ابن سینا معتقد است: محبت جز به الفت صورت نمی‌بندد و الفت جزبه‌‌عادت ممكن نمی‌‌شود. خانواده و سپس مدرسه و نظام آموزش و پرورش در تربیت كودكان نقش بسزایی دارد زیرا سرنوشت ---------- جامعه به‌ آنها پیوند می‌خورد...
اندیشه‌های سیاسی، فلسفی، اجتماعی و دینی در شرق و بویژه ایران از غنا و گستردگی خوبی برخوردار است. اندیشمندان ایرانی در زمینه‌های فوق هر كدام جایگاه ویژه‌ای را در سیر تفكر بشری از ابتدا تاكنون برای خود كسب كرده‌اند و همزمان با یونان و دنیای پیرامون تعامل داشتند.
انقلاب فكری معروف به «نهضت ترجمه» به این تعامل فكری و رشد اندیشه‌های ---------- در شرق و غرب (یونان)‌ كمك شایانی كرد و محصول آن اندیشمندان بزرگی چون فارابی، خواجه‌نصیرالدین و خواجه نظام‌الملك طوسی، غزالی و شیخ‌الرئیس ابوعلی ‌‌سینا بودند كه جریان فكری و فلسفه ---------- را در ایران به شكوفایی و اوج رساندند. در این گفتار اندیشه‌های ---------- بوعلی را به طور ویژه بررسی كرده‌ایم، توصیه‌هایی ---------- و اخلاقی برای بهتر اداره كردن اجتماع و مسائل رعایا كه در واقع می‌توان گفت دغدغه‌ فكری و محوری تمام اندیشمندان فوق بوده است.
حسین‌بن‌عبدالله معروف به ابوعلی‌ سینا و ملقب به شیخ‌الرئیس، در سال 370 هجری قمری (979 میلادی)‌ در روستای افشنه و بنا بر عقیده برخی دیگر در روستای خرمثین واقع در حومه بخارا، شهری در ماوراءالنهر (شمال خراسان كنونی)‌ متولد شد.
زندگی او توام با دشواری‌های فراوان و التهاب و آشوب‌های ---------- و اجتماعی بود لیكن وی در همین زمانه و شرایط سخت مدارج عالی علمی را طی كرد و به اوج شهرت و افتخار رسید و آثاری را از خود بر جای گذارد كه هنوز هم در زمره كتب پایه علمی جهان غرب محسوب و تدریس می‌شود.
كتاب شفا و قانون در علم طب از جمله معروف‌ترین آثار فكری و علمی اوست، بوعلی آنقدر شیفته و تشنه علم بود كه تا لحظه مرگ در سال 428 هجری قمری (1037 میلادی)‌ بر اثر بیماری لاعلاج قولنج، دست از دانش‌اندوزی برنداشت و بیماری‌های صعب‌العلاج فراوانی را درمان كرد. به طوری كه حسین جوان بیماری هولناك امیر نوح‌بن منصور سامانی را درمان كرد. پدرش در دربار سامانیان شغل دیوانی داشت، بنابراین حسین كوچك به بخارا مهاجرت كرد و تحصیلات مقدماتی را نزد عبدالله ناتلی و اسماعیل زاهد در ریاضیات، فقه و منطق آغاز كرد و در 5 سالگی به آموختن قرآن پرداخت.

بوعلی غالب علوم زمان را به طور مستقل فرا گرفت و در 18‌سالگی بر دانش‌هایی چون منطق، طبیعیات و ریاضیات مسلط شد و در 16 سالگی فقه، فلسفه و طب را به طور كامل آموخت. به گفته خودش در 10 سالگی قرآن و بخش‌ عمده‌ای از متون ادبیات عرب را آموخت و موجب شگفتی و حیرت همگان شد.
ابوعلی اندیشمندی آرمانگرا بود. از آن دسته متفكرانی كه به دنبال تغییر وضعیت موجود به وضعیت ایده‌آل (مدینه فاضله)‌ هستند. وی در دوره سامانیان متولد شد و رشد كرد و خیلی زود پله‌های ترقی را پیمود، عصری كه به دوران نوزایی علمی و فرهنگی و رنسانس در تاریخ ایران پس از اسلام معروف است. طبع و سرشت بیقرار و معترض علیه اوضاع زمان خود داشت و همیشه مورد تعقیب و پیگرد حكومت‌های وقت همانند اسماعیلیان قرار داشت و چندبار به زندان افتاد و از این جهت با بیشتر اندیشمندان ایرانی كه زندگی ناآرام و ناامن به واسطه اندیشه‌هایشان داشته‌اند و مدام از جانب حكام زمان مورد تعدی و آزار و شكنجه حتی قتل واقع می‌شدند، مشترك است.

