مردان نمکی

**LaDy Ds DeMoNa** · 21st March 2010 03:36 PM

مردان نمکی:
در زمستان سال 1372 ، درروستای "حمزه لو" در زنجان، توسط معدن کاران نمک به طور کاملآ اتفاقی کشف شد. از آن روز بود که کاوش در این منطقه آغاز و چیز هایی مانند شلوارک، یک ساق پا درون چکمه ی چرمی، چاقو، طناب چرمی، قلاب سنگ، گردو، پارچه های منقوش و ... کشف شد.
پس از آن، یک تیم کار شناسی تشکیل شد و بررسی دقیق بر روی مرد نمکی را آغاز کرد.گروه با استفاده از روش سالیابی کربن 14، متوجّه شد که مرد نمکی متعلّق به 1700 سال پیش است و با توجه به لباس و گوشواره ی طلایی ای که به گوش چپ دارد، نمیتوانسته یک مرد عادّی باشد.
مطالعه های دقیق تر نشان داد که او 40 سال داشته و سمت راست صورتش دچار آسیب دیدگی شدید شده است. نحوه ی شکستگی در ناحیه ی فک و آسیب های وارد شده نشان میدهد که قبل از مرگ و در اثر یک ضربه ی شدید پیش آمده است.
تصویر های مربوط به دندان ها هم نشان میدهد که دندان شش فک بالا کشیده شده و در طرف مقابل آن، دندان های پنج و شش بالا پوسیدگی دارند، امّا دندان های پایین همگی سالم اند.
رنگ مو های مرد نمکی قهوه ای است و هنوز در قسمت هایی از ابرو و صورتش به چشم می خورد؛ ولی به مرور زمان، به دلیل وجود یون کلر در محیط، همه ی موهای او از قهوه ای به سفید تبدیل شده است.
چکمه ی قهوه ی او از جنس چرم است و دوخت بسیار ظریفی دارد. شلوارک مرد نمکی هم که از کمر 35 سانتی متر است، شیری رنگ است و تزیین های بسیار جالبی دارد که نقش هایی به صورت "ددد" دارد و به رنگ های آبی، سبز، قرمز و قهوه ای است.
او متعلق به دوره ی ساسانی است و نمک های معدن جسد او را به طور طبیعی مومیایی و حفظ کرده اند تا ما مردی را ببینیم که سفری این چنین طولانی به زمان ما کرده است.
پس از کشف اتفاقی دومین جسد معدن نمک زنجان در آذر ماه 1383 و با کاوشهای باستان شناختی انجام شده در محل، سومین جسد بطور متلاشی شده در زیر قطعه سنگ بسیار بزرگ و بالاخره در اسفند ماه همان سال چهارمین جسد که بطور ناباورانه ای سالم باقی مانده بود در این معدن کشف شد. این جسد به عنوان یک اثر منحصر بفرد که به لحاظ مطالعات تاریخی بسیار مهم و با ارزش است نیازمند اقدامات حفاظتی ویژه ایست که خوشبختانه بر اساس مطالعات و اقدامات انجام شده برای حفظ و نگهداری مرد نمکی (نیم تنه مکشوفه در سال 1372) دانش لازم در این خصوص حاصل شده است.

**LaDy Ds DeMoNa** · 21st March 2010 03:37 PM

در ادامه اشاره ای به بخشی از مطالعات و شرح عملیات صورت گرفته برای حفاظت اضطراری جسد فوق شده است که با همکاری مدیریت سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان زنجان صورت گرفته.

