هم پیمان با نیکی،پیکار با بدی ( قسمت اول )

[AreZoO]

هم پیمان با نیکی،پیکار با بدی

دیدار و گفت و گو با دکتر ژاله آموزگار


دکتر آموزگار کارنامه ای درخشان دارند. از دانشگاه سوربن (1968) فارغ التحصیل شدند. از سال 1349 تا 1362 در سمت استادیار دانشکده ی ادبیات تدریس کردند و از سال 1373 تا 1385 در سمت استادی دانشکده ی ادبیات ادامه ی تدریس دادند.
دکتر ژاله ی آموزگار علاوه بر تدریس عضویت در مجامع علمی داخلی و خارجی دارند که از آن جمله:

1. 1- عضویت شورای عالی علمی مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
2. 2- عضویت در هیئت مشورتی انجمن ایران شناسی فرانسه در ایران.
3. 3- عضویت در کمیته ی مدیریت نشریه Abstracta Iranica نشریه فرانسوی زبان (IFRI).
4. 4- عضویت هیئت آئین کتاب و جوایز بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
5. 5- عضو گروه داوری پژوهش های ادبی.
6. 6- عضو گروه داوری پژوهش های زبان شناسی.
7. 7- عضو پیوسته گروه انسان شناسی دانشگاه تهران.
8. 8- عضو وابسته هیأت علمی گروه آموزشی مطالعات عالی پردیس هنرهای زیبا دانشگاه تهران.
9. 9- عضو وابسته فرهنگستان زبان ایران.
10. 10- عضو گروه واژه گزینی فرهنگستان زبان ایران.

از دکتر ژاله آموزگار مقالات و کتاب های بسیاری به زبان فارسی و فرانسه منتشر شده است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
1- ایران باستان، ماریان موله، ترجمه ژاله آموزگار، چاپ اول، انتشارات دانشگاه تهران، 1363؛ چاپ پنجم 1377، انتشارات توس.
2و 3 . نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه ای ایرانیان، نوشته ی آرتور کریستن سن ، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، احمد تفضلی، جلد اول، چاپ اول، 1364، جلد دوم، چاپ اول، 1367، نشر نو، برنده لوح تقدیر و جایزه «کتاب سال» برگزیده دانشگاه های کشور (1370). (چاپ دوم دو جلد با هم)، چاپ سوم، نشر چشمه، 1383، چاپ چهارم 1386.
4- شناخت اساطیر ایران ، نوشته ی جان هینلز، ترجمه ی ژاله آموزگار، احمد تفضلی، چاپ اول (221 ص)، 1368، نشر چشمه، نشر آویشن. چاپ دهم، نشر چشمه، 1385.
5- اسطوره زندگی زرتشت، تألیف، با همکاری احمد تفضلی، چاپ اول (هفت + 154 ص)، 1370، نشر چشمه، نشر آویشن. چاپ پنجم 1382، نشر چشمه، 1385.
6- ارداویراف نامه (ارداویرازنامه): حرف نویسی، آوانویسی، ترجمه متن پهلوی، واژه نامه، فیلیپ ژینیو، ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار، چاپ اول (95+173 ص) 1372، نشر معین، انجمن ایران شناسی فرانسه، چاپ دوم با افزوده ها، 1382، چاپ سوم 1386
7- زبان پهلوی ، ادبیات و دستور آن، تألیف ژاله آموزگار، احمد تفضلی، چاپ اول (نه + 154ص)، 1372، نشر معین. چاپ چهارم 1382.
8- تاریخ اساطیری ایران ، تألیف ژاله آموزگار، چاپ اول (شش + 97 ص) 1374، انتشارات سمت؛ چاپ ششم 1383، چاپ نهم 1386.
9- نظارت و کوشش در چاپ کتاب تاریخ ادبیات پیش از اسلام، احمد تفضلی، نشر سخن، 1376.
10- تجدید نظر و تجدید چاپ کتاب مینوی خرد، احمد تفضلی، 1379.
11- کتاب پنجم دینکرد، انتشارات معین، 1386.
12- زبان ، فرهنگ و اسطوره ، مجموعه مقالات، انتشارات معین، 1386.
13- نظارت در ترجمه کتاب کتیبه های هخامنشی ، نوشته پیرلوکوک، 1382. تجدید نظر مجدد 1386.


