمان آل‌بويه ساخته‌شده‌بود از تعرض مغولان در‌امان مانده‌است؛ زيرا ابن‌بطوطه كه در اواخر سلطنت ايل‌خانان آنرا ديده‌است در سفر‌نامه خود آنرا اينگونه توصيف كرده‌است: "كربلا شهر كوچكي است كه نخلستان‌ها اطراف آنرا گرفته‌اند و از رودخانه فرات آبياري مي‌شود. روضه مقدس امام حسين(ع) در داخل شهر واقع شده‌است و مدرسه‌اي بزرگ و زاويه‌اي دارد كه در آن براي مسافران طعام مي‌دهند. خدام و حاجيان بر در روضه امام ايستاده‌اند. ورد به حرم بي‌اجازه آنان ميسر نيست و هنگام ورود عتبه شريفه را كه از نقره است بايد بوسيد. روي ضريح مقدس امام قنديل‌هاي زرين و سيمين گذاشته‌شده و از در‌هاي آن پرده‌هاي حرير آويخته‌اند. غازان‌خان درسال 686ق./1287م. به زيارت مشاهد مشرفه رفت و دستور داد ثروت فراواني ميان علوي‌ها و كساني كه مقيم آنجا بودند توزيع كنند. پس از سقوط ايلخانان در عراق عرب جلايران جانشين آنان شدند. سلطان اويس جلاير آستانه مقدس را تعمير و ساختمان‌هايي را پشت سر حرم اضافه كرد كه در سال767ق. /1365م. به پايان رسيد و فرزندش آنرا ادامه داد و ايوان طلا را بنا نمود. شاه اسماعيل صفوي در پي‌تعقيب و سركوب بازماندگان تركمان آق‌قويونل در سال 914ق./ 1504م. فاتحانه وارد بغداد شد. او به زيارت عتبات عاليات تشرف يافت و كربلا رونق و شوكت عظيمي بدست‌آورد و در مبارزات سياسي ميان دو كشور مسلمان ايران و عثماني اهميت ويژه اي يافت. شهر كربلا و توسعه آن در دوره‌هاي مختلف حرم مطهر حضرت امام حسين (ع) و نقاط مرتبط تاريخي آن در وسط شهر قديم قرار‌گرفته‌است كه توسعه آن از سال‌هاي اوليه اسلام به مراحل زير تقسيم مي‌شود. معماري دوران اول اولين بناي احداث شده پس از واقعه عاشورا از سوي مختار‌ثقفي در سال66ه.( 686م.)مي‌باشد كه نشان مي‌دهد پس از پنج سال اولين بقعه در آن مكان پايه‌ريزي شده‌است كه بنايي مسقف به صورت مسجد در كنار آن بوده كه داراي دو درب در دو جهت جنوب و شرق و بنايي كه گنبد بر روي آن قرار‌گرفته از خشت مي‌باشد كه بنا به مستندات تاريخي اولين گنبد درتاريخ اسلام است. معماري دوران دوم در زمان مأمون‌عباسي 198ه.(813م.) بنايي با‌شكوه از آجر و گچ بنا نهاده‌شده كه در سال 236ه.(850م.) در اين ميان متوكل ‌عباسي به ترتيب در سال‌هاي 236ه.(850م.) و 237ه.(851م.) و247ه.(861م.)اقدام به تخريب اين بنا نمود. معماري دوران سوم بقعه‌اي در سال 247ه.(861م.) در زمان منتصر عباسي همچنان از آجر و گچ بنا نهاده شده كه در سال 273ه. (887م.) فرو‌ريخت و در اثر تخريب آن صندوقچه تا ده سال كاملاً مشخص بوده‌است. معماري دوران چهارم تجديد ساخت و توسعه بنا براي بار چهارم از سوي حسن‌بن‌زيد‌پادشاه طبرستان و ديلمان و برادرش كه خود را منسوب به امام حسن‌مجتبي (ع) مي‌دانستند صورت گرفت در اين باسازي بر روي بقعه موجود گنبدي مرتفع‌تر از گچ از آجر بنا‌نهاده‌شده و در اطراف آن ديواره‌اي همچون مسجد بنا گرديد. اين روند در سال(283ه./986م.). معماري دوران پنجم عضد‌الدوله بويه‌اي در سال371-269 ه.(982-980م.)