پوشش زنان ومردان ترکمن
«عنصرهاي اساسي پوشاك مردانه تركمنهاي يموت ، پيراهن فراخي است با آستين هاي دراز كه هم پيراهن زير است و هم جامه رو براي مردان در هر سن و سال و تنبانهاي گشاد پيراهنهاي مردان مسن و روحانيون ، دراز است و تا به زانو مي رسد . ..
لباس مردان تركمن
«عنصرهاي اساسي پوشاك مردانه تركمنهاي يموت ، پيراهن فراخي است با آستين هاي دراز كه هم پيراهن زير است و هم جامه رو براي مردان در هر سن و سال و تنبانهاي گشاد پيراهنهاي مردان مسن و روحانيون ، دراز است و تا به زانو مي رسد . پيراهن هاي مردانه را از پارچه هاي نخي رنگارنگ مي دوزند . مردان ميان 50 تا 60 ساله و بزرگتر از آن پيراهن سپيد مي پوشند . يقه اين پيراهن ها ، مدور (سوپي يا كا) ، بي دكمه و با بريدگي افقي در بالاي شانه ها ست . در آخر بريدگي پارچه هايي مي دوزند و آن را با نوار كوتاهي (ياكا – يوپي) محكم مي كنند . اين پيراهن ها ع نقش و نگاري ندارند و آرايش آنها نواري است كه در كنار يقه جيبهاي پهلو و آستين دوخته شده است .
تنبانهاي زير مردانه «بالاك» و تنبانهاي رو «جولبار» نام دارد . بالاك جوانان و مردان ميان سال از پارچه هاي نخي رنگارنگ و بيشتر پارچه هاي سبز و يا نيلي و براي مردان كهنسال ، از پارچه هايي سپيد دوخته مي شدند ».
«جامه بالائي زمستان تركمنها پوستين هائي بنام «ايچمك» كه معمولاً از پوست بره قره گل كه به رنگ زرد در مي آورند ع مي باشد .
پوستين از پوست بره ، آستينش تنگ و دراز و دامنش تا زير زانو ها مي رسد. در جلو پوستبن دكمه و يا قلاب نيست ناچار وقتي كه مي پوشند با دو دست جلوي دامنش را مي گيرند تا از هم باز نشود . اما هر وقت كه مي خواهند به كاري مشغول شوند ، يا بر اسب بنشينند ، روي پوستين و دور كمر را با شال مي بندند.
مردان كلاه پوستي «تلپك» بر سر مي گذارند كه از كلاه ازبك ها زيباتر است .مردان تركمن داراي دو نوع كلاه پوستي هستند كه نوعي از آن نيم گرد است . همه سر پوش گرد و اطراف آن از پشمهاي بلند و مشكي انباشته است . و نوع ديگر به شكل مخروطي ناقص است كه قسمت گشاد آن در بالا قرار مي گيرد . اين كلاه سر پوشي مسطح دارد و آن را معمولاً با پارچه قرمز خوش رنگ مي پوشاندند و «نوارهائي به شكل براي زينت روي آن مي دوزند هردو نوع كلاه آستردار است .
موقع آلامان لباس سبك و مجللي به نام«چاپان» خيوه بر تن مي كردند و آن لباس شبيه لباس خانه است ولي كوتاه تر»
«لباس اصلي تركمن رداي بلند بوده كه به آن «دون» مي گفتند و بنا به رنگ و نوع بافت به دو نوع تقسيم مي شود . اگر از ابريشمي كه كاملاً قرمز رنگ باشد «قئزيل دون» و اگر رنگ آن متمايل به زرد و بافت پارچه آن يكنواخت نباشد و پيله هايي با رنگ مختلف از درون آن عبور دهند به آن «غار مادون» مي گويند . بر حاشيه «دون» نوارهاي سوزن دوزي از نوع «آلاجا» وجود دارد كه به زيبايي دون مي افزايد.
بر كمر و به روي دون كمربندي از نقره مي بستند كه به آن «شده غوشاق» و يا «ترمه شال» مي گويند .
امروزه اين لباسها را تنها كساني كه ذكر نمايشي را اجرا مي كنند و كساني كه آواز و موسيقي مي خوانند (باخشي ها) بر تن مي كنند آن هم تنها در مراسم و جشن ها .
لباس زنان
لباس زنان تركمن بسيار متنوع و در هر دوره از سني به شكل خاصي بروز مي كند . تنوع لباس علت و فلسفه خاصي دارد كه با سن زنان همراه است .
«دختران تركمن كلاهي بر سر مي گذارند كه آنرا به نام هاي مختلفي چون «بورگ»،«تا سه گ» و «تاخيه» مي خوانند . روي اين كلاه را كه به صورت گرد و بدون برجستگي مي باشد ، با پولك و «قبك» هاي نقره اي زينت مي دهند . دختران موهاي خود را به صورت چهار رشته مي بافند كه دو رشته از جلو و دو رشته به پشت آنان مي افتد . موها را با آويزه هايي از جنس طلا و نقره به نام «ساچ باغ» (مو بند) مي آرايند . در نوك قبك ها كه لوله شكل مي باشد به هنگام نامزد شدن پر پرنده اي به نام «اوتاغه» قرار مي دهند و به اين دختر «اوتاغه لي غيز» مي گويند.
«زنان تركمن در زير پيراهن شلوارهاي رنگي درازي مي پوشند . برش شلوارهاي زنانه همسان برش شلوارهاي مردانه است ، اما با شلوارهاي مردانه اين تفاوت را دارد كه پايين آن تنگ است و به پاها مي چسبد . اين شلوارها را با تكه هاي پارچه هاي داراي رنگ و جنس گوناگون مي دوزند . بخش پاييني شلوار (تازانو) از پارچه هاي قرمز و يا آبي رنگ ابريشمي است كه در خانه بافته شده و بخش پاييني آن نيز از حرير مرغوبي است كه بالاي آن ، با نخ پشمي ، گلدوزي ظريفي مي كنند . در پايين پارچه هاي شلوار ، نوار سياهي به پهناي 1-5/1 سانتي متر مي دوزند كه «بالاك يوب» نام د ارد .
