بستني ماهي از حرف تا عمل

[ریپورتر]

مقدمه:
در تير ماه سال جاري خبر توليد بستني ماهي به شكل هاي مختلف در جرايد منتشر شد . بعضي از روزنامه ها نوشتند " بستني ماهي توليد شد " ( 1) و بعضي ديگر عنوان كردند كه " توليد بستني ماهي به پايان رسيده است و ايران دومين كشور توليد كننده ي بستني ماهي در جهان به شمار مي رود () و اين توليد نه براي صادرات بلكه براي مصرف داخل و بالابردن سرانه ي مصرف ماهي است ." (2 ) اين خبر حتا در اخبار راديو و تلويزيون نيز خوانده شد و موجب مطرح شدن پرسش هاي زيادي در اذهان مردم گرديد . اين مقاله قصد پاسخ گويي به پرسش هاي مطرح شده را ندارد ولي هدف آن روشن كردن اين موضوع مهم است كه آيا مي توان در كشور بستني ماهي توليد كرد و براي افزايش مصرف سرانه ي ماهي آن را به بازارهاي مصرف داخلي ارايه كرد به اين منظور لازم است در ابتدا در مورد بستني و انواع آن تركيبات و روش فرآورش آن نوضيحاتي داده شود.

تعريف
بستني نوعي دسر يخي است كه از شير خامه مواد طعم دهنده ميوه و شكر تهيه مي شود .بستني را مي توان بر حسب تركيب آن به چهار گروه اصلي به شرح زير تقسيم بندي كرد .

1- بستني تهيه شده از منحصرا فرآورده هاي شيري
2- بستني حاوي چربي نباتي
3- بستني تهيه شده از عصاره ي ميوه جات كه به آن چربي و مواد جامد غير چربي شير اضافه شده است
4- بستني يخي كه از آب شكر و ميده جات تغليظ شده است .

شايد بستني يخي در بين فرآورده هاي منجمد قديمي ترين نوع اين محصول باشد . نهيه ي بستني در ادبيات ايتاليايي به اوايل قرن شانزدهم نسبت داده مي شود . امروزه بستني هايي كه منحصرا از فرآورده هاي شيري نهيه مي شوند و انواعي كه به آن ها چربي نباتي اضافه مي شود در مجموع در حدود 80-90 درصد از توليد بستني جهان را به خود اختصاص مي دهد . اگر چه در بعضي از كشورها مي توان از بعضي از سبزيجات و ميوه جات بستني توليد كرد ولي بستني حاصل از شير و تركيبات آن در همه ي كشورهاي جهان محبوبيت داشته و مصرف مي شود .

تركيبات بستني
تركيب بستني شامل چربي مواد جامد غير چربي شكر و شير است كه به آن افزودني هاي مختلفي شامل مواد امولسيون كننده پايدار كننده طعم دهنده و رنگ دهنده نيز اضافه مي شود.مخلوط مواد تشكيل دهنده ي بستني پس از همگن سازي در يخ زن هاي (freezer) پيشرفته منجمد مي شود . در زمان انجماد هوا با مخلوط بستني زده شده و موجب افزايش حجم آن تا حدود 100 درصد مي شود . بنابراين حجم بستني معمولا دو برابر حجم مخلوط بستني است. مخلوط منجمد از يخ زن ها به پركن هاي مختلف و دستگاه هاي بسته بندي هدايت شده و به صورت بستني چوبي ليواني قيفي يا مكعب مستطيل به اندازه هاي 250 گرمي 500 گرمي و يك ليتري بسته بندي و سپس در سردخانه نگهداري مي شوند.

مواد تشكيل دهنده ي بستني
مواد مختلفي اجزاي تشكيل دهنده ي بستني هستند . اين مواد پس از دريافت توزين شده و به عنوان ماده خام دريافتي در كارخانه مورد آزمايش قرار مي گيرند . اين مواد را مي توان به صورت زير تقسيم بندي كرد.

1- چربي
چربي ممكن است تا 12 درصد حجم بستني را تشكيل دهد. اين چربي از چربي شير يا چربي نباتي قابل تامين است .در اين صورت مي توان از شير كامل خامه كره يا روغن كره استفاده كرد. هم چنين مي توان مقداري يا تمام چربي شير را با چربي نباتي مانند روغن آفتاب گردان و سويا جايگزين كرد .

2- مواد جامد غير از چربي
مواد جامد غير از چربي را پروتيين ها لاكتوز و نمك هاي معدني تشكيل مي دهند كه به صورت شير خشك بدون چربي يا شير غليظ شده ي بدون چربي مورد استفاده قرار مي گيرد.مقدار ماده ي جامد غير از چربي از نظر تغذيه يي داراي ارزش بالايي بوده و ساختمان بستني را از طريق اتصال به ملكول هاي آب موجود در مخلوط بهبود مي بخشد.

3- قند
به منظور تنظيم مقدار ماده ي جامد مخلوط بستني و شيرين كردن آن از قندها استفاده مي شود. مخلوط بستني معمولا حاوي 10-18 درصد قند است و انواع مختلفي از قندها مانند قند تيشكر چغندر لاكتوز و مخلوطي از گلوكز و فروكتوز را مي توان مورد استفاده قرار داد .