بناي رواق‌ها را اضافه نموده و ورودي‌هايي را از هر طرف طرح‌ريزي نمود. در آن زمان شاهين‌امير اقدام به بناي مسجدي در سمت غرب و در نزديكي بقعه ابراهيم‌بن‌مجاب نمود. معماري دوران ششم در سال( 407ه./ 1017م.) اوايل قرن پنج عضد‌الدوله در پي آتش‌سوزي ناشي از چراغ‌هاي داخل حرم، اقدام به بازسازي مجدد حرم حضرت سيد‌الشهدا نمود. ابن بطوطه در سفرنامه‌اش نيز اين اتفاقات و تحولات را در سال 727ه. (1327م.) اشاره كرده‌است. معماري دوران هفتم در سال‌هاي (407ه./1017م.) به فرمان سلطان اويس‌بن‌شيخ‌حسن الجلائري بناي فعلي پايه‌ريزي گرديد كه دو مناره و مأذنه داشت. اين بنا توسط دو فرزند سلطان حسين و سلطان احمد در سال (786ه./1384م.) تكميل گرديد ايوان طلا نيز در همين دوره احداث گرديد. همزمان در سال(767ه./1366م.) امين‌الدين‌مرجان والي بغداد اقدام به احداث مسجدي در جهت شرقي و مأذنه عبد نمود. پس از اين ترميم و اضافه نمودن تزئينات در زمان‌هاي مختلف بالاخص دوران حكمراني صفويان و عثمانيان و قاجاريان شكل‌گرفت. قابل ذكر است طلا‌كاري گنبد‌ها و مناره‌ها بارهاو بارها به فرمان شاهان ايراني و به هنر و توانايي هنرمندان ايراني شكل‌گرفت. اين تحول در نسبت‌هاي قابل مقايسه با حكمراني بقيه كشور‌هاي اسلامي آنقدر چشم‌گير بود كه به قطع مي‌توان تأثيرات شكل‌گرفته را بخشي از توسعه و هنرنمايي سبك‌هاي ايراني در دوره خود دانست. منبع:فصلنامه آبادي- 27 انتهاي پيام/

[وحید 0319]

مرقد مطهر سیدالشهداء در تخریب و بازسازی چه روندی داشته است؟
مرقد مطهر امام حسین در طول تاریخ به طور گسترده تخریب و تعمیر شده که به صورت کوتاه گزارش می‌شود:
1ـ زمان حاکمیت عبدالله سفاح
از تشویق امام صادق به زیارت امام حسین و کیفیت زیارت آن حضرت استفاده می‌شود که قبر امام در آن زمان دارای بنا و ساختمان بود .‌ از جمله این روایت:
امام صادق(ع) به صفوان فرمود: هر گاه قصد زیارت قبر امام حسین(ع) کردی، بیرون حرم بایست و به طرف قبر بنگر، آن گاه وارد روضه شو و در برابر آن، مقابل سر حضرت(ع) بایست، و هنگام بیرون رفتن از دری که پایین پای علی بن حسین قرار دارد، بیرون شو. سپس به مرقد شهیدان رو آور، آن گاه به مرقد عباس(ع) برو، در باب السقیفه توقف کن و بر او سلام کن.(1)
به کارگیری واژه‌هایی، همانند «بیرون حرم بایست»، «آن گاه وارد روضه شو»، «از دری که پایین پای علی بن الحسین(ع) قرار دارد، بیرون شو» گویای وجود بنایی بر قبر امام حسین(ع) در دوران نخست است. این بنا در دوران امویان توسط دوستداران اهل بیت (ع) تأسیس شده بود، یا در سال‌های آغازین حکومت عباسیان بنیان گردیده بود.
در حاکمیت عبدالله سفاح، نخستین خلیفة عباسی، زیارت مرقد و بارگاه حضرت، از سوی دوستداران اهل بیت(ع) رونق گرفت چرا که مردم با علویان ـ از آن جهت که آنان را مصداق اهل بیت(ع) و آل پیامبر(ص) می‌دانستند ـ پیوند عاطفی داشتند و عباسیان نیز از این گزینه به عنوان برترین ابزار در تضعیف امویان سود می‌جستند.(2)
2ـ تخریب در عصر هارون
موقعیت مناسبی که مرقد امام در روزگار نخست حکومت عباسیان به دست آورده بود، پس از تثبیت حاکمیت آنان تغییر کرد و شیوه آنان در برخورد با علویان دگرگون گشت. بنا به برخی از گزارش های تاریخی هارون در دوران حکومتش (170 ـ 193ق) گاهی خادمان حرم امام حسین(ع) را فرا می خواند واز آنان بازجویی می کرد(3) و زائران مرقد امام حسین(ع)، به دستور وی در تنگنا قرار می گرفتند! به دستور او درخت سدری که بر مرقد سایه افکنده بود، از ریشه کنده شد،(4) بنای قبر تخریب گردید و زمین آن شخم زده شد.(5)
اکنون یکی از در‌های صحن مطهر «باب السدره» نام دارد، شاید سبب نام‌گذاری آن باشد که این در، در جهتی قرار دارد که درخت سدر یاد شده در آن سمت قرار داشت.
