اعصاب 12 گانه مغزی

[امير آشنا]

سلام و عرض ادب خدمت همراهان گرامی



ان شاالله در این تاپیک قصد داریم یکی از پایه ای ترین مباحث مربوط به دستگاه عصبی ، یعنی اعصاب 12 گانه مغزی رو به صورت مختصر و مفید معرفی کنیم . جالبه بدونیم مغز که مدیریت کنترل عصبی بدن رو بر عهده داره ، اصل کارکردش رو به واسطه 12 زوج عصب که به اون متصل هستند انجام میده . ان شاالله در این تاپیک هر عصب رو همراه با کارکرد و خصوصیات اصلی اون به صورت مجزا در یک پست خدمت علاقمندان معرفی می کنیم .



قبل از اون لازمه چند واژه رو که مکررا در مباحثمون از اونها استفاده می کنیم توضیح بدیم .

یه عصب ممکنه ، حسی ، حرکتی و یا به صورت توام ، حسی- حرکتی باشه ...

• عصب حسی : عصبی که پیام رو از اندام ها و پایانه های حسی سراسر بدن به مغز منتقل می کنه

• عصب حرکتی : عصبی که پیام یا دستور مغز رو از مغز به اندام های مورد نظر سراسر بدن منتقل می کنه

عصب ممکنه Ipsilateral، Contralateral و یا به صورت توام حاوی رشته های عصبی Ipsilateral و Contralateral باشه ...

دقت کردید بعضا گفته میشه مثلا کنترل فلان بخش از بدن در بخشی از مغز که در سمت مخالف اون قرار می گیره انجام میشه ...؟ علت این امر اینه که عصب خاصی که وظیفه کنترل اون عضو رو بر عهده داره ، به بخشی از مغز که در سمت مخالف اون عضو قرار داره متصل میشه ... مثلا عملی که توسط دست راست انجام میشه ممکنه تحت کنترل بخش چپ مغز باشه ... به این حالت ، عصب رسانی Contralateral گفته میشه ... گاهی هم کاملا برعکس ، یعنی اندام مورد نظر دقیقا تحت کنترل عصبی سمت موافق مغزه که به این حالت هم عصب دهیIpsilateral گفته میشه ... بعضی اعصاب مغزی کاملا Ipsilateral ، برخی کاملا Contralateral و برخی به صورت توام ، حاوی رشته های Ipsilateral و Contralateral هستند ...


ان شا الله در پست های بعدی به ترتیب اعصاب 12 گانه مغزی رو معرفی می کنیم ...

تذکر مهم :
استفاده از مطالب این تاپیک تنها با ذکر منبع ( سایت علمی نخبگان جوان ) مجاز است

[امير آشنا]

در این تصویر می تونیم یه نمای کلی از 12 زوج عصبی که به مغز متصل هستند ملاحظه کنیم

[امير آشنا]

عصب زوج 1 : عصب بويايي ( Olfactory Nerve )

عصب حسي و Ipsilateral



وظيفه اين زوج عصب ، انتقال حس بويايي از گيرنده هاي حسي بويايي در بيني به مركز بويايي واقع در لوب قدامي مغزه ...

بررسي دقيق كاركرد عصب بويايي با روش هاي الكتريكي امكانپذيره ...



عصب بويايي دو اختلاف اساسي با ساير 11 زوج اعصاب مغزي داره كه عبارتند از :

• رشته هاي عصب بويايي تنها اعصابي هستند كه بدون عبور از تالاموس به مغز مي رسند ؛ بنابراين در صورتي كه تنها حس بويايي سالم باشه و ساير حواس دچار اختلال باشند ، احتمال درگيري تالاموس بسيار زياده ...

• سلول هاي عصب بويايي تقريبا تنها سلول هاي عصبي هستند كه قدرت ترميم يا Regeneration دارند ... بنابراين در صورت آسيب سلول هاي حسي بويايي ، امكان ترميم و بازسازي اونها وجود داره .. اهميت اين مساله به اين دليله كه اين موضوع نشان دهنده وجود قدرت ترميم در سلول هاي عصبيه . بنابراين از اونجا كه منشاء ژنتيكي تمامي اين سلول هاي عصبي يكسانه ، ميشه انتظار داشت امكان بروز ژنتيكي خواص ترميمي ساير سلول هاي عصبي هم وجود داشته باشه ...

