برنج هیبرید

[سجاد عابدی]

دانشمندان چيني در سال 1974 نخستين برنج هيبريد جهان را تهيه و تكثير كردند. عملكرد انواع برنج هيبريد حدود 15 تا 20 درصد بالاتر از بهترين انواع برنج اصلاح شده و پرمحصول است. به همين علت هم در حال حاضر 15 ميليون هكتار (نصف سطح زير كشت برنج در چين) زير كشت ارقام هيبريد قرار دارد و متوسط عملكرد برنج چين را از سطح 5/3 تن به 5/6 تن در هكتار افزايش داده است.
برنج هيبريد قابليت زيادي براي ارتقاي امنيت غذايي كشورهاي فقيري كه زمين مستعد كشاورزي آنها كم، جمعيت آنها در حال افزايش و نيروي كار آنها ارزان است؛ دارد. چنانچه طبق برآوردها در سال 2001 تا 2002، 800 هزار هكتار در كشورهاي آسيايي( غير از چين) زير كشت برنج هيبريد رفت.

به طوركلي در به نژادي محصولات زراعي، استفاده از قدرت هيبريدي بذرهاي نسل اول(1(F بخوبي شناخته شده است. با اين همه، تا حدود 30 سال پيش، كاربرد آن در برنج به دليل خصلت خود گرده افشاني گياه محدود بود.
سپس در 1974، دانشمندان چيني با موفقيت ژن عقيم نر را از برنج وحشي براي ايجاد يك لاين و تركيب هيبريد انتقال دادند. نسل اول انواع برنج هيبريد، هيبريدهاي سه لايني هستند و عملكرد آنها حدود 15 تا 20 درصد بيشتر از انواع اصلاح شده يا پرمحصول با طول مدت رشد مشابه است. تكامل فناوري برنج هيبريد منجر به ايجاد هيبريدهاي دو لايني با عملكرد 5 تا 10 درصد بالاتر از هيبريد هاي سه لايني شد. اكنون در چين، سطح زير كشت برنج هيبريد به 15 ميليون هكتار ميرسد. در سال 1995 نيمي از كل سطح زير كشت برنج چين به كشت ارقام هيبريد اختصاص يافت.

در ديگر كشورهاي آسيايي نيز اين روند در حال گسترش است.

* چرا برنج هيبريد؟
فرصتي جديد: توجه زيادي به تكامل نسل جديد واريته هاي برنج شامل برنج هيبريد، انواع گياهي جديد و برنجهاي تراريخت مبذول شده است. در حال حاضر، فناوري برنج هيبريد در كشت كلان حدود 15 تا 20 درصد بازدهي بيشتر به بار مي آورد. به عبارت صحيح تر بيش از يك تن شلتوك در هكتار كه از بهترين انواع اصلاح شده بالاتر است.
كشت برنج هيبريد در مقياس وسيع، كشور چين را قادر ساخته تا نسبت به كشت متنوع ميليونها هكتار از اراضي كشاورزي اقدام كند.

اگرچه اراضي برنجكاري چين با آهنگي ثابت در حال كاهش است و از 5/36 ميليون هكتار در 1975 به 5/30 ميليون هكتار در سال2000 (يعني به ميزان 6/0 درصد در سال) رسيده است، اما اين كشور مي تواند بيش از يك ميليارد نفر را تغذيه كند و اين را مرهون برنامه كشت برنج هيبريد است كه متوسط عملكرد كشور را از 5/3 تن در هكتار به 2/6 تن در هكتار رسانده است.

افزايش تقاضا براي برنج: برنج مهمترين غذاي مصرفي بيش از نصف جمعيت جهان است. طبق پيش بيني ها افزايش تقاضاي برنج در بسياري از كشورهاي آسيا، آفريقا و امريكاي لاتين از توليد آن پيشي خواهد گرفت. بنابراين توليد برنج در جهان بايد افزايش يابد. اين در حالي است كه منابع زمين، آب و نيروي انساني همگي در حال كاهش هستند.

كاهش رشد عملكرد: توليد برنج از سال 1961 پيوسته (اما با آهنگي متفاوت) افزايش يافته است. سرعت رشد سالانه عملكرد از 5/2 درصد در دهه 1960 به حدود 1/1 درصد در دهه 1990 رسيد. دليل اين قضيه، دشواري پايداري توليد در كنار افزايش عملكرد است. متخصصان برنج در سال 1996 در نشستي در تايلند از ركود و كاهش عملكرد برنج در بسياري از كشورهاي آسيايي خبر دادند.