3ـ بازسازی مرقد در روزگار مأمون
با روی کار آمدن مأمون سیاست تغییر کرد و در دوره حاکمیتش (198 ـ 218) به جهت ابراز علاقه
ظاهری وی به علویان ، دوستداران اهل بیت(ع) بر مرقد امام بنایی را احداث کردند.(6)
4ـ تخریب مرقد در دوران متوکل
متوکل -که از سال 236 ـ 247ق. حکومت را در دست گرفت - به دلیل کینه‌ای که با حضرت امیر(ع) و خاندانش داشت، مرقد مطهر امام حسین (ع) را مورد تجاوز و خشم مکرر خویش قرار داد. وی گروهی از مأموران خود را گرداگرد مرقد و راه‌های منتهی به آن گماشت و زائران را از زیارت قبر مطهر بازداشت و آنان را مورد پیگرد قرار داد و اعلام کرد: هر که را پس از سه روز در کربلا بیابیم به مسلخ خواهیم برد.(8)
آن‌گاه به دستور وی قبر و خانه‌های اطراف آن را ویران کردند و زمین آن را شخم زدند و آب بر آن جاری کردند که آب در اطراف مرقد شریف به گردش درآمد و قبر را فرانگرفت.(9)
در این که مأمور تخریب چه کسی بود، برخی برآنند که ابراهیم دیزج، یهودی تازه مسلمان بود که به سال 236ق گروهی از یهودیان را به خدمت گماشت و خود پیشاپیش آنان به تخریب قبر شریف اقدام کرد.(10) چرا که مسلمانان به دلیل احترام به حسین(ع)، جرأت چنین اقدامی را نداشتند.(11)
علاقه‌مندان به امام حسین، بدان جهت که همواره در پی احیای نام و یاد او بودند، در کمترین فرصتی که به دست می‌آوردند و احساس امنیّت می‌کردند، آن مکان را نشان می‌نمودند.
هشام کلبی می‌گوید: پس از چهل روز از اقدام متوکل و خروج نیروهایش از کربلا، مردی از گروه بنی اسد که در آن اطراف می‌زیست در حالی مرقد حسین(ع) را نشان کرد که خاک را می‌بویید و می‌گریید و می‌گفت: هرچند دشمنان حسین برآنند که قبرش را پنهان کنند، لیکن بوی خوش قبر، خود نشان آن است.(12)
متوکل در سال 237ق. شنید که بصریان و کوفیان، قبر امام حسین(ع) را تجدید بنا کرده و زیارت آن را رونق بخشیده‌اند.‌از همین رو، برای تخریب مجدّد قبر مأمورانی بدان‌جا گسیل داشت که با شورش و واکنش مردم آن دیار رو به رو گشت. مأموران واکنش مردم آن سامان را به وی گزارش کردند. متوکل پس از واکنش مردم، تغییر روش داد و به فرماندهی نیروهایش نوشت که از تعرض به قبر امام حسین(ع) دست بردارد و به سوی کوفه برود.
ده سال از این رخداد گذشت و به سال 247ق متوکل گزارشی دریافت که مردم کوفه و ساکنان اطراف آن برای زیارت قبر امام حسین رهسپار کربلا می شوند و گروه فراوانی در آن جا گرد آمده اند و قبر توسعه یافته و بازار بزرگی در کربلا تأسیس گردیده است. متوکل دوباره نیروی عظیمی برای تخریب آن جا فرستاد و این بار برای اقدام خود پیشاپیش فضاسازی کرد و بخش‌نامه نمود که خلیفه از زائران مرقد حسین(ع) خشمگین است. سپاه متوکل مرقد مطهر را تخریب کردند و آن جا را شخم زدند و مردم را از زیارت آن مکان مقدّس باز داشتند و زائران را تحت پیگرد قرار داده و به تعقیب گسترده خاندان ابوطالب و شیعیان پرداختند.
لیکن چندی نگذشت که به دست پسرش منتصر به قتل رسید.(13)
5ـ بازسازی در عصر منتصر
چون منتصر عباسی به خلافت رسید. در حاکمیت شش ماهة خود(247 ـ 248ق) به علویان، ابراز دوستی می‌کرد. او در دوران زمام‌داری‌اش قبر امام را بازسازی کرد و عمارتی بر آن نهاد. از آن پس قبر سیدالشهدا(ع) رو به آبادانی نهاد و سادات بدان سو کوچ کرده و در جوارش اقامت گزیدند.
6ـ مرقد در عصر علویان طبرستان
عمارتی که منتصر بر مرقد امام بنا کرده بود، در گستره سالیان دراز رو به ویرانی نهاد و سقف آن به سال 273ق. فروریخت.(14) در همان روزگار «حسن بن زید علوی» حاکم طبرستان و دیلم (250 ـ 271 ق.) به زیارت مرقد مطهر حسینی رفت و طرح گسترده‌ای را برای مرقد حسینی تهیه دید و بنای مسجدی را کنار حرم آغاز کرد. لیکن دوران عمرش به سرآمد و به سال 271ق درگذشت. پس از او برادرش محمد بن زید علوی حاکم طبرستان (271 ـ 283ق.) آن طرح را ادامه داد(15) و یکی دیگر از زمام‌داران علوی، گنبدی روی قبر بنیان نهاد که بنای آن دارای دو در بود.(16)
7ـ بازسازی در دوران عضدالدوله
دوران آل‌بویه (322 ـ‌448ق) به دلیل قدرت فراگیر و گرایش شیعی آنان، دوران حرمت‌گذاری به اماکن مقدسه بود.
