شیمی سموم

[parichehr]

سم (poison) ماده‌ای است که براثر مواد شیمیایی٬ حتی در دُزکم٬ بر بدن انسان و حیوانات آسیب رسانیده٬ سلامتی را از بین برده و حتی موجبات مرگ را فراهم می‌نماید. اثر سم می‌تواند موضعی باشد و یا پس از عبور از پوست و وارد شدن آن در خون انجام پذیرد. برحسب مقدار یا دُز وارد شده به بدن٬ سم می‌تواند مهلک باشد(دُز مهلک) و یا صدمات جدی به بدن برساند (دُز درمانی) و یا اصولا″ بدون اثر باقی بماند (دُز بی اثر).دُزهای نامبرده٬ حتی در مورد سم‌هایی با مواد شیمیایی یکسان٬ اعتبار مطلق نداشته٬ بلکه علاوه بر نحوه مصرف به نوع٬ سن٬ جنس و حساسیت موجود زنده بستگی دارند. برخی مواد اساسا″ جزو سم‌ها محسوب نمی شوند ولی پس از ورود به بدن موجود زنده طی واکنش‌های پیچیده به ماده سمی تبدیل می‌شوند٬ مانند هگزامتیلن تترامین غیر سمی٬ که در بدن انسان به فورمالدهید سمی تبدیل می‌گردد.



تقسیم‌بندی بر اساس ماهیت شیمیایی

سموم معدنی: شامل سم‌های معدنی طبیعی مانند هیدروژن سولفید٬ کربن مونوکسید و سم‌های معدنی مصنوعی مانند جیوه(II)کلرید و همچنین نمکهای تالیم و سرب می باشند.
سموم آلی: شامل سم‌های آلی گیاهی مثل آکونیتین و سم‌های حیوانی مانند سم مار می‌باشد. سم‌های آلی مصنوعی در طبیعت وجود نداشته ولی به طور مصنوعی یا سنتز تهیه می شوند. مثل سلاح های کارزار شیمیایی گاز خردل٬ گاز اعصاب و یا انواع آفت‌کش ها و قارچ‌کش ها و...


تقسم‌بندی بر مبنای محل کاربرد و نوع آسیب سموم

سم‌های چشم: این سم‌ها تحریکات مختلفی را در اعضای چشم به وجود می‌آورند٬ مانند ترکیب‌های برم٬ آمونیاک٬ کلر٬ دی متیل سولفات٬ فورمالدهید٬ آتروپین٬ کوکائین٬ دی‌نیتروفنل٬ نفتول و تتراهیدرونفتالین.
سم‌های خون: این سم‌ها موجب همولیز گلبولهای قرمز خون می شوند٬ مثل آرسین٬ گلیکولها٬ فسوژن و سم مارو یا باعث مت هموگلوبین می‌شوند٬ مانند آنیلین٬ کلراتها٬ نیتریتها٬ سولفیتها. سم‌های خون گاهی نیز در مسیر خونسازی اختلالاتی به وجود می‌آورند مثل مشتقات آنیلین٬ بنزول٬ دی نیتروفنل٬سولفونامیدها و مواد پرتوزا.
سم‌های آنزیمها: این سم‌ها انواع مختلف دارند٬ برخی از آنها موجبات ته‌نشینی پروتئین‌ها را فراهم می‌نمایند مثل نمک فلزهای سنگین٬ ولی برخی دیگر خاصیت بازدارندگی ویژه از خود بروز می دهند٬ مانند استیل آمینو- تیادی‌آزول‌سولفونامید٬ که روی آنزیم کربوآنیداز اثر می‌کند.
سم‌های پوست: سم‌های مزبور انواع مختلف دارند و برخی باعث از بین رفتن رنگدانه پوست می‌شوند مثل ترکیب‌های آرسنیک و نقره. بعضی دیگر شرایط ریزش مو را فراهم می‌کنند مثل آرسنیک تریوکسید و کلروپرن. سم‌های پوست را گاهی به عنوان سلاح کارزار به کار می‌برند٬ مانند: دی کلردی‌اتیل‌سولفید (ایپریت) و کلروینیل‌آرسین‌دی‌کلرید (لوزیت).
سم‌های دستگاه گردش خون: این سم‌ها انواع متعدد دارند٬ برخی موجبات اختلال در ضربان قلب را فراهم می نمایند٬ مثل بنزول٬ کلروفرم. بعضی دیگر به طور مستقیم ویا غیر مستقیم از راه گردش خون روی عضله قلب تاثیرات ناهنجار به جا می‌گذارند٬ مانند آکونیتین٬ آرسنیک٬ نمکهای باریم٬ بنزین٬ بنزول٬ کینین٬ کلروفرم و متانول. از سوی دیگر برخی سم‌ها صدمات جبران‌ناپذیری به رگها وارد می‌کنند٬ برای مثال می توان از آرسنیک تریوکسید و روغن خردل نام برد. سم‌های قلب گاهی تنگی بیش از حد رگها را به دنبال دارند مثل نیکوتین٬ آدرنالین و همچنین نمکهای سرب و باریم. سرانجام نیتریتها٬ گلیسیرین نیترات٬ سم‌های مار و قارچ‌ها موجب گشادی رگهای قلب می شوند.
سم‌های کبد: این سم ها در کبد انباشته و عملکرد درست سلول‌های کبدی را با اشکال مواجه می‌سازند٬ که در نتیجه در سوخت و ساز عمومی بدن تاثیر گذاشته و بیماریهایی از قبیل یرقان٬ ورم کبدی و... را باعث می شوند٬ برای مثال می توان از بنزین٬ کلر٬ بنزول٬ کلروفرم٬ دی نیتروفنل٬ فسفر و سم قارچ نام برد.سمهای دستگاه تنفس: این سم ها آسیب جبران‌ناپذیر به بافتهای ریه می‌رسانند و ممکن است به صورت ترکیب‌های مختلف شیمیایی٬ مانند آمونیاک٬ کلر٬ برم٬ فلوئور و غیره وارد ریه‌ها شوند. نیکوتین٬ دوده و آزبست نیز جزو سم‌های ریه محسوب می‌شوند.
سم‌های دستگاه اعصاب: این سم‌ها از راه پوست٬ تنفس و یا گردش خون وارد دستگاه اعصاب شده و اختلالاتی مانند فلج کردن مراکز مغز٬ سرگیجه و بیهوشی مفرط به وجود می آورند. سم‌های اعصاب معمولا″ به حالت گاز می‌با شند٬ مانند اتر٬ کلروفرم٬ انواع الکلها و غیره . برخی سم‌های دستگاه اعصاب به عنوان سلاح کارزار٬ اهمیت نظامی دارند٬ عمده ترین آنها استرهای فسفریک اسید می باشند.
تقسیم‌بندی سموم برمبنای کاربرد آنها

