پروفسور حسابی که بود و چه کرد؟

[Almas Parsi]

مشاهیر ایران و جهان » پروفسور حسابی که بود و چه کرد؟





پروفسور محمود حسابي پدر علم فيزيک ايران و دانشمند برجسته معاصر اين مرز و بوم خدمات علمي بي شماري در طول ۷ دهه زندگي پربارش از خود بر جاي گذاشت.
پروفسور محمود حسابی یکی از نوابغ قرن بیست هستند . ایشان دومین نفری هستند که به مقام کْرس اینشتین رسیدند. (اولین نفری که به این مقام رسید آلبرت اینشتین بود) و یادبود این مقام را آلبرت اینشتین به ایشان اهدا کردند.
در کودکی به لبنان رفتند زیرا پدر ایشان ، معزالسلطنه (عباس حسابی) ،به عنوان سر قنسول‌گری (سفارت) ایران در آنجا برگزیده شد. پدر وی پس از چند سال برای کسب منافع بیش تر به تهران بازگشت و پس از مدتی با یک زن که می توانست منافع ایشان را در دربار تأمین کند ازدواج کرد. همسر جدید به علت حسودی به گوهرشاد خانم (مادر دکتر حسابی) معزالسلطنه را مجبور کرد تا آن ها را از بین ببرد. تا پیش از این یک خانه از طرف قنسول‌گری در اختیار گوهرشاد خانم و دوپسرش قرار داشت ولی بعد از ازدواج معزالسلطنه خانه را از آن ها گرفتند و مقرری آن ها را نیز قطع کردند و عباس خان حسابی دوبار به لبنان بازگشت تا زن و دو فرزند خود را از بین ببرد ولی به لطف خدا آن ها زنده ماندند.
بعد از آن اوضاع زندگی محمود و خانواده اش خیلی بد شد تا این که او وبرادرش ،محمد، مجبور به باربری در خیابان‌های بیروت شدند تا زندگی بگذرانند.
با این همه پروفسور حسابی توانستند در رشته های ادیات ، برق ، مهندسی معدن ، پزشکی ، فیزیک محض و ... تحصیلات عالی داشته باشند. نکته جالب این جا است که ایشان پایان نامه دکترای خود را در سن بیست و پنج سالگی ارائه کردند.

برخی افتخارات ایشان :
اثبات نظریه بی نهایت بودن ذرات
تأسیس دانشگاه تهران
طراحی اولین نقشه راهی ایران (جالب است بدانید این نقشه با عکس‌های ماهواره‌ای که بعدا گرفته شد کامل مطابقت دارد)
راه اندازی اولین رادیو ایران
دریافت اولین نشان اوفیسیه دو لالوژیون دو نور
دریافت بالاترین (دومین) نشان کوماندور دو لالوژیون دو نور
و ...
این تنها بخشی از زندگی پرفراز و نشیب این استاد بزرگوار است. حقیقت این است که زندگی ایشان در یک پست در یک وبلاگ کوچک هرگز جا نخواهد گرفت.
برای مطالعه بیش‌تر به زندگی نامه ایشان، تحت عنوان استاد عشق مراجعه شود.
وی در سال 1281 ه.ش در تفرش متولد شد و در 12 شهریور 1371 ه.ش در بیمارستان دانشگاه ژنو به هنگام معالجه قلبی درگذشت. بنا به وصیت پروفسور مزار ایشان در شهر دانشگاهی تفرش قرار دارد.

مقام معظم رهبري در سال ۱۳۶۶ زماني که در کسوت رياست جمهوري بودند، طي پيامي به مراسم بزرگداشت پروفسور حسابي با عنوان «۶۰ سال فيزيک ايران» در توصيف شخصيت پروفسور حسابي عنوان داشتند: «خدمتي که دکتر محمود حسابي به فرهنگ ايران نمودند کمتر از خدمتي نيست که ايشان به علم فيزيک کردند».