زندگی ---------- ابن‌سینا پس از ورود به دربار امیرنوح بن‌منصور سامانی شروع شد و سپس با عضدالدوله و شمس‌الدوله ادامه یافت. پس از معالجه امیر سامانی به كتابخانه پر بار حكومتی راه یافت و توانست از آن گنجینه بهره فراوان ببرد و نبوغ علمی‌اش را در نوجوانی نشان بدهد و وارد دستگاه ---------- وقت شود. می‌گوید: همزمان با ورودم به دستگاه حكومتی سامانی پدرم مرد و احوال من منقلب گشت و من به ناچار برخی از كارهای سلطان را به عهده گرفتم... .
به هر حال سرنوشت او ناخواسته با ---------- گره خورد و همین مساله باعث شد در حوزه ---------- تئوری‌های ناب ارائه كند.
ابن‌سینا مدافع عمده فلسفه معروف به «افلاطونیان جدید» ‌ در شرق است كه توسط معلم ثانی حكیم ابونصر فارابی آن را پایه‌گذاری كرده بود. تمام نویسندگان و متفكرانی كه پس از ابن‌سینا در شرق پیدا شدند، این نحله فلسفی را با نام بوعلی‌ می‌شناسند. به حكیم فارابی اراداتی تمام داشت به طوری كه با خواندن كتاب اغراض مابعدالطبیعه فارابی توانست محتوای كتاب مابعدالطبیعه ارسطو را فهم و درك نماید كه پیش از این 40‌‌بار خوانده، اما نفهمیده بود.
در اندیشه ---------- ابن‌سینا رگه‌هایی از باورهای دینی نیز به چشم می‌خورد. از این دیدگاه‌ وی در تشریح برداشت خاص خودش از مساله «اعجاز و نبوت» نوع بشر را به 4 دسته تقسیم‌بندی كرده است:

گروه یكم انسان‌هایی كه در تئوری و عمل به درجه‌ای از رشد و شایستگی و فهم و تهذیب نفس و كمال رسیده‌اند كه نیازمند مربی و آموزش نیستند و در عین حال می‌توانند اعمال خارق‌العاده انجام دهند. با این وصف گروهی نیز هستند كه تنها در تئوری و نیروی عقل پیشرفت كرده و از عمل بی‌بهره‌اند. ازاین‌رو، گروه نخست شایستگی فرمانروایی را دارند زیرا آنها زیست در عالم عقول و طبیعت و عمل را تجربه كرده‌اند و قدرت تدبیر و اداره امور را دارند. رتق و فتق و تمشیت قدرت ---------- و اجرای آن را باید به گروه دوم سپرد. اما گروهی هستند كه به هیچ‌كدام از دسته‌های فوق تعلق ندارند و در عین حال نمی‌توان آنها را در میان گروه‌های عامه مردم جای داد، زیرا نسبت به عوام یك سر و گردن بالاتر و دارای امتیازند.
تاثیر شگرف ابن سینا بر اهل علم در گذشته و حال آنقدر بود كه او را ارسطو و بقراط شرق لقب داده‌اند. اهمیت مقام علمی وی در زمانی كه ثبات ---------- در كشور حاكم نبود و حكیم مجبور بود مدام مكان زندگی‌اش را تغییر دهد و در همین حال از نگارش آثار علمی غفلت نمی‌كرد، بیشتر قابل درك است. ابن‌سینا بر خلاف فارابی، خود را از جامعه جدا نكرد، مساله‌ای كه موجب شد آراء و اندیشه‌های معلم ثانی شهرت عالمگیر پیدا نكنند. برعكس ابن‌سینا حكمت شرقی را با فلسفه یونانی درآمیخت و روش نوینی را در فلسفه ---------- به وجود آورد. از این رو آراء و اندیشه‌های وی اندیشمندان دینی و ---------- و فلسفی غرب را متاثر كرد از جمله الكساندر هالی، توماس الیوركی، راجر بیكن و‌ آلبرت بزرگ، سن توماس آكویناس، دیتریش گرایبوركی و چند تن دیگر را می‌توان نام برد.
اندیشه ابن سینا ابعاد مختلفی را در برمی‌گیرد به عبارت دیگر ملهم از دیدگاه او درباره تصوف عرفان، اجتماع، مساله خدا و نبوت و... مقوله‌های دیگر است و برای دستیابی به یك تحلیل و شناخت جامع از اندیشه‌های او باید درك جامع از این ابعاد به دست آوریم.