در این تصویر نوک پنس محل اتصال عصب بویایی به مغز رو نشون میده

در این تصویر رشته های عصبی ظریفی که از پایانه های بویایی بینی شروع شده و با پیوستن به هم عصب بویایی رو تشکیل میدن مشاهده می کنید

[امير آشنا]

عصب زوج 2 : عصب بينايي ( Optic Nerve )

عصب حسي و دارای رشته های عصبی Ipsilateral و Contralateral ( توام )



وظيفه اين زوج عصب ، انتقال حس بینایی از گيرنده هاي حسي بینایی در شبکیه چشم ( Retina ) به مركز بینايي واقع در لوب پس سری مغزه ( Occipital lobe ) ...


عصب بینایی هر چشم پس از خروج از شبکیه به ناحیه های در پشت چشم می رسه کیاسمای بینایی ( Optic Chiasma ) . این ناحیه در واقع محل تقاطع اعصاب بیناییه که از هر چشم خارج میشن ... در ناحیه کیاسما بعضی از رشته های عصبی به سمت مخالف مغز میرن ( Contralateral ) و به اصطلاح با تعدادی از رشته های عصبی بینایی سمت مقابل «تقاطع» پیدا می کنند . برخی از رشته های عصبی هم کماکان با عبور از ناحیه کیاسما به سمت موافق مغز مسیر خود رو ادامه میدن ( Ipsilateral ) ... در تصویر زیر توضیحات ذکر شده رو ملاحظه می کنید ...

در این تصویر ، رشته های عصبی آبی رنگ نشان دهنده بخش Contralateral و رشته های عصبی قرمز رنگ نشان دهنده بخش Ipsilateral هستند . به ادامه هر عصب بینایی بعد از عبور از کیاسمای بینایی ، Optic tract گفته میشه ... تفاوت tract باNerve ( عصب ) در اینه که به صورت توام حاوی رشته های Ipsilateral و Contralateral است.


زمانی که فرد به نقطه ای نگاه می کنه ، بخشی از بینایی به دید هر چشم به تنهایی و بخشی به دید مشترک دو چشم مربوط میشه ... به عبارتی ، میدان دید بیشتر به دید هر چشم ( Monocular Vision ) و عمق و دقت بینایی به دید اشتراکی دو چشم ( Binocular Vision ) ارتباط داره . در تکامل موجودات زنده ، موجودات زنده ای که که چشم های اونها در دو طرف سر قرار گرفته باشه ، دید تک چشمی بیشتر ( میدان دید وسیع تر ) و دید دو چشمی ( اشتراکی ) کمتر ( عمق و دقت بینایی کمتر ) دارند . برای مثال به ترتیب از ماهی ، گاو و اسب ، سگ و گربه و نهایتا انسان ، با توجه به موقعیت قرار گرفتن چشم ها ، میدان دید کاهش و عمق و دقت بینایی افزایش پیدا می کنه ... مشخصا حیواناتی که شکارچی هستند ، معمولا چشم هایشان به سمت جلوی سر متمایله چون برای این حیوانات دقت بینایی اهمیت بسیاری داره و در حیواناتی که بیشتر توسط حیوانات دیگه شکار میشن ، عمدتا چشم ها در دوطرف سر قرار می گیره تا با افزایش میدان دید ، امکان فرار از دست صیادان طبیعی وجود داشته باشه ...
علاوه بر این موضوع ، برای اینکه یک موجود زنده دقت بینایی بیشتری داشته باشه می بایست میزان رشته های Contralateral عصب بینایی در این موجود زنده بیشتر باشه ... بنابراین موجوداتی که در روند تکاملی خودشون بینایی دقیق تری دارند ، رشته های Contralateral بیشتری هم دارند .