علاوه بر کتاب های فوق از دکتر ژاله آموزگار هشتاد و شش مقاله در نشریات معتبر علمی منتشر شده است. آنچه می خوانید بخشی از گفت و گوی چند ساعته با دکتر ژاله آموزگار در دفتر مجله ی بخارا است.(15/12/87)

علی دهباشی : خانم آموزگار آثاری از شما به زبان فرانسه منتشر شده است آیا قصد دارید آنها را به فارسی نیز منتشر کنید؟
دکتر ژاله آموزگار: من سعی کرده ام هر آنچه را که می دانم به زبان فارسی نیز بنویسم. اما در بین آثاری که به زبان فرانسه نوشته ام آنها را به فارسی نیز ترجمه کرده ام، می توانم به کتاب دین کرت پنجم اشاره کنم. کتاب دین کرت پنجم در سال 2001 در انتشارات Stuhia Iranica منتشر شد و من بعداً آن را به فارسی برگرداندم؛ و برای تکمیل آن متن پهلوی را هم در چاپ فارسی بدان افزودم که در سا ل1387 جزء انتشارات معین منتشر شد و از آنجا که زیر بنای این اثر با زنده یاد دکتر احمد تفضلی گذاشته شده بود، برای من افتخار دوباره ای بود که نام ایشان را در کنار نام خود بگذارم.
«جادو سخن در اساطیر ایران» نام مقاله دیگری است که نخست به زبان فرانسه بود و بعد به فارسی ترجمه و منتشر شد. همچنین مقاله دیگری درباره ی تاریخ ایران برای مجموعه ی گالیمار آماده کرده ام و به آنها سپرده ام و به انتظار آن هستم تا پس از انتشار این مجموعه، این مقاله را نیز به فارسی منتشر کنم.
انسان در اساطیر ایرانی با این هدف آفریده شد تا همکار و هم پیمان اهورامزدا باشد و با اهریمن مبارزه کند. اما در اسطوره گیل گمش دید دیگری وجود دارد؛ در آنجا جاودانگی از آن خدایان است و انسان تشویق به لذت بردن از زندگی می شود.