«زنان پارچه پيشاني بند خودشان را كه به لهجه تركمني «آلانگي» مي نامند ، مانند تازه عروسان نمي دوزند ، بلكه وقتي كه بخواهند به شهر يا ميهماني و عروسي بروند علاوه بر «پويك يالق» و «آلانگي» روسري هاي گران قيمتي به نام «چارقد» به سر مي اندازند، اين روسري ها ، كه با ريشه هاي آويخته اش تا ساق پاها هم مي رسد ، چهار گوشه است .
«زنان چكمه هاي پاشنه بلند به رنگ زرد يا قرمز بر پا مي كنند».
«زنان جوان تركمن ، زيور آلات دل گونه اي را بنام «آسيق» بر گيسو مي زنند .
زنان تركمن گوشواره هاي طلا و نقره گوناگون «گولاك خالكا» (حلقه گوش) دارند :
وسايل زينتي دستان ، «بيله زيگ» و «اوزوق» هستند . «بيله زيگ» دستبندي است بزرگ با تكه هاي طلا كه دو سر آن در پشت دست به هم نمي چسبد.
اوزوق النگويي است كه بيشتر ، از نقره ساخته شده است . «آچار باغ» گردن بند نقره با آب طلا ، بر روي سينه نصب مي شود و داراي تكه هاي كوچك آب طلا داده شده است و در ميان گلي است و همه قطعات آن با زنجير به هم پيوسته شده اند .
تمروزه همه اين وسايل زينتي كه از انها اسم برده شد در ميان تركمنهاي ايران ديده نمي شود بلكه آنها را به عنوان وسايل زينتي استفاده مي كنند ، تنها شلوارهاي تركمني با گلدوزي هاي ظريف و بسيار زيبا در ميان انها وجود دارد امروزه تركمنها لباسهاي بلند مي پوشند و چارقد بر سر مي گذارند و پس از عروسي آلانيق «كلاه» به سر مي گذارند.
زنان ترکمنی همچنان لباس های سنتی خود را حفظ کرده اند
پوشاك يكي از مهمترين عناصر و نمادهاي فرهنگي هر قومي به شمار مي‌رود و بانوان تركمن با حفظ پوشش سنتي، همچنان اصالت حجاب خود را حفظ كرده‌اند.
لباس بانوان تركمن به گونه‌اي اصالت و سنتي بودن خود را حفظ كرده كه در هر نقطه از كشور قابل تشخيص است.
بخش اصلي پوشاك سنتي كه بانوان تركمن بر تن دارند، پيراهن بلندي است كه تا قوزك پا را مي‌پوشاند و همچنين آنان روسري به نام چارقد بر سردارند كه بسيار بزرگ است و با روسري‌هاي معمولي قابل قياس نيست.
هر چند امروزه به نظر مي‌رسد بخشي از پوشاك اصيل و سنتي تركمن تا حدودي جاي خود را به مصنوعات كارخانه‌اي داده و از جايگاه قبلي خويش فاصله گرفته است، ولي بسياري از جوانان تركمن لباسهاي سنتي خود را با فرم و مدل روز مي‌دوزند.
به گفته پيران اين قوم، لباسهاي مردان و زنان تركمن در گذشته از مواد گوناگوني چون ابريشم، پوست، كتان و پنبه فراهم مي‌شد كه ابريشم در تهيه اين لباسها نقش اساسي داشته است.
همچنين نوع پوشاك بانوان تركمن با دوره‌هاي سني آنها ارتباط دارد و لباسي كه دختران برتن مي‌كنند با آنچه مخصوص بانوان ازدواج كرده‌است، فرق دارد.
پوشاك سنتي بانوان تركمن بصورت كلي شامل كلاه، پيراهن بلند، شلوار و قباي سوزندوزي شده، يك روسري بزرگ و كفش مي‌باشد.
در زمينه نوع لباس دختران و زنان تركمن دانشنامه گلستان درمطلبي توضيح مي‌دهد كه اين پوشاك شامل "بوريك" كلاه‌دختران، "كوينك" پيراهن زنانه، "بلق" شلوار سنتي زنان، "قوشق" شالي كه بر كمر مي‌بندند، "يوپك يالق" نوعي روسري، "آلانگي" يا "آلين دانگي" پارچه پيشاني بند زنان كه در قديم با استفاده از ني‌هاي ريز نيز درست مي‌شده است، "قين‌قاچ" دستمال بزرگي از حرير يا نخ كه بانوان برسراندازند و بخشي از آن دهان و فك را مي‌پوشاند و به آن "ياشماق" نيز گفته مي‌شود، "چارقد" روسري بزرگ گلدار، "چاشو" نوعي چادرشب، "كووش" كفش و "چاود" نيم تنه مخصوص دوران عروسي دختر است.
گفتني است كه رنگ قرمز دربين پوشاك سنتي بانوان ارزش خاصي داشته و سربند، معرف طايفه و نيز موقعيت زنان ازدواج كرده و يا دختران است.
دختران تركمن از يك كلاه مخصوص سوزندوزي شده كه بيشتر شبيه عرق چين است و "بوريك، طاخيه يا طاقيه" نام دارد استفاده مي‌كنند و پس از ازدواج از "آلانگي" يا "آلين دانگي" استفاده مي‌كنند كه وجه مميزه شاخص دوشيزگان از بانوان است.
در گذشته، "آلين دانگي" شكل استوانه داشته و بالاي كلاه نسبت به پايين آن اندكي گشادتر است و در بالاي آن دستمال بزرگي از حرير يا نخ به نام "قين قاچ" مي‌اندازند كه يك سر آن پشت سر افتاده و سر ديگر آن دهان وفك را مي‌پوشاند وبه آن "ياشماق" نيز گفته مي‌شود.
پيراهن بانوان تركمن نيز لباس بلندي است كه از پارچه‌هاي زيباي گلدار يا ساده تهيه شده و به آن "كوينك" مي‌گويند.
پارچه پيراهن در گذشته از نخ ابريشم و توسط زنان بافته مي‌شد، اما زندگي امروزي باعث شده تا اين وظيفه بيشتر برعهده كارخانه‌هاي توليد پارچه باشد.
در گذشته همچنين قسمت دور يقه كه از جلو به پايين امتداد مي‌يافت و مچ آستين لباس سوزندوزي مي‌شد اما امروزه بيشتر پيراهن‌ها ساده و بدون سوزندوزي است.