[امير آشنا]

عصب زوج 3 : عصب حرکتی چشم ( Oculomotor Nerve)

عصب حرکتی و دارای رشته های عصبی Ipsilateral و Contralateral ( توام )




حرکات هر چشم انسان توسط 6 عضله انجام و این عضلات توسط 3 زوج عصب ، عصب دهی میشن ... این عضلات عبارتند از 4 عضله مستقیم ( Rectus muscles ) و 2 عضله مورب (Oblique muscles ) . عضلات مستقیم عبارتند از عضله مستقیم بالایی ، مستقیم پائینی ، مستقیم میانی و مستقیم جانبی . عضلات مورب هم عبارتند از عضله مورب بالایی و مورب پائینی . از مجموع 6 عضله ، 4 عضله ( یعنی عضلات مستقیم بالایی ، پائینی ، میانی و عضله مورب بالایی ) توسط عصب زوج سوم یا همون عصب حرکتی چشم عصب دهی میشن ؛ بنایراین وجه تسمیه این عصب مشخصا اینه که مسوول عمده حرکات چشم محسوب میشه ...

در این تصویر ، نوک پنس نشون دهنده محل خروج عصب زوج سوم از مغزه ...

علاوه بر این ، هسته های عصبی خاصی در مغز وجود دارند که هسته های عصبی پاراسمپاتیک بوده و وظیفه اونها منقبض کردن عضلات حلقوی مردمک چشمه ... عصب پاراسمپاتیکی که از هسته ها به سمت مردمک میره ، در غلاف عصب زوج سوم حرکت می کنه که هرچند ارتباط مستقیمی با این عصب نداره ولی در صورت قطع عصب زوج سوم ، این عصب پاراسمپاتیکی هم ممکنه صدمه ببینه و در این صورت عمل انقباض مردمک که به خصوص در پاسخ به تابش نور انجام میشه دچار اختلال میشه ...
به صورت خلاصه ، تابش نور به چشم باعث ایجاد پیامی از سلول های شبکیه به عصب بینایی ( عصب زوج 2 ) میشه که این پیام پس از عبور از کیاسمای بینایی به هسته های پاراسمپاتیکی در مغز می رسه و پاسخ این پیام توسط عصب پاراسمپاتیکی و در غلاف عصس زوج سوم به عضلات حلقوی مردمک چشم می رسه ...

[امير آشنا]

عصب زوج 4 : عصب قرقره ای ( Trochlear Nerve )

عصب حرکتی و دارای رشته های عصبیContralateral




اين زوج عصب ، عضله مورب بالایی ( Superior Oblique muscle ) چشم رو عصب دهی می کنه . وجه تسمیه «قرقره ای» برای این عصب اینه که تاندون عضله مورب بالایی چشم که این عصب به اون وصل میشه ، قبل از اتصال به پریوستئوم استخوان حدقه چشم ، از یه لوپ فیبروزی عبور می کنه و شکل قرقره پیدا می کنه ...


عصب قرقره ای تنها عصب مغزه که از سطح پشتی ساقه مغز جدا میشه ... این عصب در بین سایر اعصاب مغزی از کمترین تعداد رشته های آکسون برخورداره و در عین حال ، طولانی ترین مسیر رو در داخل جمجمه طی می کنه ... این عصب مسوول بخشی از حرکات چرخشی کره چشمه که توسط عضله مورب بالایی انجام میشه ...

در تصویر زیر چگونگی جدا شدن عصب از سطح پشتی ساقه مغز رو ملاحظه می کنید ( نوک پنس ریشه عصب رو نشون میده ... )

[امير آشنا]

عصب زوج 5 : عصب سه قلو ( Trigeminal Nerve )

عصبی حسی و حرکتی و دارای رشته های عصبی Ipsilateral و Contralateral




اين زوج عصب ، بزرگترین عصب مغز محسوب میشه ... حرکت عضلات جوشی با عصب دهی شاخه حرکتی عصب سه قلو انجام میشه ... بخش حسی این عصب هم سه شاخه داره ( Ophthalmic ، Maxillary و Mandibular ) که همون شاخه های چشمی ، فک بالایی و فک پائینی هستن و در مجموع تمام حس صورت رو عصب دهی می کنن ...
در فردی که به صورت ناگهانی دچار عدم توانایی در جوش و یا ریزش بزاق میشه ، یکی از تشخیص های تفریقی که می بایست مدنظر قرار بگیره ، فلجی بخش حرکتی عصب سه قلوست ... از روش های ارزیابی ساده کارکرد این عصب هم می تونیم به رفلکس پلکی ، رفلکس بینی و رفلکس قرنیه اشاره کنیم که به طور معمول برای ارزیابی اولیه کارکرد عصب تحت بررسی قرار می گیرن ...