علی دهباشی: در این مقاله به چه دوره ای از تاریخ ایران پرداخته اید؟
دکتر ژاله آموزگار: این مجموعه کتاب راهنمایی است از تاریخ ایران و هر یک از استادان به نسبت تخصص، نوشتن بخشی از آن را برعهده گرفتند. من در مقاله ی خود تاریخ و فرهنگ ایران پیش از اسلام را به طور مختصر بررسی کرده ام.علی دهباشی: قصد دارید در مقاله ای اختصاصاً به شفاهی بودن تاریخ ایران بپردازید؟
دکتر ژاله آموزگار: در تمام مقاله هایم به شکلی به این موضوع اشاره کرده ام. موضوع تاریخ ایران و زبان فارسی اخیراً مورد حملات گوناگون قرار گرفته است. نداشتن تاریخ منسجم یا زبانی کامل برای بیان مسائل جدی و فلسفی از اتهاماتی است که به ما وارد می کنند من در یک سری از مقالاتم سعی کرده ام به رد این اتهامات بپردازم. ما هم تاریخ منسجم داشته ایم هم آن را در مواقع لازم ثبت کرده ایم و هم زبان ما زبان گویا و توانایی است. هرودوت زمانی که به نگارش تاریخ پرداخت ما کتیبه بیستون را که نماد تاریخ نگاری هم زمان است داشته ایم. هر زمان که در ایران نیاز به گفتن احساس شده، مطالب نوشته شده است. داریوش برای اثبات مشروعیت حکومت خود کتیبه بیستون را که یک شاهکار تاریخی است خلق کرد. داریوش در این اثر تاریخی، جغرافیایی زمان خود را شرح داده است؛ «تاریخ» جز این چه مفهومی می تواند داشته باشد؟! اما این درست است که پایه ادبیات کهن و نگارش های تاریخی ما بر سنت شفاهی استوار است. و یکی از دلایل آن اعتقاد به قداست کلام بوده است؛ کلام را امری خدایی می دانستند و نگارش را امری مردمی. در هند و یونان نیز این تفکر دیده می شود. در هند، در یک متن ودایی این مضمون که نباید واژگان را در نگارش زندانی کرد، به چشم می خورد. در یونان نیز ایلیاد هومر اثری شفاهی بوده و بعدها مکتوب شده است. من این مطالب را با جزئیات در مقاله ی « خط در اسطوره ها » بررسی کرده ام.
از سوی دیگر آثار مکتوب هم با تغییر حکومت ها دستخوش آسیب می شود. ضبط آثار مکتوب و حتی سنت شفاهی پشتوانه حکومتی یا دینی هم می خواهد، از این روست که کتیبه های حکومتی و آثار دینی بهتر دوام آورده اند و به دوره ی بعد انتقال یافته اند.
اما برای اثبات قدرت زبان ما در بیان مفاهیم مشکل و فلسفی، من به ترجمه ی متونی از کتاب دینکرد سوم و کتاب شکند گمانیک و زار (= گزارش کمان شکن) پرداخته ام و تکه تکه منتشر کرده ام. در این ترجمه ها از زبانی استفاده می کنم که بتوانم با خواننده ارتباط برقرار کنم. یعنی اعتقادی به نوشتن فارسی سره ندارم اگر در ترجمه هایم در بخش هایی از واژه های عربی رایج و جا افتاده در زبان فارسی استفاده کردم صورت پهلوی آن را حتماً در پانویس مطلب آورده ام. به عنوان مثل در برابر واژگان «کون» و «تکوین»، صورت پهلوی آنها را که «بَوِش» و «بَوِشن رَوِشنیگ» از فعل بودن هستند داده ام.
و به دنبال همین تلاش به ترجمه ی فصل به فصل کتاب گزارش گُمان شکن پرداخته ام و هر کدام را به صورت مقاله منتشر می کنم تا ثابت کنم زبان ما توانایی بیان هر گونه موضوع پیچیده و فلسفی را داشته است.
سیما سلطانی: اخیراً مقاله ای با نام «از شاهنامه تا خدای نامه » از دکتر خالقی مطلق خواندم. ایشان در انتهای مقاله در پیوستی، فهرستی از عناوین کتاب های پهلوی ارائه کرده اند که اکنون در دست ما نیستند این آثار به نوعی در هجوم های پی در پی تاریخی ما از بین رفته اند. آیا این آثار همان ادبیات مکتوب و یا بخشی از آن نبوده اند؟ آیا نمی توان بر این عقیده بود که آثار بسیاری چون خدای نامه پیش از ساسانیان نیز داشته ایم؟
دکتر ژاله آموزگار: جای هیچ شک و تردیدی در این موضوع وجود ندارد. برای تأیید گفته شما باید بگویم اوستایی که امروز در دست ماست، در دوره ی ساسانی مکتوب شده است. و تنها یک چهارم از آن فعلاً در دست ماست. در کتاب هشتم دین کرت نام همه ی بخش های اوستا آن روز ذکر شده که بسیاری از آنها اکنون در دست نیست و گواه آن است که بخش هایی از آن از بین رفته است. از طرف دیگر ما کتاب هایی به نام «اِوِن نامک» به معنای «آیین نامه» داشته ایم که امروز تنها یک نمونه از آن را در دست داریم. و این کتاب ها نشانه ای از این بوده اند که برای هر موضوعی در ایران آداب و رسومی وجود داشته است که مکتوبش می کردند.
مطالب مجموعه کتاب های دین کرت نیز مربوط به دوره ساسانیان است که به صورت فعلی پس از اسلام تدوین شده است. با شما موافقم این آثار وجود داشته اند اما از بین رفته اند.
ما هرگز به خدایان خود تجسم نبخشیدیم و این موضوع هم به نفع ما بوده است و هم به ضرر ما، جای سربلندی است که هرگز اندیشه ای مقدس خود را با خاک و سنگ مجسم نکرده ایم