خانواده و اجتماع
برای صیانت نسل و حفظ جامعه زناشویی بهترین راهكار است. در روابط میان زن و شوهر، محبت تاثیر شگرفی دارد. ابن سینا معتقد است: محبت جز به الفت صورت نمی‌بندد و الفت جزبه‌‌عادت ممكن نمی‌‌شود. خانواده و سپس مدرسه و نظام آموزش و پرورش در تربیت كودكان نقش بسزایی دارد زیرا سرنوشت ---------- جامعه به‌ آنها پیوند می‌خورد.
شیخ‌الرئیس در فصل چهارم كتاب السیاسه، آراء خودش را در باب اجتماع و سیاست، شرح و بسط داده و می‌گوید: كودك باید در مكتب با همسن و سالان خود معاشرت و دوستی داشته باشد كه فردی اجتماعی و ---------- بار آید. كودكان را باید به كارهایی گمارد كه متناسب ذوق و استعداد آنهاست، از این رو اگر در جامعه انسانی سیستم آموزش و پرورش، خانواده، حكومت، فرهنگ، سیستم ---------- و نظامی هریك به وظایف خود‌آگاه باشند و آن را به درستی انجام دهند جامعه در مسیر نیكبختی می‌افتد و به كمال می‌رسد اگر نه تباه خواهد شد. به تبع آن، كودك باید با آداب و رسوم و اخلاقیات جامعه آشنا شود و آموزگار او نیز باید از جنبه علمی و اخلاقی پاك و درستكار باشد كه در مسوولیت‌پذیری آینده‌اش نقش عمده‌ای دارد. اگر كودك درست رشد كند، مسوولیت خود را نیز به خوبی انجام خواهد داد.
ابن‌سینا همانند فارابی و افلاطون و... كه آراء خود را مدون كرده و نام «اتوپیا Utopia» (مدینه فاضله، آرمانشهر)‌ بر آن نهادند، اثر و مشرب فلسفی خاصی ابداع نكرد، لیكن بر‌آیند اندیشه‌های خود را به شكل جامع در پایان كتاب «الشفاء» آورده و در 2 فصل به تشریح آنها پرداخته است: 1)‌ خلیفه یا امام و شیوه اطاعت از آنها، 2)‌ قوانین داد و ستد و اخلاق و ----------.


عقد شهر و خانه
در این مساله ابن‌سینا برای تبیین و تشریح نظام فكری خود به آراء افلاطون و فارابی متوسل می‌شود و شرایط ---------- عصر خود را از زبان آنها بیان می‌كند. در این راستا مبحث «تفاوت و تعاون» را پیش می‌كشد به این معنا كه نیازهای بشر و اتباع متنوع و متفاوت با نیازهای حیوان است.
حیوان فاقد عنصر آگاهی و گزینش برای برآوردن نیازها بوده و به طور غریزی عمل می‌كند و بنابراین از روش ویژه‌ای برای ارضای غرایز بهره می‌گیرد، در حالی كه انسان نیازهای گوناگون دارد و صناعاتی كه بتواند آنها را برآورده سازد. پس انسان نیازمند آگاهی و تدبیر برای شناخت مایحتاج خود است. بنابراین انسان نیاز به تعامل و همكاری با همنوع دارد. اگر ما شایستگی‌ها و لیاقت و استعدادهای افراد را بشناسیم و‌ آنها را بر مبنای لیاقت و كاردانی و تخصص به كار گیریم، می‌توانیم نهایت سود را به جامعه انسانی برسانیم، زیرا خداوند، بشر را با كفایت‌ها و تكالیف متنوع آفریده و چون هیچ كس را فراتر از توانایی‌اش مكلف نمی‌سازد، موضوع كفایت و لیاقت می‌تواند نظم و آرامش‌ و رفاه را برای اتباع به ارمغان بیاورد.
در دیدگاه ابن سینا: اگر مردم همگی حاكم یا فرمانروا بودند یكدیگر را هلاك می‌ساختند، از سوی دیگر اگر همه مردم در فقر و تنگدستی به سر می‌بردند، از این بلا نابود می‌شدند و بالاخره این كه اگر انسان‌‌ها كاملا از یكدیگر بی‌نیاز بودند، هیچ‌كدام از آنها به دیگری احترام نمی‌گذاشت و مسوولیت‌پذیر نمی‌شد، پس لازمه مشاركت در امور جامعه اشتراك و تفاوت نیازهاست.