دلایل فساد اجساد
كوچكترين واحد سازنده بافتهاي مختلف بدن انسان را سلولها تشكيل مي‌دهند. محتواي اصلي سلول از مواد آلي پروتئينها، اسيدهاي نوكلئيك و ... مي‌باشد. در هر سلول اجزايي وجود دارد كه داراي عملكرد مختلف مي‌باشند. يكي از اين اجزاء ليزوزومها، محل ذخيره سازي آنزيمها هستند. وقتي يك سلول دچار آسيب شود و يا به عبارتي آن سلول مي‌ميرد ديواره ليزوزم پاره شده و آنزيم آن در سلول آزاد شده و طي يك واكنش شيميايي باعث تجزيه و هضم سلول مي‌گردد. اين واكنش ماند بيشتر واكنشهاي شيميايي در محيط آبي صورت مي‌گيرد. بنابراين يكي از عوامل از بين رفتن سلولهاي بدن به نوع تشكيلات خود سلول بر مي‌گردد.
عامل ديگري كه در اين امر دخالت دارد وجود باكتريهايي مي‌باشد كه در بدن انسان و محيط خارجي آن وجود دارند. اين موجودات تك سلولي با غلبه تدريجي مرگ، فعاليت خود را طي واكنشهاي شيميايي و تجزيه بافتهاي مرده شروع مي‌كنند. اين واكنشها اگر با مصرف اكسيژن همراه باشند تعفني و اگر در شرايط بدون اكسيژن صورت گيرند تخميري خوانده مي‌شوند. نوع باكتري و شرايط محيطي آن در تجزيه جسد نقش مهمي دارد.
علاوه بر عوامل فوق كه عوامل اصلي در نابودي اجساد مي‌باشند موارد ديگري نيز وجود دارد كه در اين فرآيند به نوع ديگري نقش خود را ايفا مي‌كنند. از جمله اين موارد، وجود قارچها مي‌باشند. اين گروه از موجودات زنده نيازهاي اساسي خود را از منابع آلي مانند قندها، نشاسته، و مواد آلي نيتروژن دار مانند پروتئين‌ها تامين مي‌كنند.
قارچهايي كه از نظر ماكروسكوپي به شكل كلني بر روي محيط جامد رشد مي‌كنند تحت عنوان كپك خوانده مي‌شوند. كپكها بصورت خاكستري رنگ و سپس بصورت پف كرده و لكه‌هاي مدور در مي‌آيند.
گاهي نيز حشرات و نوزاد آنها در نابود سازي جسد با باكتريها سهيم مي‌شوند. همچنين اجساد مي‌توانند منبع خوبي براي جانوران كوچك زير زميني باشند.

شرايط محيطي رشد و بقاي عوامل بيولوژيك
همانطور كه در بحث فوق اشاره شد يكي از عوامل تجزيه جسد، آنزيمهاي موجود در سلولهاي تشكيل دهنده بافتها معرفي گرديدند كه فعاليت آنها تنها در حضور آب عملي است. بنابراين حذف آب يا رطوبت از محيط سبب توقف فرآيند تجزيه سلول مي‌شود. باكتريها نيز بسته به نوع آنها در سلول خود، آنزيم هضم بافتها را دارا مي‌باشند كه حضور آب در اينجا نيز انكار ناپذير است. در صورت عدم وجود آب در محيط باكتريها دچار نوعي قحطي زدگي شده و تحرك و توليد مثل آنها متوقف مي‌شود. قارچها نيز كه از ديگر ميكرو ارگانيسمهاي مخرب مي‌باشند براي تغذيه و رشد و نمو خود نيازمند رطوبت يا آب در محيط مي‌باشند.
علاوه بر آب و رطوبت، فعاليت و رشد انواع قارچها و باكتريها به چندين عامل ديگر نيز بستگي دارد. از جمله: درجه حرارت، نور، رطوبت مواد، عمق نفوذ در مواد، غلظت اكسيژن و دي‌اكسيد كربن در اتمسفر و آلودگي. اصولاً قارچها در محيطي با شرايط متوسط 25-20 درجه سانتيگراد و رطوبت 68% و pH خنثي رشد مي‌كنند، اما pH بين 9-2 را نيز بخوبي تحمل مي‌كنند.
مقدار آب لازم براي فعاليتهاي بيوشيميايي در سلول بيشتر ميكروارگانيسمها در محدود 98/0- 6/0=aw مي‌باشد. براي رشد و نمو باكتريها اين محدوده بالاي 90% و براي قارچها 80-65% است.
بعضي از باكتريها و اسپور قارچها مي‌توانند ماهها و حتي سالها بدون هيچ نشانه‌اي تا فراهم شدن شرايط رشد بطور نهفته باقي بمانند. حشرات و نوزاد آنها هم كه جزء موجودات خونسرد هستند نسبت به شرايط آب و هوايي حساس مي‌باشند، بنابراين وجود آنها نيز به دما و رطوبت بستگي دارد.