سيدمحمود حسابي در سال ۱۲۸۱ ه.ش از پدر و مادري تفرشي در تهران متولد شد. پايه گذاري علوم نوين و تاسيس دانشسراي عالي، دانشکده هاي فني و علوم دانشگاه تهران، نگارش ده ها کتاب و جزوه و راه اندازي و پايه گذاري فيزيک و مهندسي نوين، ايشان را به پدر علم فيزيک و مهندسي نوين و به عبارتي اينشتين ايران معروف کرد. حدود ۷۰ سال خدمت علمي در گسترش علوم مختلف و نيز پايه گذاري مراکز آموزشي، پژوهشي، تخصصي، علمي و... از جمله اقدامات ارزشمند استاد به شمار مي رود. اين دانشمند بزرگ فيزيک سرانجام پس از ۷۰ سال تلاش و ممارست در راه علم و دانش در 12شهريور ۱۳۷۱ در بيمارستان قلب ژنو بدرود حيات گفت.

دکتر محمود حسابی و مادرش

زندگي نامه و جريان فعاليت هاي اين دانشمند بلند آوازه در ادامه از زبان فرزندش از نظرتان مي گذرد.پس از پيروزي انقلاب اسلامي، پروفسور حسابي همواره اين نکته را عنوان مي کردند که به دليل وجود ۴ ويژگي و خصوصيت بارز در شخصيت امام خميني (ره)، يعني صبر، محبت ،احترام و راستگويي، ايشان تا اين اندازه در قلب مردم و به ويژه جوانان جاي داشتند.

دستاوردهاي علمي
پروفسور حسابي در زمان حيات و درطول عمر پربار خويش دستاوردها و خدمات علمي و فرهنگي شايان توجهي ارائه کردند که ما دراين جا به بخشي از آن ها اشاره مي کنيم. فعاليت در ۳ نسل کاري و آموزش ۷ نسل استاد و دانشجو از خدمات ارزنده پروفسور حسابي به شمار مي رود، ضمن آن که پروفسور حسابي در تاسيس بسياري از مراکز علمي و پژوهشي نيز نقش داشت و پست هاي مهم بسياري را نيز برعهده داشت که ازجمله آن ها مي توان به موارد ذيل اشاره کرد: تاسيس مدرسه مهندسي وزارت راه درسال ۱۳۰۷، ساخت اولين راديو در کشور درسال ۱۳۰۷، ايجاد اولين ايستگاه هواشناسي در ايران (۱۳۱۰)، نصب و راه اندازي اولين دستگاه راديولوژي در ايران (۱۳۱۰)، تعيين ساعت ايران در سال ۱۳۱۱، تاسيس مرکز عدسي سازي ديدگاني-اپتيک کاربردي در دانشکده علوم دانشگاه تهران، اولين رئيس هيئت مديره و مديرعامل شرکت ملي نفت ايران، وزير فرهنگ در دولت دکتر مصدق در سال ۱۳۳۰، مخالفت با طرح قرارداد ننگين کنسرسيوم و کاپيتولاسيون در مجلس، پايه گذاري موسسه ژئوفيزيک دانشگاه تهران (۱۳۳۰)، پايه گذاري مرکز تحقيقات و راکتور اتمي دانشگاه تهران، تاسيس سازمان انرژي اتمي و عضو هيئت دائمي کميته بين المللي هسته اي (۱۳۳۰)، تدوين قانون استاندارد و تاسيس موسسه استاندارد ايران (۱۳۳۳)، تاسيس اولين رصدخانه نوين در ايران، تشکيل و به عهده گرفتن رياست کميته پژوهشي فضايي ايران و تاسيس انجمن موسيقي ايران. پروفسور حسابي آثار تاليفي متعددي نيز از خود برجاي گذاشته است.

اعتقادات مذهبي و باورهاي ديني
اعتقادات مذهبي پروفسور حسابي، ريشه هايي عميق داشت. وي در دوران طفوليت حافظ قرآن کريم شد. استاد اعتقاد داشت که طبيعت تحت آهنگ موزون و عرفاني خود درحال نيايش است و همچنين تئوري بي نهايت بودن ذرات را با وحدت وجود مرتبط مي دانستند.وي فرزندان خود را از کودکي ملزم به فراگيري و انجام فرايض ديني مي کرد و در زمان اداره اولين بيمارستان خصوصي در ايران (بيمارستان گوهرشاد، سال ۱۳۱۲ه. ش) باوجود جو حاکم، کارکنان خانم ملزم به رعايت حجاب کامل بودند که اين موضوع نشانگر پاي بندي استاد به مباني و اصول اعتقادي بود.