4- مواد امولسيون كننده
اين مواد از طريق كاهش فشار سطحي فرآورده هاي مايع باعث امولسيون شدن آن ها شده و اين حالت را پايدار ميكند.گليسرين استرهاي سوربيتول و قندي و نيز زرده ي تخم مرغ امولسيون كننده هاي متداول هستند.مقدار اين مواد در مخلوط بستني 3/0 تا 5/0 درصد حجم مخلوط است.

5- مواد پايدار كننده
اين مواد در بستني با ايجاد شبكه يي از حركت آزادانه ي مولكول هاي آب جلوگيري مي كند . دو نوع پايدار كننده در توليد بستني مصرف مي شود . گروه پروتيين ها و گروه كربوهيدرات. پايدار كننده هاي پروتييني شامل ولاتين كازيين آلبومين و گلوبولين است.گروه كربوهيدرات را كلوييدهاي دريايي همي سلولز و تركيبات اصلاح شده ي آن تشكيل ميدهند. مقدار مصرف 2/0 تا 4/0 درصد حجم بستني است .

6- مواد طعم دهنده
وانيل شكلات و ميوه هاي خشك از طعم دهنده هاي بستني هستند.

7- مواد رنگ دهنده
مواد رنگ دهنده باعث بهبود رنگ بستني مي شود . از رنگ دهنده هاي طبيعي مي توان به زعفران اشاره كرد.

فرايند توليد بستني
مواد اوليه ي بستني بايد در شرايط بهداشتي دريافت و نگهداري شوند . پس از توزين مواد خام و همگن سازي آن ها اقدام به پاستوريزه كردن مخلوط مي شود .زمان پاستوريزاسيون 83-85 درجه ي سلسيوس به مدت 15 ثانيه است . پس از پاستوريزه كردن و خنك سازي مخلوط به مدت 3-6 ساعت در دماي 5 درجه ي سلسيوس درمخزن هاي رسيدن نگهداري مي شود تا اين كه چربي موجود در آن به حالت تبلور در آمده و پروتيين و پايدار كننده ها جذب آب شوند. اين مرحله از توليد بستني به قوام آن بهبود مي بخشد . پس از پايان مرحله ي رسيدن در صورت نياز به مخلوط مواد طعم دهنده و رنگ دهنده اضافه مي شود .مخلوط سپس براي مخاوط شدن با هوا و انجماد آب محتوي آن به يخ زن هاي پيشرفته هدايت مي شود . دماي بستني در موقع خروج از يخ زن بايد 1- تا 9- درجه ي سلسيوس باشد . قالب گيري و بسته بندي بستني در دستگاه هاي مختلف انجام مي شود . شكل بستني و وزن محصول بستگي به تقاضاي بازار دارد .

استفاده از آبزيان در فرمولاسيون بستني
در فرمولاسيون (يا توليد) بستني ماهي كه در ژاپن به آن sanma aisu گفته مي شود از اجزاي مختلف آبزيان شامل روغن ماهي انواع گوشت ماهي پروتيين هاي استخراج شده ي ماهي و عصاره ي ماهي به عنوان طعم دهنده پايدار كننده و بهبود دهنده ي محصول استفاده مي شود . ازجوهر ماهي مركب نيز به عنوان رنگ دهنده و طعم دهنده به صورت مخلوط با مواد اوليه ي توليد بستني يا براي نزيين روي بستني ( بيشتر بستني قيفي ) استفاده مي شود . پيشينه ي توليد بستني ماهي در جهان مربوط به كشور ژاپن است . در سال 1964 اولين بستني امروزي ماهي با اضافه كردن عصاره ي ماهي تون به يستني حاصل از شير توليد شد .

بعدها با تنوع بخشي به فرآورده هاي شيلاتي در ژاپن محصولات بستني ماهي متنوع تر شد طوري كه مقدار گوشت آبزي در محصول به 40 درصد رسيده و مقدار شير و تركيبات آن كاهش و استفاده از كربوهيدرات ها افزايش يافت . براي توليد اين محصول از گونه هايي نظير ماهي آنچوي مار ماهي(unagi aisu) ماهي تون ماهي مركب (ika aisu) اسكوييد ميگو(sakura ebi aisu) شاه ميگو هشت پا(taco aisu) سوريمي و غيره استفاده مي شود . اسكيموها بستني ماهي را از روغن حيواني گوشت و كبد ماهي ميوه و شكر توليد مي كنند. در تايلند به جاي قطعات ميوه از قطعات ماهي در بستني استفاده مي شود .

