منتخبی از قابوسنامه؛ اثری ماندگار از کیکاوس بن اسکندر عنصر المعالی

[م.محسن]

▪ کیکاوس بن اسکندر عنصر المعالی

▪ تاریخ و محل تولد : اوایل قرن پنجم هجری -

▪ تاریخ و محل وفات :

▪ اواخر قرن پنجم هجری

▪ تخصص : ادیب

▪ آثار : قابوس نامه

▪ زندگی نامه : کیکاوس بن اسکندر ملقب به عنصر المعالی از امرا و پادشاهان آل زیار است که یک چند نیز بر قسمتی از کوهستان‌های فراخ مازندران حکمرانی می‌کرده است. وی نوه شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر حاکم بزرگ آل زیار بود و در کودکی و نوجوانی علوم و فنون زمان خود را در دربار پدر و پدربزرگ فراگرفت و طبق رسوم آن روز آداب حکومت و ملک‌داری را نیز آموخت. کیکاوس ظاهرا اطلاعات عمیقی در ادبیات فارسی و عربی، منطق و حکمت، فلسفه و آئین حکومت واخلاق داشته‌است و در دوران حکومت خود بر بخشی از متصرفات دولت آل زیار، رعایت عدل و انصاف را سرلوحه اعمال خود قرار داده بود. امیرکیکاوس عنصرالمعالی در جوانی به سیر و سیاحت پرداخت و یک چند نیز در دستگاه سلطنت دوره دوم غزنویان، سلطان مودود غزنوی به سر برد و با این سلطان در جنگهای هند شرکت کرد. وی همچنین در جنگ‌های مسلمانان با رومیان نیز حضور یافت و به سفر حج رفت. این سفرها به همراه مطالعات عمیق علمی و ادبی و آشنایی با شیوه ملک‌داری و حکومت وی را بر آن داشت تا در اواخر عمر کتاب بزرگی به نام (قابوس نامه) را در اخلاق و رفتار و طریق رفتار با دیگران و... به رشته تحریر درآورد که این کتاب از لحاظ سبک نگارش و تنوع موضوعات در نوع خود بی‌نظیر است. حکیم کیکاوس قابوس نامه را در پند و اندرز و خطاب به فرزند عزیزش گیلان شاه نوشت و نصایح گوناگونی‌را که حاصل یک عمر تجربه وی بود در اختیار پسرش نهاد. در قابوس نامه، امیر عنصرالمعالی به ▪ نکات اخلاقی مختلفی نظیر: رعایت حقوق و احترام پدر ومادر، نحوه خوردن و آشامیدن اغذیه واشربه گوناگون، عشق و محبت، شکار، ورزش (چوگان بازی) نحوه مدیریت، رعایت حق و حقوق مردم، لزوم فراگیری دانش‌های روز و... اشاره کرده است. بیان جزئیات در مسائلی چون طب قدیم وجدید، نجوم و ستاره‌شناسی، بردگان، طبقات مختلف مردم، چگونگی تجارت و خرید و فروش وغیره حکایت از وسعت دید و دانش نویسنده دارد و رنج او را در فراهم آوردن این اطلاعات نشان‌می‌دهد. عنصرالمعالی در پندنامه بزرگ خود به صراحت از اشتباهات و خطاهای خود که در جوانی و بر اثر بی‌تجربگی انجام داده اظهار ندامت کرده و خواهان پند گرفتن خوانندگان از این خطاها شده است; لذادر بخش پایانی کتاب خود آورده است: (آنچه به خویشتن پسندیدم، اکنون تو را همان خواستم و آموختم. اگر تو بهتر از این خصلتی وعادتی همی داری، چنان باش که بهتر بود وگرنه این پندهای من به گوش دل شنو و کار بند). کتاب قابوس نامه که به سبب نصایح و اندرزهای فراوان آن به نصیحت نامه و پندنامه نیز معروف گشته است همواره محبت را اصل اساسی در ارتباط با دیگران دانسته است و نویسنده در اکثر فرازهای کتاب خطاب به فرزند خود مثالهایی از تاریخ گذشته ایران و در گذشتگان را ذکر کرده که هریک جنبه عبرت آموزی دارد و به حق حتی هم اکنون نیز خوانندگان خود را به تأملی عمیق واداشته و آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. حکیم عنصرالمعالی در کتاب قابوس نامه، علاوه بر پند و اندرزهای فراوان، گذشته پرشکوه ایران‌قبل و بعد از اسلام را نیز ورق زده و در هر بخش و فصل حکایت و مثالی از تاریخ ایران پیش از عصر خود را ذکر نموده است. متن روان و شیوای قابوس نامه نشان دهنده پختگی قلم نویسنده و پیشرفت ادبی ایران در قرن پنجم هجری است به گونه‌ای که این کتاب از لحاظ محتوا و عمق بینش با بسیاری از کتب ادبی فعلی قابل مقایسه بوده و حتی برتر شمرده می‌شود. امیر عنصرالمعالی در اواخر قرن پنجم هجری و ظاهرا چندی پس از تألیف کتاب بزرگ خود درگذشته است. وی یکی از ستاره‌های بزرگ فرهنگ و هنر میهن کهنسال ما به شمار می‌رود که برگ‌زرین دیگری بر افتخارات ایران زمین اضافه نموده است.