ديدار با اينشتين
استاد درباره نظريه «بي نهايت بودن ذرات» با چندين دانشمند اروپايي مکاتبه و ملاقات مي کند و همه آنان توصيه مي کنند که وي بهتر است به طور مستقيم با دفتر پروفسور اينشتين تماس بگيرد. پروفسور حسابي جريان اين ملاقات را چنين نقل مي کند: وقتي براي اولين بار با بزرگ ترين دانشمند فيزيک جهان «آلبرت اينشتين» روبه رو شدم، ايشان را بي اندازه ساده، آرام و متواضع يافتم. نظريه خود را برايش توضيح دادم. بعد از اين که نگاهي به برگه هاي محاسباتي من انداخت، گفت که يک ماه ديگر باهم ملاقات مي کنيم. يک ماه بعد وقتي دوباره به ملاقات اينشتين رفتم، به من گفت: من به عنوان کسي که در فيزيک تجربه اي دارم، مي توانم به جرات بگويم نظريه شما در آينده اي نه چندان دور، علم فيزيک را متحول خواهد کرد اما بايد روي نظريه خود بيشتر کار کنيد. من به دستيارم خواهم گفت که همه امکانات لازم را دراختيار شما بگذارد. اولين روزي که کارم را در آزمايشگاه شروع کردم، متوجه شدم يک دسته چک سفيد که تمام برگه هاي آن امضا شده بود، داخل يکي از کشوها جا مانده است. به سرعت آن را نزد رئيس آزمايشگاه بردم و مسئله را توضيح دادم که رئيس دانشگاه گفت: اين دسته چک متعلق به شماست که لوازم و تجهيزات تحقيقاتي موردنياز خود را بدون تشريفات اداري تهيه کنيد. اين امکان براي تمام پژوهشگران اين آزمايشگاه فراهم شده است.گفتم اما با اين روش امکان سوء استفاده وجود دارد، او درپاسخ گفت: اين اقدام درصد پيشرفت هاي علمي را به حدي بالا مي برد که تاثير خطاهاي احتمالي همکاران دراين مقوله بسيار ناچيز است.پس از مدت ها تحقيق، سرانجام نظريه ام آماده شد و درخواست جلسه دفاعيه را به دانشگاه پرينستون فرستادم و روز دفاع مشخص شد. دراين روز در بدو ورود به سالن، اينشتين درمقابل من ايستاد و ابراز احترام کرد و به دنبال او ديگر استادان و دانشمندان هم برخاستند. سپس پاي تخته رفتم و سعي کردم با عجله نظراتم را بگويم که پروفسور اينشتين من را صدا کرد و گفت: چرا اين همه با عجله؟ گفتم: نمي خواهم وقت شما و استادان را بگيرم ولي ايشان با محبت گفتند: شما الان پروفسور حسابي هستيد و من و ديگران دانشجوي شما، بنابراين وقت ما کاملا دراختيار شماست. آن جلسه دفاعيه يکي از شيرين ترين و آموزنده ترين لحظات زندگي ام بود. من بزرگ ترين درس زندگي ام را نيز آن جا آموختم که هرچه انساني وجود ارزشمندتري دارد، به همان اندازه متواضع تر و مودب تراست.

ديدار با امام خميني (ره)
پس از انقلاب، دکتر حسابي با امام خميني (ره) ديداري داشتند که زماني که امام(ره) به اتاقي که مدعوين نشسته بودند، وارد شدندابتدا به سمت پروفسور حسابي آمدند و وي را دعوت به نشستن کردند و سپس فرمودند: شما ۷ نسل خدمت ارزنده به اين مرز و بوم داشته ايد و ۷ نسل استاد و دانشجو براي کشور تربيت کرده ايد و صلاح نيست که من پيش از شما بنشينم. اين حرکت امام(ره) بايد الگويي باشد براي همه مسئولان ما که با حمايت از نخبگان جامعه، زمينه اي فراهم کنند که اين قشر بدون هيچ دغدغه اي در کشور فعاليت کنند.