نکته جالب و در عین حال مساله سازی که در مورد عصب سه قلو و جود داره اینه که این عصب ، مخفی گاه هرپس ویروس عامل تبخال محسوب میشه ... به این صورت که این ویروس با مخفی شدن در غلاف این عب ، از واکنش سیستم ایمنی بدن در امان می مونه و می تونه مدت ها در این محل باقی بمونه و در شرایطی که به هر علتی استرسی به فرد وارد بشه ( مثل از خواب پریدن ناگهانی ، ترس شدید ، استرس زایمان و ... ) ویروس عامل تبخال از یکی از سه مسیر Ophthalmic ، Maxillary و Mandibular به سمت جلو حرکت می کنه و خودش رو به سطح بدن می رسونه ... معمولا شاخه های Maxillary و Mandibular بیشتر مورد توجه ویروس هستن !!! بنابراین با حرکت از طریق این شاخه ها فرم تیپیک تبخال اطراف لب و دهان رو ممکنه مشاهده کنیم که با درمان دارویی و یا بدون اون مجددا ویروس به حالت خفته در غلاف عصب قرار می گیره تا استرس دیگه و هجومی دوباره ...!
با اهمه این اوصاف گاهی اوقات این ویروس با بدشانسی فرد بیمار ، شاخه ophthalmic رو مورد توجه قرار میده و با حرکت در غلاف این شاخه ، خودش رو به سطح قرنیه چشم می رسونه و با ایجاد کراتیت های هرپس ویروسی حتی ممکنه باعث کوری فرد بشه ...

در تصویر زیر چگونگی جدا شدن عصب سه قلو رو از مغز رو ملاحظه می کنید ( به محلی که نوک پنس نشون میده دقت کنید ... )

[امير آشنا]

عصب زوج 6 : عصب اشتياقی ( Abducens Nerve )

عصب حرکتی و دارای رشته های Ipsilateral




این عصب عضله مستقیم خارجی ( Rectus Lateralis Muscle) چشم رو عصب دهی می کنه ...
عارضه شایعی تحت عنوان لوچی ( Strabismus) وجود داره که در اون کره چشم عمدتا در اثر صدمه دیدن اعصاب تعصیب کننده عضلات چشم ، به سمت خاصی منحرف میشه بنابراین ممکنه انواع مختلف لوچی در اثر آسیب به اعصاب مختلف ایجاد بشه که در این بین ، لوچی داخلی ( Medial S. ) شیوع بالاتری داره ... چون عصب اشتیاقی که عضله مسقیم خارجی رو عصب دهی می کنه ، سطحی ترین عصب حرکتی چشم محسوب میشه و به همین دلیل هم بیشتر در معرض آسیب های ناشی از ضربه قرار می گیره ... به عنوان یه قاعده کلی درنظر داشته باشید اعصاب حرکتی کلیه وظایف تعیین شده خودشون رو با کمک عضلات انجام میدن ؛ با فلجی یه عصب حرکتی ، عضله ای که توسط این عصب تعصیب میشه به حالت شل درمیاد و عضله سمت مقابل که توسط عصب دیگه ای عصب دهی میشه به حالت انقباض درمیاد ؛ دقیقا به همین دلیل ، با فلجی عصب اشتیاقی ، عضله مستقیم خارجی به حالت شل درمیاد و نتیجتا عضله سمت مقابل یعنی عضله مستقیم داخلی به حالت انقباض درمیاد و کره چشم به سمت داخل ( یعنی وسط صورت منحرف میشه ) ...

در تصویر زیر موردی از Medial Strabismus رو مشاهده می کنید ...