شیوا مقانلو: اسطوره گیل گمش همواره جذابیت خاصی برای من داشته است. گیل گمش از اولین داستان های اسطوره ای است که مطرح می شود، این اسطوره به پرسش هایی چون نفس حیات ، آفرینش ، مرگ و سفرهای آخرت اشاره دارد که امروز نیز برای بشر مطرح است.
دکتر ژاله آموزگار: من نیز از این اثر لذت می برم. اخیراً نیز تفسیرهای جدیدتری از این اثر ارائه می دادند که اطلاعات جدیدتری را در دسترس ما می گذارد.
اساطیر ما نیز ویژگی هایی خود را دارند. انسان در اساطیر ایرانی با این هدف آفریده شد تا همکار و هم پیمان اهورامزدا باشد و با اهریمن مبارزه کند. اما در اسطوره گیل گمش دید دیگری وجود دارد؛ در آنجا جاودانگی از آن خدایان است و انسان تشویق به لذت بردن از زندگی می شود. البته تفکر هر قومی با اقلیم جغرافیایی آن قوم در ارتباط است. بین النهرین منطقه خوش آب و هوایی است و وضع جغرافیایی این اقلیم در وضع اجتماعی و باورهای آن تأثیر گذار بوده است.
نکته ی دیگر وجوه متفاوت خدایان فرهنگ ها با یکدیگر است. هر فرهنگ خدای خود را آنگونه تصویر می کند که مشخصه محیط خود او بوده است. در بین النهرین خدا خشمگین و رعب آور است چون خود حکام نیز برای مردم خود رعب آور بوده اند. اما اهوره مزدا هرگز ترسناک نیست و برعکس بسیار دوست داشتنی است.
از سوی دیگر باید اضافه کنم ما هرگز به خدایان خود تجسم نبخشیدیم و این موضوع هم به نفع ما بوده است و هم به ضرر ما، جای سربلندی است که هرگز اندیشه ای مقدس خود را با خاک و سنگ مجسم نکرده ایم اما از طرف دیگر جای افسوس است، چرا که اگر مجسم می کردیم می توانستیم چه شاهکارهایی خلق کنیم.
ادامه دارد ...

[AreZoO]

با آموزگار همراه باشید!

دیدار و گفت و گو با دکتر ژاله آموزگار

بخش دوم(پایانی) :


سیما سلطانی: با توجه به گرایش مانی به گنوسیسم و تفاوت آیین او با دیگر آیین های ایرانی، به ویژه آنکه آیین های ایرانی پیش از او شاد خوارانه بوده اند ،شما تا چه حد آیین او را ایرانی یا تأثیر گرفته از ایران می دانید؟
دکتر ژاله آموزگار: آیین مانی بسیار عمیق و گسترده است. اما جای تأسف است که او با آنکه هنرمند بود بیانش شعر گونه بوده و افکارش را با نقاشی مجسم می کرد و به موسیقی علاقه مند بود، اما نگاه تلخی به زندگی داشت. احتمالاً در نگرش تلخ او به زندگی از گنوسیسم تأثیر پذیرفته است.
به جز اعتقاد به ثنویت (نور و ظلمت) باقی افکار او کمتر ایرانی هستند. و البته ثنویت نیز در آیین او برعکس ایران که آگاهانه و به خواست اهوره مزدا رخ می دهد، تصادفی و غیرعمدی اتفاق می افتد. بد نیست این مطلب را اضافه کنم که ما باید ممنون زردشت باشیم که از میان همه خدایانی که در آن زمان نامشان در رأس قدرت بود، او خدای خِرد ر ا اهمیت بیشتری بخشید و در رأس قرار داد.
من برای مانی احترام بسیار قائلم، او شخصیت فوق العاده ای بود و نبوغ ویژه ای داشت اما مانویت گاهی مرا آزار می دهد و من اساطیر مانوی را در مقایسه با اساطیر ایرانی کمتر می پسندم.
دکتر قطب الدین صادقی: مانویت بیشترین تأثیر را از چه فرهنگ هایی گرفته است؟
دکتر ژاله آموزگار: بیشترین تأثیر را از آیین گنوسیسم گرفته است و پس از آن هم از ایران، از تمدن کهن بابلی و اندک تأثیری از آیین بودا.
من برای مانی احترام بسیار قائلم، اما مانویت گاهی مرا آزار می دهد و من اساطیر مانوی را در مقایسه با اساطیر ایرانی کمتر می پسندم.