الگوي توسعه مد نظر پروفسور حسابي
استاد هميشه به شاگردانش مي گفت: «زندگي يعني پژوهش و فهميدن چيزي جديد». پروفسور حسابي معتقد بود که وقت را نبايد تلف کرد و ما بايد از همه فرصت ها براي پيشرفت و توسعه کشور استفاده کنيم. وي همچنين معتقد بود:« ايران جزيره هوش و ذکاوت است اگر کار کنيم، زحمت بکشيم، از سرمايه چيزي کم نداريم». دکتر حسابي همواره يک جمله را تکرار مي کردند که جوانان ايراني برپايه 4 ويژگي که در امام خميني (ره) مي ديدند يعني «صبر ،محبت، احترام و راستگويي» انقلاب کردند. بديهي است که اگر مي خواهيم اين انقلاب را حفظ کنيم بايد اين 4 اصل از سوي همه مديران ما رعايت شود.پروفسور حسابي در آخرين لحظات حيات خود نيز به چيزي جز مطالعه و افزايش دانش خويش نمي انديشيد و درحالي که روي تخت بيمارستان دانشگاه ژنو واپسين ساعات عمر خود را سپري مي کرد، در کمال حيرت متخصصان و پزشکان بيمارستان ،حتي يک لحظه مطالعه را کنار نگذاشت.
روزهای سختی که پروفسور حسابی برای ادامه تحصیل در بیروت نان خشک می‌خورد!
به گزارش برنا، دکتر محمود حسابى در سال 1281 شمسى در تهران متولد شد، پدر و مادرش اهل تفرش بودند. محمود چهار ساله بود، كه همراه با خانواده و پدر بزرگش كه سفیر ایران در بغداد بود، به بغداد رفت و پس از دو سال به دمشق و یك سال بعد به بیروت عزیمت كرد.
در سن هفت سالگى در مدرسه شبانه روزى فرانسوى بیروت ثبت نام نمود و مشغول تحصیل شد، هنوز چند ماه نگذشته بود كه زمان مأموریت پدربزرگش در بیروت، به پایان رسید و قرار بر این شد كه محمود و برادر بزرگش به تنهائى در مدرسه شبانه روزى فرانسوى بیروت بمانند و تحصیلات خود را ادامه دهند، اما هنگام ترك بیروت، بی‌تابى مادرشان سبب شد كه مادر از كشتى پیاده شود و در بیروت بماند.
داشتن مذهب و ملیت متفاوت با سایر دانش‏آموزان (یعنى مسلمان و ایرانى بودن محمود) و نداشتن زبان فرانسه و عربى، در سال اول تحصیل او مشكل آفرین شد، اما پس از گذشت یك سال، محمود زبان فرانسه و عربى را به خوبى فرا گرفت و در دروس دیگر هم، استعداد سرشار خود را نشان داد، به طورى كه در سال دوم، شاگرد اول مدرسه شد و جایزه دریافت كرد.
جالب توجه اینكه نمره‏هاى محمود در زبان فرانسه، بالاتر از نمرات هم‌شاگردیهاى فرانسوى الاصل او بود، این برترى درسى، در سالهاى بعد نیز ادامه داشت، تا جائى كه وضع محمود، زبانزد معلمان و دانش‌آموزان گردید.
در سن پانزده سالگى آموزش دوره متوسطه را آغاز كرد، اما با شروع جنگ جهانى اول، مدرسه فرانسوى بیروت تعطیل شد و محمود در منزل، از یك معلم خصوصى درس مى‏گرفت و همچنین مادرش، زبان فارسى را به او آموخت. محمود با آموزش زبان فارسى، كتاب گلستان و بوستان سعدى، غزلیات حافظ و منشأت قائم مقام فراهانى و قرآن را مطالعه نمود. استعداد و حافظه محمود به اندازه‏اى قوى بود كه در یك تابستان، با مطالعه كتاب فرهنگ «آلمانى فرانسه»، زبان آلمانى را به خوبى یاد گرفت.
او سیزده سال داشت، كه وارد مدرسه آمریكائى بیروت شد، اما به علت عدم آشنائى به زبان انگلیسى، او را در كلاس اول ابتدائى ثبت نام كردند.