اشتغال در روستا و ايجاد درآمد: فشردگي نيروي انساني، دستكاري بذر1F و توليد برنج هيبريد، فرصت هاي شغلي جديدي در روستا ايجاد كرده و درآمد كشاورزان را بيشتر كرده است. توليد بذر برنج هيبريد در مقايسه با توليد بذر انواع اصلاح شده به 30 درصد نيروي انساني بيشتر (يا 100 روز كار در هكتار) احتياج دارد. در شمال ويتنام، توليد بذر1 F به 400 تا 500 روز كار در هكتار نياز دارد.

برنج هيبريد براي زيست بومهاي ناجور: در برخي كشورها، استفاده از برنج هيبريد، سازگاري بهتري در خاك و آب و هواي نامطلوب (مانند خاكهاي شور و كوهستاني) نسبت به شرايط مطلوب برنج آبي آشكار ساخته است. در مصر، برنج هيبريد در شرايط خاك شور عملكرد خوبي داشت. عملكرد آن، 35 درصد بيشتر از انواع ديگر بود.

زمين كم، جمعيت زياد و نيروي كار ارزان: به دليل مزاياي عملكرد برنج هيبريد، فناوري برنج هيبريد براي امنيت غذايي بسيار مهم است. مخصوصاً براي كشورهايي كه مصرف كننده برنج هستند و زمين مستعد كشت آنها كم، جمعيتشان به طور مداوم در حال ازدياد و نيروي انساني آنها ارزان است.

* همگام با دنيا
يكي از مهم ترين پيشرفت هاي انجام شده در زمينه اصلاح گياهان زراعي، توليد گياهان هيبريد بود كه در سال 1930 در مورد گياه ذرت اتفاق افتاد. اين امر متخصصاني را كه در زمينه هاي به نژادي گياهان و نباتات فعاليت مي كردند را تشويق كرد تا بدنبال ارقام هيبريد در ديگرمحصولات از جمله برنج باشند.

در ايران نيز چندين سال است كه موسسه تحقيقات برنج فعاليت گسترده اي را در خصوص توليد بذر هيبريد و تحقيقات مربوط به آن را انجام مي دهد و از سال 1380 آزمايشات On Farm (آزمايش در شرايط مزرعه) در مناطق مختلف استان هاي شمالي را به انجام رسانده اند كه همگي نتايج بسيار خوبي را نشان مي دهند. هم اكنون در كشور ما در استان هاي زيادي كاشت برنج هيبريد آغاز شده است. در استان هاي گيلان و مازندران نيز با برگزاري كلاس هاي آموزشي براي كشاورزان و مديران ترويجي در زمينه كاشت برنج هيبريد اراضي بسيار زيادي به كشت برنج هيبريد اختصاص داده شده اند. در شهرستان چالوس در حدود 5 هزار متر مربع از اراضي شاليزاري به اين امر اختصاص داده شده و ميانگين عملكرد اين رقم 4 برابر ارقام محلي ذكر شده. در شهرستان گرگان نيز بذر هيبريد حاصل از تلاقي دو بذر نعمت و ندا استفاده مي شود كه مهمترين خصوصيت آن مقاومت در مقابل بلاست، شايع ترين بيماري شاليزارهاي برنج، است.

همچنين پس از تحقيقات صورت گرفته 10 بذر هيبريد به موسسه تحقيقات و آموزش جهاد كشاورزي با هدف معرفي آن به كشاورزان، معرفي شد كه از آن ميان مي توان به بذر هيبريد (بهار 1) اشاره كرد.

در آستانه اشرفيه هم كه مهد برنج مرغوب بومي به حساب مي آيد 12 مزرعه به مساحت 10 هزار متر مربع در سالجاري ( 85 ) به كشت برنج هيبريد رقمHRHR اختصاص يافت.

به همين دليل بخش تحقيقات اصلاح بذر، فعاليت خود را در اين سال ها در زمينه برنج هيبريد توسعه داده است كه اميدواريم تلاش آنها نتايج مفيدي را براي كشاورزي مملكت در بر داشته باشد.

* برنج هيبريد چيست؟
رقم هيبريد در واقع اشاره به بذر1 F دارد كه مستقيماً از تلاقي دو والدي كه از نظر ژنتيكي متفاوت هستند، توليد مي شود. در اين ارقام، صفات كيفي ومفيد هر دو والد با هم تركيب شده و منتج به پديده اي بنام نيروي هيبريدي مي شود.

البته از آنجايي كه نشاء هاي جوان داراي قدرت رشد بالاتر وگياهان بالغ نيز صفات زايشي بهتري از خود نشان مي دهند، لذا اين فاكتورها باعث عملكرد بيشتر در مقايسه با برنج هاي معمولي و حتي لاين هاي اين بورد (خالص) مي شوند.

بنابراين با كشت برنج هيبريد و با اعمال مديريت زراعي صحيح مي توان عملكرد را تا 25 درصد افزايش داد.