موميايي‌های خشک و شرايط محيطي حفظ آنها
علي رغم فساد و آسيب پذيري اجساد اما گاه مواردي يافت مي‌شود كه بطور عمد يا اتفاقي و طبيعي از فساد و نابودي محفوظ مانده‌اند. همانطور كه در بالا ذكر شد فعاليت آنزيمهاي هضم سلول تنها در حضور آب امكان پذير مي‌باشد، بنابراين حذف آب از محيط سلولي و محيط خارج مي‌تواند از تجزيه آنها توسط اجزائ سلولي يا باكتريهاي موجود جلوگيري كند.
حذف آب از محيط گاهي در اثر تبخير يا انجماد آن و گاهي نيز توسط مواد جاذب رطوبت صورت مي‌گيرد كه موميايي‌ گران مصري در دوران فراعنه بدون آگاهي از واقعيت امر طي تجربه به اين نتيجه رسيده بودند و حفظ اجساد خود را با قرار دادن آنها در محلول نمك ناترون (مخلوط كربنات و دي كربنات سديم) و انجام مراحل بعدي مثل خشك كردن كامل آن در زير نور آفتاب يا توسط حرارت آتش و باندپيچي کردن تضمين مي‌كردند.
اما در اين ميان گاهي به اجسادي بر مي‌خوريم كه بدون دخالت انسان و تحت شرايط محيطي خاص از نابودي و فساد پس از مرگ محفوظ مانده‌اند. به چنين اجسادي موميايي طبيعي اطلاق مي‌شود. اين نوع موميايي‌ها بر اساس منطقه با شرايط محيطي كه در آن قرار گرفته بودند تقسيم بندي و نام گذاري مي‌شوند (مثل: موميايي يخي، موميايي خشك، موميايي باتلاق و موميايي نمكي).
بنابراين بعلت حساسيت زياد اينگونه آثار نسبت به تغييرات رطوبت نسبي، دماي محيط و عوامل بيولوژيك، نگهداري آنها نيازمند شرايط خاصي مي‌باشد.
بديهي است كه بسته بودن يا ایزوله كردن فضاي نگهداري يا ويترين نمايش يك موميايي مطابق با شرايط محيط اوليه اكتشاف آن باعث مي‌شود كه بعد از مدتي تغييرات جوي درون آن تا حدودي پايدار و از طرف ديگر از ورود آلاينده‌هاي هوا، گرد و خاك، حشرات و ... جلوگيري گردد.
كنترل رطوبت يكي از شرايط بسيار مهم حفظ موميايي‌ها مي‌باشد. به اين ترتيب كه RH محيط آن در تمام فصول سال مي‌بايست در محدوده مناسب ثابت نگه داشته شود.
يكي از روشهاي كنترل رطوبت براي نگهداري آثار مثل موميايي‌هاي خشك استفاده از موادي تحت عنوان بافر است. بافرها موادي هستند كه رطوبت محيط را ثابت نگه مي‌دارند، به اين ترتيب كه زماني كه رطوبت بالا مي‌رود مقدار اضافي آن جذب و زماني كه كاهش زياد آنرا داريم با از دست دادن رطوبت تعادل برقرار مي‌شود. از اين نوع مواد سيليكاژل را مي‌توان نام برد. اين ماده بعلت داشتن خواصي همچون قابليت جذب آب، غير فعال بودن شيميايي، غير قابل اشتعال بودن، تغيير رنگ در وضعيت‌هاي خشك و مرطوب و عدم نياز به معرف نسبت به ساير مواد مشابه بيشتر مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
بعضي از عوامل بيولوژيك مي‌توانند براي مدتها بدون هيچ نشانه‌اي بطور نهفته باقي بمانند تا شرايط رشد و نمو آنها فراهم گردد. از آنجا كه استفاده از مواد شيميايي ضد عفوني كننده براي بر طرف كردن اين عوامل ممكن است باعث ايجاد آلودگي محيطي، ‌تاثير كوتاه مدت و امكان تاثير بر روي خود اثر گردد لذا در سالهاي اخير روشهاي جديدي براي رفع اين مشكل پيشنهاد شده كه آثار موميايي را در اتمسفرهايي مثل نيتروژن، آرگون يا دي‌اكسيد كربن نگهداري شوند. اين شرايط با كاهش رطوبت و اكسيژن مانع رشد و فعالیت عوامل بيولوژيك مي‌گردند.