محمود به زودى زبان انگلیسى را فرا گرفت و در امتحانات عمومى مدرسه شركت كرد و در نتیجه از كلاس اول به كلاس پنجم ارتقاء یافت، كلاس پنجم را پشت سر گذاشت و شاگرد اول شد، سپس در كالج آمریكائى بیروت ثبت نام كرد و مشغول تحصیل گردید. اما پولى كه از ایران براى محمود و خانواده‌‏اش می‌‏فرستادند، بنابر دلائلى قطع شد، در نتیجه وضع مالى و اقتصادى آنها به تاریكى گرائید. مادرش تا مدتى با فروش زیور آلات خود و لوازم قیمتى منزل، زندگى خود و فرزندانش را اداره كرد، ولى كم‏كم این منبع درآمد نیز به پایان رسید و مادر از ناراحتى سكته كرد و سخت بیمار شد. كار به جائى رسید كه مستخدم سفارت ایران در بیروت، بخشى از حقوق خود را در اختیار آنها می‎‏گذاشت، اما این كمك ناچیز نمی‌‏توانست هزینه‌‏هاى زندگى آنان را تأمین نماید.
محمود و برادرش در شرائطى قرار گرفتند كه مجبور بودند، نان خشك جمع آورى نمایند و براى ادامه حیات از آن استفاده كنند، اما علیرغم این مشكلات طاقت فرسا، محمود سالهاى تحصیلى خود را با موفقیت پشت سرگذاشت و علاوه بر درس، در رشته‏هاى مختلف ورزشى هم فعالیت داشت و مربى شنا گردید.
پس از پایان جنگ جهانى اول، در مدرسه مهندسى فرانسوى بیروت ثبت نام كرد و تحصیلات خود را در آن مدرسه دنبال نمود. در ایام تابستان، با نقشه كشى و خدمت در یك مؤسسه راه سازى، هزینه‏هاى زندگى و تحصیل طول سال را تأمین مى‏نمود و پس از سه سال دیپلم مهندسى دریافت كرد، سپس به دانشگاه آمریكائى كه تحصیل در آن را ناتمام گذاشته بود بازگشت و پس از چهار سال با اخذ لیسانس در رشته‏هاى تاریخ، ریاضى، زیست‏شناسى و اخترشناسى فارغ التحصیل گردید.
محمود از بیروت به فرانسه رفت و در دانشكده برق مشغول تحصیل شد و با دریافت دیپلم مهندسى برق، در راه آهن سراسرى فرانسه مشغول به كار شد، اما روح كنجكاو و استعداد سرشارش ارضاء نشد و با موفقیت چشمگیرى در امتحان دشوارى كه پروفسور «فابرى» از او گرفت، محمود به دانشگاه سوربن فرانسه راه یافت و در دكتراى رشته فیزیك تحصیلات خود را ادامه داد.
احمد صادقى اردستانى در جلد اول کتاب"داستانهاى كودكى بزرگان تاریخ" می‌گوید: همزمان با شروع تحصیل در دكتراى فیزیك، پولى كه از تهران براى محمود ارسال مى‏شد، قطع گردید، تنگدستى و فشار اقتصادى سبب شد كه محمود اقدام به آموختن رانندگى نماید، تا با رانندگى تاكسى امرار معاش كند، اما برادرش در تهران با وزارت راه ایران گفتگو كرد و مبلغى وام براى محمود دریافت نمود و به پاریس فرستاد و در مقابل او متعهد شد، پس از پایان تحصیلات در وزارت راه استخدام گردد. طولى نكشید كه او دكتراى فیزیك را با درجه ممتاز دریافت كرد و به ایران مراجعت نمود و در وزارت راه مشغول به كار شد. دكتر محمود حسابى، پدر فیزیك نوین و چهره تابناك علوم جدید در ایران، یكى از شخصیتهاى برجسته و برگزیده دانش در سطح جهان و بخصوص این مرز و بوم بود كه بیش از شصت سال خدمات ارزشمند علمى و فرهنگى به كشور نمود.
او در انتقال علوم جدید به ایران، عمده‏ترین سهم را داشت، كه قابل مقایسه با هیچ كسى نیست. دكتر حسابى بانى اولین دانشگاه و اولین دارالمعلمین و بنیانگذار ده‏ها مركز تحقیقاتى و پژوهشى در ایران بود، به طورى كه در تاریخچه آموزش فیزیك دانشگاهى و تأسیس دانشگاه در ایران، با نام دكتر حسابى قرین است. او عاشق سرافرازى ایران بود، شكوفائى علمى این كشور را آرزو مى‏كرد، به طورى كه در هر شرائطى حاضر نبود لحظه‏اى از كشورش دور بماند.