فناخسرو عضدالدوله دیلمی (356 ـ 372ق) که روزگارش، به دلیل توسعة آبادانی‌ها، نظم و امنیت،‌دورة زرین سدة چهارم قمری به شمار می‌رود،(17) میان سال‌های 368 و 371 مرقد مطهر را بازسازی کرد.(18) و چون بنای موجود، گنجایش جمعیت آن زمان را نداشت رواق‌های چندی در اطراف آن افزود. ضریحی از عاج روی قبر نصب و آن را با ابریشم تزیین کرد،‌ ساختمان‌های اطراف ضریح را بنا نهاد، گنبد را تعمیر کرد و دور شهر دیوار بلندی کشید وموقوفاتی نیز برای آن مشخص کرد.(19)
8ـ مرقد و توسعه توسط ابن شاهین
عمران بن شاهین که یکی از امرای بطایح(20) بود (359 ـ 399ق) کار عضدالدوله دیلمی را در همان روزگار ادامه داد؛ مسجد و رواق پشت قبر مطهر ـ که به نام وی معروف است ـ را به بارگاه حسین ملحق کرد. او نخستین کسی است که حرم را به رواق معروف به نام خود(رواق عمران بن شاهین) ارتباط داد. رواق عمران بن شاهین در سمت غربی حرم قرار دارد که امروزه بدان دلیل که قبر ابراهیم مجاب در آن قرار دارد، به رواق سید ابراهیم مجاب معروف است.(21)
9ـ بازسازی حسن بن فضل وزیر آل بویه
در سال 407ق. حرم در پی غفلت خادمان و سقوط دو شمع بزرگ، آتش گرفت که حسن بن فضل رامهرمزی وزیر دولت آل‌بویه، حرم مطهر را بازسازی کرد.(22)
گفته می‌شود این بازسازی چنان ماندگار بود که ابن بطوطه به سال 727ق در سفرش به کربلا آن را دیده است.(23)
10ـ مرقد در حاکمیت سلجوقیان
در نیمة دوم قرن پنجم که سلجوقیان حاکمیت پیدا کردند، با مرقد مطهر و زیارت آن، برخورد شایسته‌ای داشتند. به سال 479ق ملکشاه سلجوقی (467 ـ 485ق) همراه وزیرش خواجه نظام الملک (408 ـ 485) به زیارت کربلا رفتند. وی به پاسداشت این نعمت بزرگ،‌بیش از سیصد دینار به ساکنان حائر حسینی هدیه داد و دیوار حرم و صحن مطهر را نیز بازسازی کرد.(24)
وقتی به سال 549ق. عیسى بن ظافر فاطمی به حکومت رسید، در دوران او توجه زائران به زیارت بارگاه افزایش یافت و مرقد حسینی نیز مرمت گردید.(25)
11ـ بازسازی مرقد در دوره ایلخانی
در دوران حکومت ایلخانی ـ که در عهد شیخ حسن جلایری (737 ـ 757ق) در عراق تأسیس گردید ـ ایلخانی جلایری، بارگاه امام حسین(ع) را به سال 767ق تجدید بنا کرد. آغازگر این بازسازی، سلطان اویس ایلخانی (757 ـ 776ق) بود و تکمیل آن را پسرش سلطان حسین (776 ـ 784ق) بر عهده داشت که به سال 786 پایان یافت. سلطان حسین، ایوان معروف به ایوان طلا را نیز بنیان نهاد.(26)
12ـ بازسازی و تخریب در قرن‌های اخیر
در سال 930، شاه اسماعیل صندوق بسیار با ارزشی روی مرقد مطهّر قرار داد و در سال 1048 سلطان مراد عثمانی،‌مرقد شریف را مرمت و بازسازی کرد و در سال 1135 همسر نادرشاه مبلغ زیادی برای نوسازی مرقد هزینه کرد و در سال 1232 فتحعلی‌شاه قاجار، قبه شریف را طلاکاری نمود.(27)
در سال 1216، سعد بن عبدالعزیز وهابی به کربلا حمله کرد و در روز 18 ذیحجه که بیشتر مردم کربلا به نجف رفته بودند وارد شهر شد و عده زیادی از مردم (حدود پنج هزار نفر) را کشت و شهر و حرم مطهر امام حسین را مورد حمله و غارت قرار داد. وی به مرقد مطهر صدمات زیادی وارد کرد و ذخائر موجود در آن جا را به غارت برد.(28) که بعدها توسط شیعیان و علاقه مندان به اهل بیت (ع) باز سازی شد و توسعه یافت .
----------------------------------
پی‌نوشت‌‌ها:
1. کامل الزیارات، باب 84، ح 2.
2. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 232 و 253.
3. تاریخ طبری، ج 5، ص 21.
4ـ جریر بن عبدالحمید وقتی خبر کنده شدن درخت سدر از اطراف قبر سیدالشهدا را شنید، تعجب کرد و گفت: اینک معنای سخن معروف پیامبر(ص) را فهمیدم که از وی نقل شده است که سه بار فرموده بود:‌ «لعن الله قاطع السّدرة؛ نفرین خدا بر قطع کننده درخت سدر» چرا که انگیزة هارون از قطع درخت، ناپدید کردن قبر حسین(ع) از دید مردم است. «طوسی، الامالی، ص 325، شماره 651».
5ـ طوسی، الامالی، ص 325.