ضد سم‌ها (آنیتدوت‌ها): موادی که به هنگام مسمومیت٬ برای جلوگیری٬ تضعیف و یا خنثی کردن اثر سم‌ها به کار می‌روند و نقش متفاوتی را در مورد بیماران به عهده دارند٬ به طوری که برخی از آنها بیمار را به استفراغ وادار می نمایندمثل آپومورفین و محلول مس سولفات. برخی دیگر به عنوان مسهل عمل کرده و تعدادی نیز از طریق جذب عمل می‌کنند٬ مانند زغال حیوانی که به هنگام مسمومیت با آلکالوئیدها٬ اغذیه و فلزهای سنگین مصرف می‌شود. همچنین برخی آنیتدوت‌ها بر مبنای یک واکنش شیمیایی با پروتئن ها عمل می‌نمایند مثل تخم مرغ و شیر٬ که به هنگام مسمومیت با اسیدها و فلزهای سنگین مصرف می شوند. دسته‌ای از ضد سم‌ها بر مبنای واکنش شیمیایی ویژه عمل کرده٬ به طوری که سم را به حالت‌های غیر محلول و یا غیر سمی تبدیل می‌کنند. محلول سدیم سولفات ترکیب‌های محلول و سمی باریم و سرب را به ترکیبهای غیر محلول و غیر سمی باریم و سرب سولفات تبدیل می‌نماید. آنیتدوت‌هایی وجود دارند که عملکردشان روی تاثیرات فارماکولوژیکی و میکروبیولوژیکی استواراست.





سلاح های کارزار: این سلاحها برخلاف کلیه موازین انسانی و حقوق بین المللی٬ از سوی برخی کشورها در میدان‌های کارزار به کار برده می شوند. سلاحهای مزبور علاوه بر سست کردن روحیه نبرد طرف مقابل٬ آسیب‌های جبران‌ناپذیری بر محیط زیست انسان‌ها وارد می‌نمایند٬ به طوری که توام با محو گیاهان و جانوران٬ زمینهای کشاورزی را نیز نابود می سازند. سلاحهای کارزار می‌توانند از نوع شیمیایی٬ مانند گاز خردل و گاز اعصاب٬ بیولوژیکی مانند باکتریها٬ ویروسها و میکروبها و یا حتی رادیولوژیکی مانند فضولات واکنش‌های هسته‌ای باشند.
سم شکار: اکثر این سم‌ها منشا گیاهی دارند و عملکرد آنها بیشتر روی زخمی کردن پوست استوار می‌باشد به محض وارد شدن در بدن شکار٬ آن را مسموم و شرایط مرگش را فورا″ فراهم می‌کنند٬ مانند سم پیکان و سم ماهی مثل استروفانتین و استریکنین.
انواع داروها: مانند آرسنیک تریوکسید٬ که در دندانپزشکی و جیوه (II) کلرید که برای کشتن باکتریها به کار می رود. این داروها٬ در صورت عدم مراعات موازین طبی٬ اثرات بسیار مهلک از خود به جا می‌گذارند.
سم‌های مخدر: از قبیل کوکائین٬ مورفین و ...
سم‌های خرابکاری: مثل سم‌های گیاهی
سم‌هایی که به عنوان آفت‌کش و حشره‌کش مصرف می‌شوند.
www.roshd.ir