برخى از مشاغل و خدمات پروفسور محمود حسابى در ایران را، به شرح ذیل مى‏توان نام برد:

1 مهندسى راه در وزارت راه و ترابرى.
2 تأسیس مدرسه مهندسى وزارت راه و تدریس در آن جا.
3 - ترسیم اولین نقشه ساختمانى راه ساحلى سراسرى میان بنادر خلیج فارس از بوشهر تا بندر لنگه.
4 تأسیس دار المعلمین (دانشسراى عالى ) و تدریس در آن جا.
5 ایجاد اولین ایستگاه هواشناسى در ایران.
6 نصب و راه اندازى اولین دستگاه رادیولوژى در ایران.
7 همكارى در تأسیس اولین بیمارستان خصوصى كشور.
8 آغاز واژه گزینى علمى در ایران.
9 نوشتن قانون دانشگاه.
10 تأسیس دانشگاه تهران.
11 تأسیس دانشكده فنى و تصدى ریاست و تدریس آن.
12 تأسیس دانشكده علوم و قبول ریاست و تدریس آن.
13 مأموریت در خلع ید، از شركت نفت انگلیسى در دولت دكتر مصدق و تصدى اولین ریاست هیأت مدیره و مدیریت عامل شركت ملى نفت ایران. 14 تصدى وزارت فرهنگ در دولت دكتر مصدق.
15 پایه گذارى مدارس عشایرى در كشور.
16 - مخالفت با طرح قرارداد ننگین كنسرسیوم در مجلس شوراى ملى.
17 مخالفت با قرارداد دولت ایران، در عضویت سنتو در مجلس شوراى ملى.
18 تأسیس اولین رصدخانه تعقیب ماهواره‏ها در شیراز.
19 شركت در پایه گذارى مركز مخابرات اسدآباد همدان.
20 تدوین قانون استاندارد در ایران.
21 پایه گذارى مؤسسه ژئوفیزیك در دانشگاه تهران.
22 پایه گذارى مركز تحقیقات و رآكتور اتمى در دانشگاه تهران.
23 همكارى در تأسیس انجمن موسیقى ایران.
پروفسور حسابى در انجمنهاى علمى سطح بالاى جهان عضویت داشت و در اكثر محافل و مراكز علمى دنیا، كنفرانسهاى علمى ارائه كرد. پروفسور حسابى از سوى یك مركز علمى در آمریكا، به عنوان كاندیداى مرد سال 1990 جهان انتخاب شده است.
پروفسور محمود حسابى، فیزیكدان برجسته معاصر، با نام نیك و بجاى گذاشتن این همه آثار علمى و فرهنگى، پس از یك عمر نود ساله كوشش و تلاش، دوازدهم شهریور 1371 شمسى قمرى در بیمارستان دانشگاه ژنو، زندگى پر بار خود را به درود گفت.

گردآوری میگنا/خراسان