فرزانه قوجلو: آیا می توان تقدس گرایی و تجسم نبخشیدن به مقدسات در اسلام را تأثیر گرفته از فرهنگ کهن ایران دانست؟
دکتر ژاله آموزگار: بله، شاید اینگونه باشد، چون اسلام هم تجسم بخشیدن به مقدسات را حرام می داند.
در دوره ی ساسانی بر مبنای نوشتها، وقتی قرار شد معابد و آتشکده ها با مجسمه های بیشتری تزیین شوند موبدان به دو گروه مخالف و موافق تقسیم شدند و ظاهراً گروه مخالف موفق شدند.
هاشم بناء پور: به نظر شما زبان فارسی امروز تا چه حد می تواند از زبان پهلوی برای معادل سازی بهره بگیرد و تا چه حد توانایی زایش دوباره را دارد؟
دکتر ژاله آموزگار :در فرهنگستان زبان و ادب فارسی گروه های مختلفی در تلاشند تا با یاری گرفتن از ریشه های زنده زبان واژه سازی و معادل سازی کنند و زبان های کهن ایرانی را نیز در نظر دارند، ولی مثل هر موضوع دیگری در واژه گزینی نیز باید اعتدال را در نظر گرفت، چرا که «اعتدال» با نام «پیمان» اساس فرهنگ ایرانی است؛ در ادبیات پهلوی دین مزدیسنایی را درختی می دانند که ستون آن «پیمان» (اعتدال) است.
در دوره ی ساسانی بر مبنای نوشتها، وقتی قرار شد معابد و آتشکده ها با مجسمه های بیشتری تزیین شوند موبدان به دو گروه مخالف و موافق تقسیم شدند و ظاهراً گروه مخالف موفق شدند.


هاشم بناء پور: چرا واژه هایی که از سوی فرهنگستان جایگزین واژگانی بیگانه می شود برای مردم جا نمی افتد و اما به طور مثال واژه ای مثل «فرصت سوزی» از سوی آقای حجاریان مطرح می شود و خیلی سریع در بین مردم رایج می شود و از آن استفاده می کنند؟!
دکتر ژاله آموزگار: واژگانی که هر یک از گروه های واژه گزینی فرهنگستان می سازند در مجمعی مطرح می شود و آنان نیز تلاش می کنند تا بهترین و مناسبت ترین واژه را تصویب کنند. باید به زبان فرصت داد. امروز بسیاری از واژه هایی که به کار می بریم محصول دوره ی اول فرهنگستان است؛ درخشان ترین دوره ی کارهای فرهنگستان. یا مثلاً در دوره ی دوم فرهنگستان واژه «ترابری» مطرح که در ابتدا با موجی از مخالفت مواجه شد اما کم کم برای مردم جا افتاد.
فرزانه قوجلو: به نظر من تا زمانی که واژه مصوب وارد دایره ی واژگان مردم نشود آن واژه جا نیفتاده است. این مسئله خصوصاً در مورد وسائلی که مردم روزانه از آنها استفاده می کنند نمود دارد. ما نام لاتین این وسائل را استفاده می کنیم به عنوان مثال نمی گوییم؛ «رایانه» می گوییم؛ «کامپیوتر».
دکتر ژاله آموزگار: همانطور که گفتم سیل واژه ها خانمان برانداز است، اما باز هم درونی شدن یک واژه زمان می برد. 3 یا 4 سال برای واژه ای چون «رایانه» کم است. باید فرصت بیشتری به زبان داد. از طرف دیگر بعضی از مردم دوست دارند صورت لاتین واژه را استفاده کنند. و این را یک نوع تشخص می دانند.
فرزانه قوجلو: کوتاهی و سادگی واژه لاتین نیز بی تأثیر نیست.
دکتر ژاله آموزگار: بله؛ خوشنوازی و کم سیلابی واژه تأثیرگذار است.
هاشم بناپور: چرا گاه فرهنگستان در معادل سازی خود از ترکیباتی استفاده می کنند که تمام واژگان آن لاتین هستند به عنوان مثال به جای «ایمیل» ، «پست الکترونیک» را قرار می دهد.
دکتر ژاله آموزگار: می دانید که هر زبانی دستور زبان خاص خود را دارد. هر چند این واژه از دو واژه لاتین ساخته شده است اما ساختار آن فارسی است اما ساختار «ایمیل» فارسی نیست.
دکتر قطب الدین صادقی: فراموش نباید کرد که ما مقلد و مصرف کننده هستیم و نقشی در تولید تکنولوژی نداریم. اگر امروز هجوم واژگان را متوقف کنیم و بخواهیم برای معادل سازی واژگانی که تا به حال وارد زبان ما شده اند معادل سازی کنیم، چهل سال زمان نیاز داریم. هجوم واژگان به تدریج تفکر و هویت ما را عوض می کنند. پیشتر نیز با فرهنگ عربی این اتفاق افتاد. متأسفانه امروز تنها 100 فعل برای زبان ما باقی مانده است. ما تمام افعال خود را به فعل مرکب تبدیل کرده ایم و افعال زایایی خود را از دست داده اند.
دکتر ژاله آموزگار: درست است، به عنوان مثال فعل «کوشیدن» را کنار گذاشته ایم و «سعی کردن» را جایگزین کرده ایم. ما از «کوشیدن» «کوشا»، «کوشنده» و «کوشش» می سازیم اما از «سعی کردن» چه چیزی را می توان ساخت؟ اینگونه است که زبان زایایی خود را از دست می دهد و سترون می شود.
دکتر قطب الدین صادقی: همت فرهنگستان در حفظ این افعال است.
سیما سلطانی: شما همواره ایران را کشوری آیینی می خوانید، آیا می توان آیین های ایرانی را جایگزین آیین های وارداتی کرد؟ به عنوان مثال می توان «اسفندگان» را جایگزین «والنتاین» کرد؟
دکتر ژاله آموزگار: بله به اعتقاد من ایرانی بیش ا ز آنکه متدین باشد پایبند آیین است. اما من شخصاً با دستکاری ساختگی و مدرن بر روی این آئین زیاد موافق نیستم. من آیین ها را به همان شکل ساده و قدیمی شان دوست دارم.
باید فرصت بیشتری به زبان داد. از طرف دیگر بعضی از مردم دوست دارند صورت لاتین واژه را استفاده کنند. و این را یک نوع تشخص می دانند.