6ـ تسلیة المجالس، ج 2، ص 473؛ مدینة الحسین، ص 82.
7ـ الکامل فی التاریخ، ج 7، ص 55.
8ـ تاریخ طبری، ج 5 ص 321، ذهبی می‌نویسد: چون متوکل، در سال 236، بارگاه امام حسین را خراب کرد، مسلمانان ناراحت شدند و مردم بغداد، بر دیوارها و مساجد، برضد متوکل، شعار نوشتند و شاعرانی چون دعبل با شعر، او را هجو کردند. تاریخ الاسلام، ج 17، ص 18 ـ 19.
9ـ ابن عدی، تاریخ مختصر الدول، تحقیق خلیل منصور، ص 142؛ البدایة و النهایة، ج 10، ص 347. به گزارش شیخ طوسی در الامالی (ص 329، شماره 567، ص 325 و شماره 652؛ ص 326 و شماره 653) گاوهایی که برای شخم زدن آن زمین به کار گرفته شدند، وقتی نزدیک قبر می‌رسیدند تغییر مسیر می‌دادند و گام روی قبر نمی‌نهادند؛ هر چند با ضرب شدید مواجه می‌گشتند.
10ـ تسلیة المجالس و زینة المجالس، ج 2، ص 474.
11ـ مقاتل الطالبیین، ص 598، حوادث دوران متوکل.
12ـ البدایة والنهایه، ج 8، ص 221؛ و بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج 6، ص 2675.
13ـ طوسی، الامالی، ص 328 ـ 329؛ مقاتل الطالبیین، ص 395؛‌ بحار الانوار، ج 45، ص 397، جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، 799.
14ـ ابن طاووس، فرحة الغری، ص 137.
15ـ‌ مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 353.
16ـ المنتظم، ص 283؛ اعیان الشیعه،‌ج 1، ص 628 و 536.
17ـ الکامل فی التاریخ، ج 8، ص 482؛ بجنوردی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 635.
18ـ مناقب آل ابی‌طالب، ج 3، ص 353.
19ـ همان؛ جغرافیای تاریخ سرزمین‌های خلافت شرقی، ص 85.
20ـ بطایح جمع بطیحه، نام سرزمین فراخ و آبادی است، بین شهر بصره و واسط که به جهت ویژگی برخورداری از آب و زمینی هموار و حالت باتلاقی و تناسب آن با کشاورزی، حوادث گوناگونی را در روند تاریخ به خود دیده است. «معجم البلدان، ج 1، ص 450».
21ـ تراث کربلا، ص 39.
22ـ الکامل فی التاریخ، ج 9، ص 295؛‌ البدایة والنهایه، ج 6، ص 6.
23ـ اعیان الشیعه، ج 1، ص 628.
24ـ المنتظم، ج 16، ص 259.
25ـ ابن دقماق،‌ الجوهر الثمین، ج 1، جزء 1، ص 265.
26ـ اعیان الشیعه، ج 1، ص 628. برای آگاهی بیشتر، ر.‌ک: یدالله مقدسی ، نگاهی نو به جریان عاشورا، مقاله، حائر حسینی در گذر تاریخ.‌
27ـ همان، ص 629.
28ـ همان


- - - به روز رسانی شده - - -

مرقد مطهر سیدالشهداء در تخریب و بازسازی چه روندی داشته است؟
مرقد مطهر امام حسین در طول تاریخ به طور گسترده تخریب و تعمیر شده که به صورت کوتاه گزارش می‌شود:
1ـ زمان حاکمیت عبدالله سفاح
از تشویق امام صادق به زیارت امام حسین و کیفیت زیارت آن حضرت استفاده می‌شود که قبر امام در آن زمان دارای بنا و ساختمان بود .‌ از جمله این روایت:
امام صادق(ع) به صفوان فرمود: هر گاه قصد زیارت قبر امام حسین(ع) کردی، بیرون حرم بایست و به طرف قبر بنگر، آن گاه وارد روضه شو و در برابر آن، مقابل سر حضرت(ع) بایست، و هنگام بیرون رفتن از دری که پایین پای علی بن حسین قرار دارد، بیرون شو. سپس به مرقد شهیدان رو آور، آن گاه به مرقد عباس(ع) برو، در باب السقیفه توقف کن و بر او سلام کن.(1)
به کارگیری واژه‌هایی، همانند «بیرون حرم بایست»، «آن گاه وارد روضه شو»، «از دری که پایین پای علی بن الحسین(ع) قرار دارد، بیرون شو» گویای وجود بنایی بر قبر امام حسین(ع) در دوران نخست است. این بنا در دوران امویان توسط دوستداران اهل بیت (ع) تأسیس شده بود، یا در سال‌های آغازین حکومت عباسیان بنیان گردیده بود.