پوشيدن پيران‌هاي سوزندوزي شده هنوز هم رايج است و امروزه به نوعي لباس مجلسي براي بانوان تبديل شده است.
شلوار زنانه نيز لباسي گشاد و ليفه‌دار است كه تا زانو از پارچه‌اي ساده تهيه و از زانو به پايين تنگ شده و به پارچه‌اي آستردار كه ماهرانه سوزن- دوزي شده وصل مي‌شود و تا مچ پا را مي‌پوشاند.
بالاپوش سنتي زنان تركمن بر چند گونه است كه به نام‌هاي "چاود، كورته و چرفي" ناميده مي‌شود و هريك خصوصيات خاصي دارد.
روسري‌هاي زنان تركمن نيز به نام‌هاي "يالق (روسري)، يوپك يالق (روسري ابريشمي) و چارقد" ناميده مي‌شود كه چارقد روسري بزرگ، گلدار و گران قيمتي به صورت چارگوش است كه بانوان آن را به صورت لچك سه گوش بر سر مي‌اندازند و معمولا با زمينه تيره و گلهاي رنگارنگ و زيبا مي‌باشد.
"چاشو" نيز روسري مخصوصي است كه امروزه كاربرد آن تنها به استفاده در جشن عروسي محدود شده و نوعروسان با برسر كردن آن از خانه پدري و به خانه بخت مي‌روند و حداكثر چند روز مورد استفاده قرار مي‌گيرد.
"گل ميخ‌لي" و "قرمه‌گوش" نام كفش و چكمه‌هاي سنتي بانوان تركمن است كه امروزه تنها نامي از آن مانده است. در گذشته چكمه‌هاي ساق كوتاه را زنان شوهردار مي‌پوشيدند، ولي امروزه اين تفاوتها از ميان رفته و "آلين دانگي" (پيشاني بند) تنها وجه مميزه دوشيزگان از بانوان است.
شايان ذكر است كه زيبايي اين لباسها باعث شده كه امروزه به رغم وجود تنوع بسيار در توليد لباس و نيز مدهاي مختلفي كه هر روز رواج پيدا مي‌كند، همچنان پا برجا باشد.
چارپی یا لباس محلی ترکمن .همراه با نقش های بسیار قدیمی لباس ترکمن اصیل
پوشش و لباس تركمنها را در وهله اول مي‌توان به‌دو دسته سنتي و امروزين تقسيم كرد. پوشش سنتي يا قديم تا قبل از تلاش‌هاي رضاخان در جهت يكدست كردن شكل لباس در تركمن صحرا - وكل ايران - استفاده مي‌شد و پوشش جديد كه تداول آن به دوره بعد از يكدست شدن شكل لباس مربوط بوده و تاحال حاضر تداوم دارد.
پوشش سنتي
لباسهاي تركمني از مواد گوناگوني چون ابريشم،پوست، كتان و پنبه فراهم مي‌شد. البسه اصيل تركمني اعم‌از مردانه و زنانه از جنس ابريشم بود و لذا با توجه به‌اهميت ابريشم، ارائه توضيحي مختصر در مورد تهيه وتوليد آن ضروري مي‌نمايد.
پرورش كرم ابريشم و تهيه پيله ابريشم بر عهده‌زنان بوده است. از نخ ابريشم پارچه‌هاي ابريشمي‌مي‌بافتند كه در دستگاه ساده‌اي به نام «تارا» tara عمل‌مي‌امد. بعد از تهيه ابريشم آن را بوسيله چرخ دستي تاب‌داده، با رنگهاي طبيعي همچون قرمزي، انار دانه، پوست‌انار، بويا، نيل و ديگر گياهان صحرايي رنگزا رنگ مي‌كردند. اين پارچه ابريشمين غالباً در عرض تقريبي نيم متر بافته شده، طول آن تا تمام شدن چله ادامه داشت.
در مبحث لباسهاي سنتي، پوشاك مردان و زنان باهم تفاوتهاي كمي داشت.
لباس مردان: لباسهاي مردان را مي‌توان در چهارقسمت تن پوش، شلوار، كلاه و كفش بررسي كرد.
الف - تن‌پوش‌ها:
ـ دون(don) : لباس اصيل تركمني رداي بلندي بودكه از ابريشم دوخته مي‌شد و تا زير زانوان مي‌رسيد و«دون» نام داشت. دون بنا به رنگ و نوع بافت بر دو نوع‌بود. اگر از ابريشم كاملا قرمز رنگ دوخته مي‌شد، «قيزيل‌دون» يا «قيرميز دون»(Gyzyl/ Gyrmyz don) و اگر ازابريشمي دوخته مي‌شد كه رنگ آن متمايل به زرد بوده وبافت پارچه آن يكنواخت نباشد، - در واقع رنگارنگ و راه‌راه باشد - «قارما دون»(Garma don) نام داشت.
بر حاشيه دون نوارهاي سوزندوزي از نوع «آلاجا» (Alaja) (دو نخ تافته سياه و سفيد يا تيره و روشن) وجودداشت كه به زيبايي اين لباس مي‌افزود. بر كمره دون‌كمربندي از شال (گاه آراسته به نقره) مي‌بستند كه به آن قوشاق ( (Guşak و يا «تيرمه شال» (Tirme ) مي‌گويند.
ـ چأكمن Çäkmen: بالاپوشي است بلندتر ازكتهاي كنوني كه از كرك شتر تهيه مي‌شود. چأكمن تهيه‌شده از كرك ظريف و مرغوب را «اينچه چأكمن» (inçe çäkmen) و چأكمني را كه از كرك زبر تهيه مي‌شود «يوغين‌چأكمن» (Ýogyn ) مي‌نامند.
ـ ايچمك Içmek: يا پوستين كه در هواي سرداستفاده مي‌گردد و بنا به نوع پوستي كه از آن تهيه مي‌شد،انواع مختلفي داشت. پوشت به كار رفته در ايچمك دباغي‌شده و سپس با انواع مواد طبيعي به رنگ زرد در آورده‌مي‌شود.