شیوا مقانلو: درباره ی جایگاه زن در ایران باستان نظریات افراط گونه ای مطرح می شود ممکن است دیدگاه خود را در این باره بفرمایید؟
دکتر ژاله آموزگار: هر چیزی روند اجتماعی و تاریخی خود را می گذراند، اما با اعتقاد می توانم بگویم؛ در دوره های که زن اصلاً به حساب نمی آمده است زرتشت به زن نگاه کرد. او در قدیمی ترین بخش اوستا می گوید؛ «من روان زنان پارسا ومردان پارسا را می ستایم» پس هم برای زن روان قائل می شود هم او را در زمره پارسایان قرار می دهد و هم او را می ستاید و این موضوع جایگاه زن را بیان می کند. البته زن در فرهنگ بومی ایران و به طور کلی در فرهنگ های ایستا موقعیت محکمی داشت است اما وقتی جامعه و قومی مهاجرت می کنند بدون شک زن عقب می نشیند چرا که در اینجا نیروی جسمانی مطرح است. از طرف دیگر وقتی جنگ اتفاق می افتد، زن تبدیل به شیء می شود و جزو غنائم جنگ به شمار می آید و بار دیگر به عقب رانده می شود و به سراپرده ی می رود. از این زمان به بعد هبوط زن آغاز می شو و ما به آیین «زروانی» می رسیم. زروانیت به قدری ضد زن می شود که حتی زایایی را نیز از زن می گیرد. کم کم گرایش های زاهدانه مردان و ضعف آنان در پایبندی به زهد و متهم کردن زنان به اغواگری، زنان را بیشتر به عقب می راند.
علی دهباشی: لطفاً درباره ی آخرین اثری که در دست دارید بفرمایید؟
دکتر ژاله آموزگار: باورهای ایران باستان آخرین اثری است که در دست انتشار دارم. اساطیر و آیین های «زردشتی»، «مانویت»، «مزدک»، «زروانیت»، «گنوسیسم» و سرانجام «میترائیسم» هر کدام به شکل مجزا فصل های این کتاب را تشکیل می دهند. البته من «میترائیسم» و «گنوسیسم» را ایرانی نمی دانم. نظم و طبقه بندی که در میترائیسم مطرح می شود زیاد با روحیه ایرانی سازگار نیست، ولی بنیاد اندیشه ای آن به ایران بر می گردد و درباره ی آوردن «گنوسیسم» در این کتاب باید بگویم به دلیل فلسفه عمیق و پیچیده آن درباره ثنویت و تأثیر آن در آئین مانویت آن را به نوعی به ایران وابسته کرده ام و به آن پرداخته ام.
نگاهی کلی به اساطیر منطقه؛ (ایران، هند، مصر، بین النهرین و یونان) موضوع دیگری است که یادداشت هایش آماده است و بعد از این اثر بدان خواهیم پرداخت. چون به عقیده من اسطوره ها را باید در کنار یکدیگر بررسی کرد و آنها را با هم مورد مقایسه قرار داد.

ساناز چیت ساز