در حاکمیت عبدالله سفاح، نخستین خلیفة عباسی، زیارت مرقد و بارگاه حضرت، از سوی دوستداران اهل بیت(ع) رونق گرفت چرا که مردم با علویان ـ از آن جهت که آنان را مصداق اهل بیت(ع) و آل پیامبر(ص) می‌دانستند ـ پیوند عاطفی داشتند و عباسیان نیز از این گزینه به عنوان برترین ابزار در تضعیف امویان سود می‌جستند.(2)
2ـ تخریب در عصر هارون
موقعیت مناسبی که مرقد امام در روزگار نخست حکومت عباسیان به دست آورده بود، پس از تثبیت حاکمیت آنان تغییر کرد و شیوه آنان در برخورد با علویان دگرگون گشت. بنا به برخی از گزارش های تاریخی هارون در دوران حکومتش (170 ـ 193ق) گاهی خادمان حرم امام حسین(ع) را فرا می خواند واز آنان بازجویی می کرد(3) و زائران مرقد امام حسین(ع)، به دستور وی در تنگنا قرار می گرفتند! به دستور او درخت سدری که بر مرقد سایه افکنده بود، از ریشه کنده شد،(4) بنای قبر تخریب گردید و زمین آن شخم زده شد.(5)
اکنون یکی از در‌های صحن مطهر «باب السدره» نام دارد، شاید سبب نام‌گذاری آن باشد که این در، در جهتی قرار دارد که درخت سدر یاد شده در آن سمت قرار داشت.
3ـ بازسازی مرقد در روزگار مأمون
با روی کار آمدن مأمون سیاست تغییر کرد و در دوره حاکمیتش (198 ـ 218) به جهت ابراز علاقه
ظاهری وی به علویان ، دوستداران اهل بیت(ع) بر مرقد امام بنایی را احداث کردند.(6)
4ـ تخریب مرقد در دوران متوکل
متوکل -که از سال 236 ـ 247ق. حکومت را در دست گرفت - به دلیل کینه‌ای که با حضرت امیر(ع) و خاندانش داشت، مرقد مطهر امام حسین (ع) را مورد تجاوز و خشم مکرر خویش قرار داد. وی گروهی از مأموران خود را گرداگرد مرقد و راه‌های منتهی به آن گماشت و زائران را از زیارت قبر مطهر بازداشت و آنان را مورد پیگرد قرار داد و اعلام کرد: هر که را پس از سه روز در کربلا بیابیم به مسلخ خواهیم برد.(8)
آن‌گاه به دستور وی قبر و خانه‌های اطراف آن را ویران کردند و زمین آن را شخم زدند و آب بر آن جاری کردند که آب در اطراف مرقد شریف به گردش درآمد و قبر را فرانگرفت.(9)
در این که مأمور تخریب چه کسی بود، برخی برآنند که ابراهیم دیزج، یهودی تازه مسلمان بود که به سال 236ق گروهی از یهودیان را به خدمت گماشت و خود پیشاپیش آنان به تخریب قبر شریف اقدام کرد.(10) چرا که مسلمانان به دلیل احترام به حسین(ع)، جرأت چنین اقدامی را نداشتند.(11)
علاقه‌مندان به امام حسین، بدان جهت که همواره در پی احیای نام و یاد او بودند، در کمترین فرصتی که به دست می‌آوردند و احساس امنیّت می‌کردند، آن مکان را نشان می‌نمودند.
هشام کلبی می‌گوید: پس از چهل روز از اقدام متوکل و خروج نیروهایش از کربلا، مردی از گروه بنی اسد که در آن اطراف می‌زیست در حالی مرقد حسین(ع) را نشان کرد که خاک را می‌بویید و می‌گریید و می‌گفت: هرچند دشمنان حسین برآنند که قبرش را پنهان کنند، لیکن بوی خوش قبر، خود نشان آن است.(12)
متوکل در سال 237ق. شنید که بصریان و کوفیان، قبر امام حسین(ع) را تجدید بنا کرده و زیارت آن را رونق بخشیده‌اند.‌از همین رو، برای تخریب مجدّد قبر مأمورانی بدان‌جا گسیل داشت که با شورش و واکنش مردم آن دیار رو به رو گشت. مأموران واکنش مردم آن سامان را به وی گزارش کردند. متوکل پس از واکنش مردم، تغییر روش داد و به فرماندهی نیروهایش نوشت که از تعرض به قبر امام حسین(ع) دست بردارد و به سوی کوفه برود.
ده سال از این رخداد گذشت و به سال 247ق متوکل گزارشی دریافت که مردم کوفه و ساکنان اطراف آن برای زیارت قبر امام حسین رهسپار کربلا می شوند و گروه فراوانی در آن جا گرد آمده اند و قبر توسعه یافته و بازار بزرگی در کربلا تأسیس گردیده است. متوکل دوباره نیروی عظیمی برای تخریب آن جا فرستاد و این بار برای اقدام خود پیشاپیش فضاسازی کرد و بخش‌نامه نمود که خلیفه از زائران مرقد حسین(ع) خشمگین است. سپاه متوکل مرقد مطهر را تخریب کردند و آن جا را شخم زدند و مردم را از زیارت آن مکان مقدّس باز داشتند و زائران را تحت پیگرد قرار داده و به تعقیب گسترده خاندان ابوطالب و شیعیان پرداختند.