ـ كوينك Köýnek: كه پيراهني ساده و فاقد يقه‌بود و يا يقه‌اي كوتاه و مدور و بدون دكمه داشت; باآستين‌هايي بلند كه به جاي دكمه، بندهايي در آن به كارمي‌رفت. پيراهعن ديگري نيز دوخته مي‌شد كه آن هم‌ساده، منتها داراي يقه كج يا كناري بود. اين يقه باسوزن‌دوزي‌هاي مفصلي زينت داده مي‌شد و سرآستينش نيز گلدوزي شده بود.
ب - شلوار:
شلوار مردانه عبارت از تنبان گشادي بود كه‌رشته‌اي پنبه‌اي ليفه آن را تشكيل مي‌داد و سر آن را گاه با«هوتاز» (Hotaz) يا منگوله مي‌آراستند. اين شلوار «بالاق»(Balak) نام داشت.
ج - كلاه‌ها:
ـ تلپك(Telpek) كلاه پوستي با پشمهاي نسبتاًبلند كه انواع گوناگون داشت كه عبارتند از: 1 - دوومه‌تلپك (Düwme T.) 2 - بوخار تلپك
(Buhar T.) 3 - شيپيرما تلپك (قypyrma T.).
ـ بؤروك (Börük): يا عرقچين كه غالباً با نقوش‌گوناگون سوزندوزي مي‌شد و در برخي لهجه‌ها تاخيا(Tahýa) يا تايخا (Taýha) خوانده مي‌شد.
د - كفش:
ـ چكمه çekme: اصلي‌ترين پاپوش مردان‌چكمه‌هاي بلند چرمي با نوك برگردان بود. و در تركمني نيز «چكمه» نام داشت.
ـ چاريق(Çaryk) : چوپانان از پوست گاو چارقي‌تهيه مي‌كردند كه مخصوص استفاده در صحرا و خاك‌نرم است.
ـ دولاق Dolak قبل از پوشيدن چارق پارچه‌اي‌دستباف دور پا تا ساق مي‌پيچيدند كه حكم محافظ و ياجوراب را داشت و «دولاق» ناميده مي‌شد.
ـ چپك Çepekيا يلكن(Ýelken) پاپوش‌تابستاني بود كه از پوست شتر تهيه مي‌شد و شبيه‌سرپايي‌هاي امروزين سبك و راحت بود.
زيور آلات و آرايش لباسهاي مردانه به تنوع و تعددزيور زنان نبود و تنها منحصر به آرايش كمربند وكناره‌هاي «دون» و نيز سوزندوزي «بوروك» بود.
لباس زنان: لباسهاي زنان تركمن بسيار متنوعاًست. اين نوع تنوع علت و فلسفه خاصي دارد كه بادوره‌هاي سني آنان مرتبط است. همچنين زنان و دختران تركمن از لباسهايي با زيورآلات گوناگون استفاده‌مي‌كنند كه تنوع جالب توجهي دارد. ذيلا به بررسي‌اجمالي پوشش زنان تركمن در گذشته مي‌پردازيم كه به‌چهار قسمت تقسيم مي‌شود:
الف - تن‌پوش‌ها
ـ كؤينك(Köýnek) زنان تركمن پيراهن‌هاي‌ابريشمين مي‌پوشيدند كه غالباً به رنگ قرمز بود و«قيرميز كؤينك» (Gyrmyz K.) نام داشت، و در قسمت يقه و سر آستين سوزندوزي مي‌شد.
پيراهن سه قسمت داشت: ينگ Ýeň يا آستين يان(Ýan) يا پهلو و آشيري Aşyryيا دامن بر روي پيراهن‌شال يا كمربندي بسته مي‌شد. دختران از كمربندي آراسته‌به دانه‌هاي كوچك و ريز منجوق استفاده مي‌كردند كه«مونجوق قوشاق» (Monjuk Guşak) ناميده مي‌شد.
يقه پيراهن را با «گل يقه» (Gül Ýaka) مي‌آراستند.«بوقاو» (Bukaw) سينه‌ريز نقره‌اي درشتي بود كه ازگردن مي‌آويختند.
ـ چابيت çabyt: بالاپوشي بود كه زنان تركمن برروي پيراهن مي‌پوشيدند.
دختران براي دوران عروس شدن نيم تنه مخصوص‌تهيه مي‌ديدند كه پر از سوزندوزي و آويزه‌هايي از سكه‌و پولك‌هاي نقره بود.
ب - شلوار
ـ بالاق Balak يا شلوار. انتهاي پاچه شلوار زنانه‌سوزن‌دوزي مفصلي داشت كه به اسامي گوناگوني‌خوانده مي‌شد. از جمله: دويه كله، سكديرمه چويچه، ايكي‌حورمان، دو و غيره كه به ترتيب از پايين تا نزديكي ساق‌پا را تشكيل داد.
ب - كلاه و روسري
ـ بؤروك Börük يا عرقچين كه قبلا توضيح داده‌شد. روي اين كلاه گرد و صاًف (بدون برجستگي) بود و دختران آن را با زينت آلات نقره‌اي منجمله پولكي و قبك‌ها مي‌آراستند. دختران غالباً بؤروك را بر سر گذاشته و ازروسري استفاده نمي‌كردند.
ـ توپبي (Topbi) وقتي دختر تركمن عروسي‌مي‌كرد، به جاي بؤروك يا كلاه دخترانه پيشاني‌بندي راجايگزين مي‌كرد كه در نزد طوايف و قبايل گوناگون بانامهاي توپبي، هاساوا(Hasawa) ، آلين‌دانگي(Alyndaňy) و... شهرت داشت.
ـ انواع روسري: در ميان برخي از طوايف همچون‌يموت Ýomut و... روسري‌هايي به نام چأشو(çäşew) رواج داشت كه خود بر چند نوع است از قبيل:اريش چأشو، المينچه چأشو، آتلاز چأشو، قارتما چأشوو چأشو چارقد كه عموماً به روسري مربعي شكل وابريشمين اطلاق مي‌شود.
در ميان برخي از تركمنها نيز روسري بر دو قسم‌بود: يكي نسبتاً ضخيم با سوزندوزي مفصل كه به آن‌كورته Kürte مي‌گفتند و ديگري بافته‌اي از ابريشم نازك كه قينگاچ Gyňaç نام داشت و اين روسري خود بر دونوع بود: قيرميزي قينگاچ، كله‌لي قينگاچ.