نظام شهر
در شرح و بسط تئوری نظام شهر، بوعلی‌ سینا مجتمع را بر 3‌قسم می‌داند: مدبران، صنعتگران و سلحشوران. این طبقات بر مبنای شغل و شان اجتماعی‌شان امتیاز‌بندی شده و شناخته می‌شوند. با این وصف نظم و انسجام و تدبیر امور مردم جامعه توسط این طبقات انجام می‌شود.
نزد بوعلی: یك مدبركه سنت و شرایع وضع كند لازم است. اجتماع ---------- نیازمند چنین قوانینی است، چه سعادت افراد در این نظام شهر، بهتر تامین می‌شود. مدبر در جامعه ---------- مانند سر برای تن است. این مدبر باید ویژگی‌هایی چون سنت و عدل را دارا باشد كه بتواند به این روش رعایا را به راه كمال و راست رهنمون گردد و آنها را به عبادت تشویق و از شر و فساد دور كند.
مدبر خوب حاكم و فرمانروای جامعه و هدایت‌كننده آنها به سوی خیر برین است. ضمن آن كه او وظیفه پاسداری از مرزها و حفظ امنیت و استقلال و تمامیت سرزمینی مملكت را به عهده دارد. برای نیل به این هدف فرمانروای مدبر باید ابزار و تجهیزات لازم را تهیه و حساب هزینه‌‌ها و اخذ مالیات را داشته باشد. مدبر استقلال را می‌دارد و مانند پادشاهی مقتدر، می‌تواند مردم را متقاعد كند كه برنامه‌هایش برای ترقی و كمال اجتماع ---------- است.
یك مدبر لایق باید برای حفظ حقوق اتباع، قدرت و قانون را به طور برابر و برای همگان اعمال كند در غیر این صورت جامعه انسانی نظم و قوام نمی‌گیرد.


در تفكر ---------- ابوعلی سینا منابع مالی حكومت از 3 منبع تامین می‌شود: مالیات، غرامت جنگی و غنایم جنگی. غرامت جنگی بر جنگجویان متجاوز و خیره‌سر تعلق می‌گیرد زیرا جنگ هزینه‌های مالی و انسانی گزاف بر جامعه تحمیل می‌كند. پس باید به پیروزی بینجامد و واقع‌بینانه باشد نه از روی هوی و هوس اقدام به جنگ نمایند. عامل چنین نبردهای بی‌هدف و خیره‌سرانه باید هزینه‌های آن را بپردازد. غنایم جنگی باید به خزانه دولت واریز شود كه از این راه هزینه‌های نظامی، مكلفان و نگهبانان تامین شود و بعلاوه باید به ستمدیدگان، تهیدستان و بیماران نیز مبالغی داد و سرانجام در راه مصالح اجتماعی مصرف شود.
ابن‌سینا برای تحقق ---------- فوق یك نظام عادلانه‌ای را پیشنهاد می‌كند كه بر دو اصل اعتباری استوار است: نخست این كه اگر كسی فلسفه را بفهمد مطابق اصول این علم و اگر درك نكند بر طبق مبادی دین رفتار كند. این دو اصل عمده، اساس «مدینه صالحه» هستند. طبق اندیشه بوعلی در مدینه صالحه، شهروندان سنت‌هایی را اجرا می‌كنند كه شارع مقدس‌(خدا)‌ آن را برای بشر وضع كرده و در نقطه مقابل در مدینه ضاله، در وضعیتی قرار داریم كه اتباع و رعایا نیازمند دعوت و گرایش در مسیر حقیقت و راستی‌اند زیرا افراد این جامعه در گمراهی وحشتناكی به سر می‌برند و رفتارهای ---------- و اجتماعی‌شان در مخالفت با شریعت خدا و پیامبر است.‌

به طور كلی در اندیشه ابن‌سینا حاكم باید دانا، عادل و عفیف، قاطع و در عین حال نرم و اهل مدارا باشد. در برابر سیاستگذاران (اهالی ریا و تزویر)‌ و تبهكاران (اهالی فساد و فسق و فجور)‌ محكم و مقتدرانه بایستد. جمع علم و عمل باشد به عبارتی گفتار و كردارش با یكدیگر متناقض نباشد. افزون بر این، مهم‌ترین وظیفه سلطان آگاه كردن افراد جامعه به وظایفشان است.
به این ترتیب در تفكر ابن‌سینا، شخص حاكم و رعایا از صفات ناپسند چون زنا، دزدی و قمار نهی می‌شوند. برعكس اگر از قوانین شارع مقدس پیروی كنند، موجب سعادت و كمال آن خواهد شد. برای رسیدن به سعادت لازم نیست مردم فلسفه و حقایق آن و عقول مفارقه را بفهمند. سعادت لذتی است كه از دستیابی به كمال حاصل می‌شود و شقاوت رنجی است كه در محرومیت از كمال گریبان آدمی را می‌گیرد. نخستین ضرورت برای فرآیند اجتماعی شدن انسان، نیاز او به همنوع است زیرا بقا و كمال او به این امر بستگی دارد. این ضرورت حقیقی و مبرا از تخیل، همانند نیاز معلول به علت است. پیروی از فرامین الهی موجب بهروزی افراد جامعه است لیكن این تمایل در همه افراد دیده نمی‌شود بنابراین باید نسبت به آنها آگاه شود.