لیکن چندی نگذشت که به دست پسرش منتصر به قتل رسید.(13)
5ـ بازسازی در عصر منتصر
چون منتصر عباسی به خلافت رسید. در حاکمیت شش ماهة خود(247 ـ 248ق) به علویان، ابراز دوستی می‌کرد. او در دوران زمام‌داری‌اش قبر امام را بازسازی کرد و عمارتی بر آن نهاد. از آن پس قبر سیدالشهدا(ع) رو به آبادانی نهاد و سادات بدان سو کوچ کرده و در جوارش اقامت گزیدند.
6ـ مرقد در عصر علویان طبرستان
عمارتی که منتصر بر مرقد امام بنا کرده بود، در گستره سالیان دراز رو به ویرانی نهاد و سقف آن به سال 273ق. فروریخت.(14) در همان روزگار «حسن بن زید علوی» حاکم طبرستان و دیلم (250 ـ 271 ق.) به زیارت مرقد مطهر حسینی رفت و طرح گسترده‌ای را برای مرقد حسینی تهیه دید و بنای مسجدی را کنار حرم آغاز کرد. لیکن دوران عمرش به سرآمد و به سال 271ق درگذشت. پس از او برادرش محمد بن زید علوی حاکم طبرستان (271 ـ 283ق.) آن طرح را ادامه داد(15) و یکی دیگر از زمام‌داران علوی، گنبدی روی قبر بنیان نهاد که بنای آن دارای دو در بود.(16)
7ـ بازسازی در دوران عضدالدوله
دوران آل‌بویه (322 ـ‌448ق) به دلیل قدرت فراگیر و گرایش شیعی آنان، دوران حرمت‌گذاری به اماکن مقدسه بود.
فناخسرو عضدالدوله دیلمی (356 ـ 372ق) که روزگارش، به دلیل توسعة آبادانی‌ها، نظم و امنیت،‌دورة زرین سدة چهارم قمری به شمار می‌رود،(17) میان سال‌های 368 و 371 مرقد مطهر را بازسازی کرد.(18) و چون بنای موجود، گنجایش جمعیت آن زمان را نداشت رواق‌های چندی در اطراف آن افزود. ضریحی از عاج روی قبر نصب و آن را با ابریشم تزیین کرد،‌ ساختمان‌های اطراف ضریح را بنا نهاد، گنبد را تعمیر کرد و دور شهر دیوار بلندی کشید وموقوفاتی نیز برای آن مشخص کرد.(19)
8ـ مرقد و توسعه توسط ابن شاهین
عمران بن شاهین که یکی از امرای بطایح(20) بود (359 ـ 399ق) کار عضدالدوله دیلمی را در همان روزگار ادامه داد؛ مسجد و رواق پشت قبر مطهر ـ که به نام وی معروف است ـ را به بارگاه حسین ملحق کرد. او نخستین کسی است که حرم را به رواق معروف به نام خود(رواق عمران بن شاهین) ارتباط داد. رواق عمران بن شاهین در سمت غربی حرم قرار دارد که امروزه بدان دلیل که قبر ابراهیم مجاب در آن قرار دارد، به رواق سید ابراهیم مجاب معروف است.(21)
9ـ بازسازی حسن بن فضل وزیر آل بویه
در سال 407ق. حرم در پی غفلت خادمان و سقوط دو شمع بزرگ، آتش گرفت که حسن بن فضل رامهرمزی وزیر دولت آل‌بویه، حرم مطهر را بازسازی کرد.(22)
گفته می‌شود این بازسازی چنان ماندگار بود که ابن بطوطه به سال 727ق در سفرش به کربلا آن را دیده است.(23)
10ـ مرقد در حاکمیت سلجوقیان
در نیمة دوم قرن پنجم که سلجوقیان حاکمیت پیدا کردند، با مرقد مطهر و زیارت آن، برخورد شایسته‌ای داشتند. به سال 479ق ملکشاه سلجوقی (467 ـ 485ق) همراه وزیرش خواجه نظام الملک (408 ـ 485) به زیارت کربلا رفتند. وی به پاسداشت این نعمت بزرگ،‌بیش از سیصد دینار به ساکنان حائر حسینی هدیه داد و دیوار حرم و صحن مطهر را نیز بازسازی کرد.(24)
وقتی به سال 549ق. عیسى بن ظافر فاطمی به حکومت رسید، در دوران او توجه زائران به زیارت بارگاه افزایش یافت و مرقد حسینی نیز مرمت گردید.(25)
11ـ بازسازی مرقد در دوره ایلخانی
در دوران حکومت ایلخانی ـ که در عهد شیخ حسن جلایری (737 ـ 757ق) در عراق تأسیس گردید ـ ایلخانی جلایری، بارگاه امام حسین(ع) را به سال 767ق تجدید بنا کرد. آغازگر این بازسازی، سلطان اویس ایلخانی (757 ـ 776ق) بود و تکمیل آن را پسرش سلطان حسین (776 ـ 784ق) بر عهده داشت که به سال 786 پایان یافت. سلطان حسین، ایوان معروف به ایوان طلا را نیز بنیان نهاد.(26)
12ـ بازسازی و تخریب در قرن‌های اخیر
در سال 930، شاه اسماعیل صندوق بسیار با ارزشی روی مرقد مطهّر قرار داد و در سال 1048 سلطان مراد عثمانی،‌مرقد شریف را مرمت و بازسازی کرد و در سال 1135 همسر نادرشاه مبلغ زیادی برای نوسازی مرقد هزینه کرد و در سال 1232 فتحعلی‌شاه قاجار، قبه شریف را طلاکاری نمود.(27)
در سال 1216، سعد بن عبدالعزیز وهابی به کربلا حمله کرد و در روز 18 ذیحجه که بیشتر مردم کربلا به نجف رفته بودند وارد شهر شد و عده زیادی از مردم (حدود پنج هزار نفر) را کشت و شهر و حرم مطهر امام حسین را مورد حمله و غارت قرار داد. وی به مرقد مطهر صدمات زیادی وارد کرد و ذخائر موجود در آن جا را به غارت برد.(28) که بعدها توسط شیعیان و علاقه مندان به اهل بیت (ع) باز سازی شد و توسعه یافت .