د- كفش
كفش زنان تركمن را غالباً هنرمندان محلي‌مي‌دوختند. كفش‌هايي نظير گل ميخ‌لي، قيرما كفش با نوك‌برگردان و پاشنه‌اي بلند در ميان آنها استفاده مي‌شد.
گفتيم كه زنان تركمن از زيورآلات گوناگوني‌استفاده مي‌كردند كه از آن جمله است: آچارباغ و ساچ‌باغ‌كه نوعي موبند زينتي است. گول‌يقه، قولاق‌حالقا ياگوشواره كه انواع مختلفي چون آيلي حالقا، تومارچاقلي‌حالقا و... دارد.
بيله‌زيك يا بوزه‌ليك، دستبندي بود كه بر مچ دست‌مي‌بستند و...
شايان ذكر است كه تمامي زيورهاي فوق توسطزرگران و نقره‌كاران هنرمند تركمن ساخته مي‌شد. امامتأسفانه تعداد اين هنرمندان امروزه روزبه روز كاهش‌مي‌يابد. پوشاك اصيل و سنتي تركمني كم كم جاي خود رابه مصنوعاًت كارخانه‌اي داده است و زيورهاي زيبا وقديمي را نيز اكثر خانواده به فروش رسانده و به جاي آن‌از انواع زيورآلات طلايي (و بر خلاف قديم ندرتاً نقره‌اي)رايج در تمام كشور استفاده مي‌كنند، بگونه‌اي كه امروزه‌تركمن جوهرات سنتي خويش را بايد از لابلاي آلبوم‌ها ويا در غرفه‌هاي موزه جستجو كند.
پوشش جديد
در جريان اجراي برنامه يكدست‌سازي فرم البسه وكشف حجاب زنان كه در سرتاسر كشور توسطرضاخان به اجرا در آمد، مناطق تركمن‌نشين نيز از اين‌قاعده مستثني نبود و اهالي اين منطقه نيز در جريان اين‌برنامه ضررهاي مادي و معنوي بسياري را متحمل شدند.عمال رضاخان به زور روسري زنان را برمي داشتند و به‌مردان نيز لباسهايي با شكل و فرم بيگانه و غربي‌مي‌پوشاندند.
تحت اين فشارها، رفته رفته هويت و شكل لباس‌سنتي رنگ باخت و عوامل ديگري چون يكجانشيني وانقياد تركمنها و نيز تسلط فرهنگهاي بيگانه بر آنان مزيدعلت بود و تجدد و نوگرايي نيز از جمله اين عوامل وتسريع دهنده آن بود. البته پس از اقدامات رضاخان درتغيير لباس،وضعيت پوشاك سنتي تركمني هرگز به آنچه‌كه پيش از آن بود بازنگشت و امروزه در ميان جوانان‌لباسهايي با فرم و مدل روز به كار مي‌رود.
اين قضيه در مورد دختران و زنان تركمن متفاوت‌است. پوشاك امروزين دختران شامل لباس يا پيراهن‌بلندي است كه معمولا تا قوزك پا را مي‌پوشاند. روسري‌آنها بر دو نوع است: يكي چارقد كه ضخيم و داراي‌پورچوك Pürçük يا ريش-ريش در كناره‌هاست وديگري ياليق Ýalyk يا كلافي كه نازك است و گاه ازابريشم خالص است. هر دو بزرگ مي‌باشند.
استفاده از شلوارهاي سوزندوزي شده نسبت به‌گذشته كمتر شده و نيز از نقش و نگارهاي آن نيز كاسته‌شده است.
امروزه ديگر از انواع نيم‌تنه، كلاه، كمربند و كفش‌هاي‌پيشين استفاده نمي‌شود. دختران پس از ازدواج به جاي‌نيم تاج و كلاه پيشاني بند، يك نوار حلقه‌اي به عرض‌تقريبي 2 سانت بر سر مي‌گذارند كه معمولا سطح خارجي‌آن با نقش و نگارهاي سوزندوزي تزئين مي‌شود. البته‌اين حلقه زيرروسري قرار گرفته، از بيرون ديده نمي‌شود.اين نوع پوشش جديد در تمام مناطق تركمن‌نشين تقريباًبه يك شكل است، به جز طوايف گوكلان و نخورلي كه‌هنوز هم پيشاني‌بندهاي بلند قديم در ميان آنها رواج دارد.
امروزه پوشش سنتي مردانه تركمن بندرت استفاده‌مي‌شود و مي‌توان گفت كه ديگر از ميان رفته است. اماپوشش زنان اگرچه اصاًلت گذشته خويش را ندارد و دوخت لباس و جنس آن تقريباً با مد روز پيش مي‌رود، با اين‌وجود هنوز شكل و فرم خود ار حفظ كرده است. از اين رودر هر نقطه‌اي كه دختر و زن تركمن را با لباس مخصوص‌خودش مشاهده نماييم، مي‌توانيم قطعاً قوميت او راتشخيص بدهيم.
بسیج عشایر ترکمن
پوشاک مردان را می توان به دسته تقسیم کرد:
الف: سنتی/قدیم ب: جدید
پوشاک سنتی یا قدیم که تا قبل از رضاخان و تشکیل حکومت پهلوی رایج بود و پوشاک جدید که رضاخان به نام متحدالشکل کردن، تهاجم بزرگی را علیه پوشش اقوام ایرانی صورت داد که محصول غرب بود. در این بخش به بررسی پوشاک سنتی مردان ترکمن می پردازم.
1- پیراهن مردان
پیراهن مردان ترکمن، فراخ بود، آستین های گشاد که به صورت دامن تا چهار انگشت بالای زانو امتداد داشت. از این پیِراهن ها در تمام اوقات شبانه روز، هم به عنوان لباس رو و هم به عنوان لباس زیر استفاده می شد. اما امروزه چنین نیست و ترکمن ها نیز همچون دیگر اقشار ایرانی از پیراهن های دوخت شرکت های تولیدی استفاده می کنند.
مردان ترکمن در طرح یقه ی پیراهن از دو مدا پیروی می کردند:
الف) صوپی یقه/ صوفی یقه: یقه ای است مدور و بدون پایه. در سمت چپ این یقه، چاکی ایجاد می کردند تا پوشیدن و در آوردن آن آسانتر شود، اما دکمه نداشت و به جای آن از نخ چند لایه و به هم تابیده استفاده می کردند که به نام یاقایوپی/نخ یقه خوانده می شد. حاشیه ی این نوع یقه رامعمولا سوزن دوزی می کردند که چویژه نام داشت.