بازار پسندي بستني ماهي
بستني ماهي فرآورده يي است كه در كشورهاي ژاپن و شرق آسيا و نيز مردم آلاسكا مصرف مي شود . بستني ماهي به شدت داراي طعم و مزه ي ماهي يا آبزي مصرفي است و آن چنان است كه بعيد به نظر مي رسد مصرف كنندگان ايراني حتا كساني كه در استان هاي ساحلي زندگي مي كنند تمايلي به مصرف آن داشته باشند . اگر چه محققان ژاپني براي كم كردن طعم ماهي در بستني مطالعات زيادي انجام داده اند ولي روش هاي پيشنهادي كه بر اساس استفاده از انواع الكل ( شراب ) استوار است براي ما قابل استفاده نيست . هرچند هدف از توليد اين محصول بالا بردن مصرف سرانه ي ماهي در كشور عنوان شده و جنبه ي صادراتي نيز براي آن در نظر گرفته نشده است ولي توليد صنعتي اين محصول در كشور به دلايل زير براي هر مصرفي – چه مصرف داخل و چه صادرات – امكان پذير نخواهد بود.

1- هزينه ي هنگفت ماشين آلات و تجهيزات توليد بستني ماهي و دانش فني مربوط
2- عدم ثبات در تامين مواد اوليه ي مرغوب به خصوص ماهي
3- فقدان استانداردهاي لازم در توليد بستني ماهي
4- عدم وجود فرهنگ غذايي مصرف اين نوع فرآورده ها در كشور
5- امكان پذير نبودن توليد بستني ماهي در كارخانه هاي موجود بستني سازي كشور براي جلوگيري از انتقال آلودگي هاي ميكروبي مواد اوليه مختلف به محصولات نهايي و نياز به احداث كارخانه يي مجزا براي اين كار وتوجيه پذير نبودن سرمايه گذاري در اين خصوص
6- نياز به مراقبت هاي شديد بهداشتي در فرآورش و انبارش محصول و عرضه در خرده فروشي ها
7- قابل رقابت نبودن اين محصول با توليدات كشورهاي ديگر نظير ژاپن .

نتيجه
بستني ماهي فرآورده يي است كه در توليد آن مي توان از گوشت و روغن آبزيان و نيز اجزاي بدن آن ها استفاده كرد . اين محصول يكي از صدها فرآورده ي دريايي است كه در كشورهاي آسياي جنوب شرقي به خصوص ژاپن مصرف مي شود . طعم بستني ماهي براي كساني كه تمايل كمتري به مصرف آبزيان دارند ناخوشايند است و حتا تصور اين كه از ماهي يستني توليد شده باشد براي بسياري از مردم كشورمان قابل تحمل نيست .

هدف گذاري توليد اين محصول براي افزايش سرانه ي مصرف آبزيان در كشور نشان دهنده ي عدم بررسي كارشناسي در اين خصوص است . انتخاب بستني ماهي از بين ده ها نوع فرآورده ي دريايي كه تعدادي از آن ها در در سال هاي اخير مطابق ذايقه ي مصرف كنندگان ايراني به بازارهاي داخلي معرفي شده اند و به همين دليل نيز ميلياردها ريال براي نوليد محصولاتي نظير انواع فيش برگر و ناگت هزينه شده است شگفت آور است.

در اينجا فرصت را مغتنم شمرده و دوياره يادآور مي شود كه تنها راه افزايش مصرف سرانه ي آبزيان در كشور توليد غذاهاي دريايي آماده ي مصرف نظير انواع فيش برگر و ناگت ميگو برگر و ..و نرويج مصرف آن ها بين گروه هاي مختلف مصرف كننده است .


اين محصولات داراي 5 ويوگي زير هستند :

1- نياز به آماده سازي ( يا پاك كردن) محصول نيست
2- با توجه به اين كه حدود نيمي ازفرمول محصول گوشت ماهي / ميگو ومابقي مواد پروتييني گياهي و غيره است از قيمت هاي مناسبي برخوردارند
3- طعم مناسبي دارند و براي كساني كه طعم ماهي را دوست ندارند خوشايند است
4- به راحتي مصرف مي شوند و
5- براي كليه ي گروه هاي سني قابل استفاده است.

تاليف : غلامرضا شويك لو / كارشناس فرآوري و كنترل كيفيت مواد
غذايي


منابع:

1- روزنامه هموطن سلام 13 تير 1384 .
2- روزنامه آسيا 13 تير 1384.
3- وريم گيتي 1380, شير و فراورده هاي ان , نشر سپهر تهران.
4- شويك لو غلامرضا 1377 گزارش دوره ي آموزشي فرآوري و كنترل كيفيت آبزيان جايكا دانشگاه علوم شيلاتي توكيو ژاپن .
5- شويك لو غلامرضا 1380 بازديد از صنايع شيلاتي بندر بوسان كره ي جنوبي شركت سرزمين دريايي خزر .
6- شويك لو غلامرضا 1383 دوره ي آموزشي فرآورده هاي سوريمي دانشگاه ايالتي اورگان آمريكا.


7-dvorak, phred. 2002. something fishy is going on in japan in the ice-cream biz. wall street journal sept. 4, 2002

8- alisa, tang, 2003., thailand bakery adds fish to ice cream , associated press writer associated press strange news thursday, 13 february 2003,

9- bartels. ir. p.v.2004 improving the utilization of silver carp (hypopthalmichthys molitrix) and other under-utilized fish species fact finding and goal establishing mission to the islamic republic of iran (31 january – 5 february2004