----------------------------------
پی‌نوشت‌‌ها:
1. کامل الزیارات، باب 84، ح 2.
2. ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص 232 و 253.
3. تاریخ طبری، ج 5، ص 21.
4ـ جریر بن عبدالحمید وقتی خبر کنده شدن درخت سدر از اطراف قبر سیدالشهدا را شنید، تعجب کرد و گفت: اینک معنای سخن معروف پیامبر(ص) را فهمیدم که از وی نقل شده است که سه بار فرموده بود:‌ «لعن الله قاطع السّدرة؛ نفرین خدا بر قطع کننده درخت سدر» چرا که انگیزة هارون از قطع درخت، ناپدید کردن قبر حسین(ع) از دید مردم است. «طوسی، الامالی، ص 325، شماره 651».
5ـ طوسی، الامالی، ص 325.
6ـ تسلیة المجالس، ج 2، ص 473؛ مدینة الحسین، ص 82.
7ـ الکامل فی التاریخ، ج 7، ص 55.
8ـ تاریخ طبری، ج 5 ص 321، ذهبی می‌نویسد: چون متوکل، در سال 236، بارگاه امام حسین را خراب کرد، مسلمانان ناراحت شدند و مردم بغداد، بر دیوارها و مساجد، برضد متوکل، شعار نوشتند و شاعرانی چون دعبل با شعر، او را هجو کردند. تاریخ الاسلام، ج 17، ص 18 ـ 19.
9ـ ابن عدی، تاریخ مختصر الدول، تحقیق خلیل منصور، ص 142؛ البدایة و النهایة، ج 10، ص 347. به گزارش شیخ طوسی در الامالی (ص 329، شماره 567، ص 325 و شماره 652؛ ص 326 و شماره 653) گاوهایی که برای شخم زدن آن زمین به کار گرفته شدند، وقتی نزدیک قبر می‌رسیدند تغییر مسیر می‌دادند و گام روی قبر نمی‌نهادند؛ هر چند با ضرب شدید مواجه می‌گشتند.
10ـ تسلیة المجالس و زینة المجالس، ج 2، ص 474.
11ـ مقاتل الطالبیین، ص 598، حوادث دوران متوکل.
12ـ البدایة والنهایه، ج 8، ص 221؛ و بغیة الطلب فی تاریخ حلب، ج 6، ص 2675.
13ـ طوسی، الامالی، ص 328 ـ 329؛ مقاتل الطالبیین، ص 395؛‌ بحار الانوار، ج 45، ص 397، جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، 799.
14ـ ابن طاووس، فرحة الغری، ص 137.
15ـ‌ مناقب آل ابی طالب، ج 3، ص 353.
16ـ المنتظم، ص 283؛ اعیان الشیعه،‌ج 1، ص 628 و 536.
17ـ الکامل فی التاریخ، ج 8، ص 482؛ بجنوردی، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج 1، ص 635.
18ـ مناقب آل ابی‌طالب، ج 3، ص 353.
19ـ همان؛ جغرافیای تاریخ سرزمین‌های خلافت شرقی، ص 85.
20ـ بطایح جمع بطیحه، نام سرزمین فراخ و آبادی است، بین شهر بصره و واسط که به جهت ویژگی برخورداری از آب و زمینی هموار و حالت باتلاقی و تناسب آن با کشاورزی، حوادث گوناگونی را در روند تاریخ به خود دیده است. «معجم البلدان، ج 1، ص 450».
21ـ تراث کربلا، ص 39.
22ـ الکامل فی التاریخ، ج 9، ص 295؛‌ البدایة والنهایه، ج 6، ص 6.
23ـ اعیان الشیعه، ج 1، ص 628.
24ـ المنتظم، ج 16، ص 259.
25ـ ابن دقماق،‌ الجوهر الثمین، ج 1، جزء 1، ص 265.
26ـ اعیان الشیعه، ج 1، ص 628. برای آگاهی بیشتر، ر.‌ک: یدالله مقدسی ، نگاهی نو به جریان عاشورا، مقاله، حائر حسینی در گذر تاریخ.‌
27ـ همان، ص 629.
28ـ همان