ب) کج یاقا/یقه ی کج: که به آن یقه کناری هم می گویند. یقه و سر آستین های این نوع پیراهن ساده است.
روحانیون ترکمن هنوز هم از پیراهن های سفید با دامنی بلند استفاده می کنند، اما یقه آن مثل سابق صوفی یقه نیست بلکه به تقلید از روحانیون فارس تهیه می شود که یقه ای مدور، پایه دار و دارای دکمه است. این پیراهن ها معمولا از جنس نخ های پنبه ای کتانی است.
2- چاتال
جامه ای بود سبک که در هنگام آلامان یعنی یورش به دشمن می پوشیدند و آن از جامه ی خانگی کوتاه تر بود.
3- بؤروک
بؤروک کلاهی است که دختر و پسر (هر دو) از آن استفاده می کردند و در هر دو سوزن دوزی شده است. با این تفاوت که بؤروک دختران مزین به انواع زیورآلات است اما بؤروک پسران، ساده و بدون زینت است.
4-تلپک
تلپک یا کلاه مخصوص ترکمن ها انواعی دارد به شرح زیر:
الف) کلاه معمولی که از پوست بره سیاه به نام قره کل تهیه می شد و کم پشم اما مجعد بود. این کلاه شکلی مخروطی ناقص دارد و معمولا جوان تر ها از آن، استفاده می کردند.
ب) کلاهی که از پوست بره سیاه اما پر پشم دوخته می شود و به شکل نیم دایره است. از این نوع کلاه، معمولا مردان مسن و به اصطلاح یاشولی ها استفاده می کنند.
تلپک ها با نام های مختلفی شناخته می شوند که عبارتند از: بوخار تلپک، دومه تلپک، شیپرمه تلپک، ثیکلمه تلپک.
5- چاکمن
بالا پوشی است بلندتر از کت های معمولی و انواعی دارد:
الف) اینچه چاکمن: که از کرک نرم شتر تهیه می شود، بدین جهت جنس آن، مرغوب و ظریف است.
ب) یوغین چاکمن: که از کرک زبر شتر تهیه می شود.
6- جولبار/ شلوار
این پوشاک را مردان کهنسال، در روزهای جشن و از بالای تنبان می پوشیدند، جولبار، برشی معمولی داشت و از دو قسمت اصلی درست می شد:
الف) قسمت اصلی: که قوزک پاها را می پوشانید.
ب) خشتک: که برشی نزدیک به ذوذنقه ی دو قلو داشت. این نوع شلوار به وسیله ی نخی پنبه ای به نام اوچقورباق/ بند تنبان به دور کمر محکم می شد که از درون لیفه ی شلوار عبور می دادند و گاهی نیز به دو انتهای اوچقورباق به عنوان زینت، منگوله ای به نام هوتوز می بستند.
پارچه ی جولبار معمولا به رنگ نیلی بود و گوگ ماووت/ ماهوت آبی نامیده می شد.
7- بالاق/ تنبان
بالاق نیز مانند شلوار برشی ساده داشت، اما مردان مسن از پارچه ای سفید و برای جوان تر ها از پارچه های سبز و نیلی استفاده می شد.
8- أوچمک
این پوشش را فارسی زبان ها پوستین می گویند و مخصوص استفاده در فصل زمستان است که از پوست گوسفند یا بره تهیه می شود و بخش بیرونی آن را با استفاده از رنگ های طبیعی به رنگ زرد در می آوردند.
آستین پوستین، بلند و از شانه به سمت مچ دست باریک می شود اما قسمت جلوی آن بدون قلاب یا دکمه است. برای بستن جلوی سینه از قوشاق یعنی دستاری که به دور کمر می پیچند استفاده می شود. أوچمک انواعی درد و معروف ترین آن ثیلکمه أوچمک است.
9- پالتون / پالتو
پالتون نیز همچون اوچمک در زمستان ها مورد استفاده قرار می گیرد. روپوشی است از پارچه های راه راه که به صورت دامنی بلند با آستین های صاف و سوراخی در سر آستین ها دوخته می شود. قسمت جلوی این پوشاک مثل پالتوهای معمولی از هم باز است اما بدون دکمه در نتیجه برای ثابت نگه داشتن آن و پوشاندن جلوی سینه از کمربندی چرمی/ قوشاق استفاده می کردند.
10- دؤن
پوششی است اصیل و بلند که تا زیر زانو می رسد و برحسب رنگ و دوخت دو نوع است.
الف) قیزیل دؤن: که از ابریشم کاملا قرمز دوخته می شود.
ب) قارا مادون: که رنگ آن متمایل به زرد است. دوخت این پوشش یکنواخت نیست و از پارچه های راه راه و گاهی رنگارنگ تهیه می شود. بر حاشیه ی دؤن، نوارهای سوزنی دوزی شده از نوع آلاجایوپ (1) وجود دارد که موجب زیبایی دؤن می شود. بر کمره ی دؤن کمربندی از شال می بندند که قوشاق یا ترمه شال می گویند و گاهی نیز آن را با سکه های نقره ای آرایش می دهند.
پی نوشت:
1- آلاجایوپ: دو نخ سیاه و سفید یا تیره و روشن است که به هم تابیده اند.
زیور آلات زنان و دختران ترکمنی
انسه لیک
وسیله ایست تزیینی جهت پیراهن دختران ترکمن در قسمت پشت، به ارتفاع 30 سانتی متر. مجموعه ایست از طلا و نقره با نگین های قرمز از جنس عقیق با زنگوله هایی نقره ای در انتها که از عوامل تولید آهنگ در نگام حرکت است.
ساچ لیق
وسیله ای است تزیینی با آویزه هایی چسبیده به هم، برای تزیین موهای بافته ی دختران و زنان تکه. مجموعه ی طلا و نگین های قرمز (عقیق)، به ارتفاع 40 سانتی متر.
قیناچ اوجی
وسیله ای است تزیینی مخصوص زنان و دختران گوگلان (قرن 19). مجموعه ای است از طلا و نقره با نگین هایی از جنس عقیق به ارتفاع 25 سانتی متر. از این وسیله در موارد زیر استفاده می شد:
الف- از دو طرف « بوروک / کلاه دخترانه » آویخته می شد.
ب- از دو طرف سینه بر روی « دون / پیراهن تجملی » قلاب می شد.
قوشا آثیق
وسیله ایست برای گیسوان بافته ی زنان که به پشت سر می انداختند. (قرن 19و 20). این وسیله مرکب از چهار شاخه است.
الف- دو شاخه به شکل قلب که راس آنها به شکل سر قوچ تزیین شده است.
ب- زاییده ای در بین دو قلب که راس آن نیز به شکل سر قوچ است.
ج- پایه ای که قلب بر روی آن، نصب شده است.
د- بخش انتهایی که مجسمه ی سرنگون شده آدم های افسانه ای را به خاطر می آورد و نگین نصب شده بر آن، تک چشم بودن آن آدم های افسانه ای ار تجسم می بخشد.
این مجموعه ی تزیینی نیز همچون مجموعه های دیگر از جنس طلا و نقره با 10 نگین قرمز از جنس عقیق است و می تواند نمادی باشد از 10 قبیله ی اوغوز.
ثاچ قبه/ ثاچ باق
وسیله ایست رای گیسوی دوشیزگان که با آویزه ای از انتهای گیسوان بافته ی آنها آویخته می شود و چون شکل آن به قبه شبیه است، ثاچ قبه نامیده اند.
چکه لیق
آویزه ای است که به موازات شقیق ها از کلاه دختران (بوروک) آویخته می شود و مخصوص طایفه ی چودور است (قرن19). مجموعه ایست طلاکاری – نقره ای با نگین های قرمز از جنس عقیق. این وسیله مرکب از دو بخش است:
الف- بخش اصلی: که از جنس طلا و شبیه به انسان طراحی شده است با نگین هایی به رنگ قرمز از جنس عیقی.
ب: بخش پولک های زنجیره ای: که در انتهای زنجیرها، زنگوله هایی از جنس نقره دیده می شود. این بخش و زنگوله های آن، از عوامل ایجاد موسیقی هنگام راه رفتن است.
در تصویر زیر دو قطعه سمت چپ و راست چکه لیق می باشد. و قطعه وسط و پایینی گل یقه است که در بالا توضیح داده شد و دو قطعه بالایی قولاق حلقه می باشد که بعدا به شرح آن خواهیم پرداخت.
قنجیق
از این وسیله ی تزیینی به عنوان گل یقه استفاده می شد (قرن 20) و مرکب از سه بخش اصلی:
بخش اول: به شکل مربع که دو قطر آن، مفتولی از جنس طلا و مرصع به نگین های قرمز از جنس عقیق است.
بخش دوم: صفحه ایست از جنس طلا به شکل عدد که به دو ضلع پایینی بخش اول، وصل شده است، با 5 عدد نگین قرمز.
بخش سوم: زنگوله هایی از جنس طلا که با کمک زنجیره ی کوتاه به انتهای بخش دوم، وصل شده اند، خاصیت زنگوله ها تولید آهنگ نرم و ملایم در هنگام راه رفت است.
قولاق حلقه
گوشواری ایست مربوط به اوایل قرن 20، مخصوص زنان یموت، مجموعه ایست از طلا و نقره با نگین های قرمز.
قولاق حلقه انواعی دارد:
الف: آی لی حلقه: گوشواره ایست مدور با نقش هلال ماه و ستاره در درون آن با زمینه ای صاف.
ب- تؤمار چاقلی حلقه: گوشواره ای است با سطح برجسته.
ج- تؤرلی حلقه: شبیه نوع الف است؛ بدون زائده های اطراف آن.
در تصویر قبلی نمونه ای از آن را دیدید.
بوکاو
وسیله ای ست برای تزیین روی سینه، مخصوص زنان تکه، مجموعه ای از طلا و نقره، مرصع به نگین های سرخ با آویزه هایی از جنس نقره که در انتهای هر یک از آویزهای زنجیره ای زنگوله هایی نیز دیده می شود که از عوامل ایجاد آهنگ در هنگام راه رفتن است.
اگمه
وسیله ای است برای تزیین کلاه دختران، مخصوص ترکمن های تکه، متعلق به قرن 19 میلادی.
این وسیله مجموعه ایست از طلا ونقره با 20 نگین قرمز در متنو 14 نگین در حاشیه.
قورثاقچه
وسیله ایست برای تزیین جلیقه ی کودکان که ترکمن ها قورثاقچه می گوین؛ مخصوص ترکمن های تکه و متعلق به نیمه دوم قرن 19. مجموعه ای است از طلا و نقره با نگین های قرمز. ریشه ی افشان این وسیله نیز مزین است به زنگوله های نقره ای که در هنگام بازی کودکان، آهنگ دلنشین ایجاد می کند و یادآور آواز غازها هنگام پرواز است.
چنگه
وسیله ایست تزیینی که به جامه ی زنان تکه قلاب می شود. متعلق به قرن 19 میلادی. مجمو عه ایست از طلا و نقره با نگین های قرمز، مرکب از دو بخش:
الف- بخش اصلی: که به شکل لوزی است.
ب- بخش افشان: که به صورت زنجیری از انتهای لوزی، آویزان است و در انتهای زنجیره های افشان آن نیز، زنگوله هایی از جنس نقره وجود دارد که از عوامل تولید آهنگ در هنگام راه رفتن است.
دوغاکومیش / نظر بند کودکان
دوغاکومیش نوعی قوطی از جنس طلا و نقره است که در داخل آن، دعای پیش گیری از چشم زخم می گذارند و با نخی از پیراهن کودکان یا از آستانه ی خانه می آویزند تا نظر بد نگیرد.
بزبند
زیوری است مدور و به شکل گل یقه که در میان آن، مهره ای رنگین قرار دارد و معمولا در بالای شانه های جامه ی کودکان یا بر بازوی او نصب می شود.
آچار باق
گردن بندی است از جنس نقره که بر روی سینه نصب می شود و نیز گلی در میان دارد. همه ی این قطعات با زنجیری از طلا و نقره به هم پیوند خورده اند.
اوزوق
همان النگو در نزد فارس هاست.
آق یای
وسیله ایست که از جنس نقره که در پشت جامه پسر بچه ها نصب می شود و به شکل کمان است.
قزل خوزا
قوطی زرینی است که با نخی به گردن آویخته می شود.
مونجق / منجوق
گردن بندی است که زنان و دوشیزگان، از گردن می آویختند تا روی سینه را زینت بدهد.
قورثاقچه
وسیله ایست برای تزیین جلیقه ی کودکان که ترکمن ها قورثاقچه می گوین؛ مخصوص ترکمن های تکه و متعلق به نیمه دوم قرن 19. مجموعه ای است از طلا و نقره با نگین های قرمز. ریشه ی افشان این وسیله نیز مزین است به زنگوله های نقره ای که در هنگام بازی کودکان، آهنگ دلنشین ایجاد می کند و یادآور آواز غازها هنگام پرواز است.
چنگه
وسیله ایست تزیینی که به جامه ی زنان تکه قلاب می شود. متعلق به قرن 19 میلادی. مجمو عه ایست از طلا و نقره با نگین های قرمز، مرکب از دو بخش:
الف- بخش اصلی: که به شکل لوزی است.
ب- بخش افشان: که به صورت زنجیری از انتهای لوزی، آویزان است و در انتهای زنجیره های افشان آن نیز، زنگوله هایی از جنس نقره وجود دارد که از عوامل تولید آهنگ در هنگام راه رفتن است.
دوغاکومیش / نظر بند کودکان
دوغاکومیش نوعی قوطی از جنس طلا و نقره است که در داخل آن، دعای پیش گیری از چشم زخم می گذارند و با نخی از پیراهن کودکان یا از آستانه ی خانه می آویزند تا نظر بد نگیرد.
بزبند
زیوری است مدور و به شکل گل یقه که در میان آن، مهره ای رنگین قرار دارد و معمولا در بالای شانه های جامه ی کودکان یا بر بازوی او نصب می شود.
آچار باق
گردن بندی است از جنس نقره که بر روی سینه نصب می شود و نیز گلی در میان دارد. همه ی این قطعات با زنجیری از طلا و نقره به هم پیوند خورده اند.
اوزوق
همان النگو در نزد فارس هاست.
آق یای
وسیله ایست که از جنس نقره که در پشت جامه پسر بچه ها نصب می شود و به شکل کمان است.
قزل خوزا
قوطی زرینی است که با نخی به گردن آویخته می شود.
مونجق / منجوق
گردن بندی است که زنان و دوشیزگان، از گردن می آویختند تا روی سینه را زینت بدهد.
آرایش موی دختران و زنان ترکمنی
امروزه آرایش موی زنان و دختران ترکمن با توجه به تقابل فرهنگی با سایر فرهنگ ها، متقاوت با زمان های گذشته است و دختران و زنان جوان خیلی کم به این صورت موهای خود را آرایش می کنند و فقط برخی زنان و پیرزنان ترکمن هستند که هنوز هم به این صورت موهای خود را آرایش می کنند. در زیر برخی ویژگی های آرایش مو در بین زنان و دختران ترکمن در گذشته را بیان می کنم.
دختران موهای خود را به صورت چهار رشته/ دورت اوروم می بافتند و از طرفین سینه می آویختند در حالی که با انواع زیورآلات، زینت داده شده بود.
زنان نیز به طرز خاصی موهای خود را می بافتند که هلی اوروم خوانده می شد، آنگاه این بافته را به پشت سر می انداختند که ساچ آرقا آتما می گفتند. ساچ آرقا آتما معنای کنایی نیز دارد و آن آسوده خاطر شدن از دل مشغولی های زندگی است.
زنان و دختران وقتی که موی خود را به صورت چهار رشته می بافتند ناگزیر بودند که فرق باز کنند، این فرق باز کردن از وسط پیشانی، موی سر را به دو بخش مساوی تقسیم می کرد، این عمل را دوغری آچماق می گفتند.
دختران وقتی به سن ازدواج می رسیدند، روسری مخصوص به سر می گذاشتند که با آن باش بوغی می گفتند. یعنی پوششی برای سر.
از باور های زنان و دختران در مورد موی سر به موارد زیر می توان اشاره کرد:
الف: موهای خود را هنگام شب شانه نمی کنند و زمان صبح را برای این کار مناسب ترین می دانند.
ب: موی پیرایش شده را دور نمی ریزند و آن عمل را گناه می شمارند، و موی خود را در زیر خاک دفن می کنند.
ج: هرگز موی سر را نمی تراشند، حتی در دوران کودکی.
آرایش موی پسران ترکمن
پسران در گذشته اغلب موهای خود را می تراشیدند و در سنین کودکی قولپاق می گذاشتند. قولپاق دو رشته موی توپی و بلندتر از موهای اطراف است که به کودک حالتی قوچ مانند می دهد به این اعتبار که ترکمن ها قوچ را نماد شجاعت، جنگاوری و باروری می دانستند. این است که در ستایش فرزندان خود که قولپاق گذاشته اند، می گفتند: قوچ اوغلوم، یعنی فرزند همچون قوچ تا شاید مثل قوچ شجاع و بارور شود. اگر قولپاق باقی مانده ی مویی باشد که از دوران تولد نتراشیده باشند، چیله ساچ می گویند.
کودکان وقتی به سن جوانی رسیدند موهایشان به طور ساده آرایش می کردند و بوروک به سر می گذاشتند و مردان مسن (یاشولی) نیز اغلب موهای خود را می تراشیدند و کلاهی از جنس پوست بره ی سیاه که تلپک نام دارد به سر می گذاشتند.
این نوع آرایش مو در بین کودکان، امروزه منسوخ شده و دیگر جوانان و مردان ترکمن کمتر بوروک و تلپک به سر می گذارند.
عکس های پوشش سنتی مردان وزنان ترکمنی
دوست عزیز، به سایت علمی نخبگان جوان خوش آمدید
مشاهده این پیام به این معنی است که شما در سایت عضو نیستید، لطفا در صورت تمایل جهت عضویت در سایت علمی نخبگان جوان اینجا کلیک کنید.
توجه داشته باشید، در صورتی که عضو سایت نباشید نمی توانید از تمامی امکانات و خدمات سایت استفاده کنید.
پاسخ با نقل قول
علاقه مندی ها (Bookmarks)