در حیواناتی مثل سگ و گربه ، چشم عضله منحصربفرد دیگه ای هم داره به نام عضله عقب کشنده کره چشم ( Retractor Bulbi Muscle ) که در زمان هایی که تهدیدی برای حیوان ایجاد بشه با انقباض خودش باعث عقب رفتن کره چشم به سمت استخوان حدقه میشه و با این کار تا حد زیادی از آسیب احتمالی به چشم جلوگیری می کنه ... در این حیوانات عضله عقب کشنده کره چشم هم توسط عصب اشتیاقی عصب دهی میشه ...

در تصویر زیر چگونگی خروج عصب اشتیاقی از مغز رو ملاحظه می کنید

[امير آشنا]

عصب زوج 7 : عصب صورتی ( Facial Nerve )

عصب حسی و حرکتی و دارای رشته های Contralateral




بخش حرکتی این عصب بسیار مهم ، حرکات همه عضلات صورت به جز عضلات جوشی رو تحت کنترل داره ... در واقع این عصب مسوول میمیک چهره و تغییرات در شکل صورت فرد محسوب میشه ... در زمانی که هر دو عصب سمت چپ و راست کاملا فلج شده باشند چهره فرد به صورت شخصی ماسک زده درمیاد ( چهره بی حالت ) ... در فلجی یک طرفه ، عضلات صورت به سمت طرف سالم منحرف میشن ... هسته های عصب زوج هفتم در ساقه مغز ( Brain Stem ) بسیار وسیع و پراکنده هستند ... از اونجا که عضلات زیادی در صورت وجود دارند و چند ده نرون حرکتی ( که از هسته های این عصب در ساقه مغز منشا می گیرن ) تشکیل دهنده این عصب هستند ، هر ضایعه ای که در ساقه مغز رخ بده ( به خصوص سکته های مغزی ) به احتمال بسیار زیاد بخشی از این هسته های مغزی رو تحت تاثیر قرار میده ؛ به همین دلیل بروز تغییرات چهره در مبتلایان به سکته های مغزی بسیار متداوله ...

در تصویر زیر ( A ) فردی رو مشاهده می کنید که دچار فلجی یک طرفه عصب زوج هفتم شده ؛ همون طور که ذکر کردیم ، در فلجی یک طرفه ، عضلات صورت به سمت طرف سالم منحرف میشن بنابراین میشه در اینجا تشخیص داد که عصبی که سمت چپ صورت این خانم رو تعصیب می کرده دچار فلجی شده ...
در بخش B هم ظاهر صورت پس از بهبودی نسبی مشاهده میشه

بخش حسی عصب زوج هفتم ، مسوول درک قسمتی از حس چشایی محسوب میشه ( که البته عصب زوج نهم مغزی در این درک نقش مهم تری داره )

در تصویر زیر چگونگی خروج عصب صورتی از مغز رو ملاحظه می کنید

[امير آشنا]

عصب زوج 8 : عصب دهليزی-حلزونی ( Vestibulocochlear Nerve )

عصب حسی و دارای رشته های Ipsilateral و Contralateral




این عصب همونطور که از نامش مشخصه از بهم پیوستن دو انشعاب حلزونی و دهلیزی تشکیل میشه ...

1. انشعاب حلزونی در ناحیه گوش داخلی با تعصیب ناحیه حلزونی و اجسام کورتی ( Corti Bodies ) ارتعاشات صوتی رو به مغز مخابره می کنه ... با وجودی که این عصب عصبی حسی محسوب میشه ولی از توانایی جالب ویژه ای هم برخورداره ... این توانایی خاص به ما اجازه میده در محیطی شلوغ بر روی صدا یا صداهایی خاص تمرکز کنیم و حتی صداهای دیگه رو نشنویم ...

2. انشعاب دهلیزی که در واقع بخشی از حس عمقی ( Proprioception ) محسوب میشه ... در گوش داخلی علاوه بر ناحیه حلزونی و اجسام کورتی که در شنوایی نقش دارن ، سه مجرای نیم دایره ای کوچک وجود دارن که به صورت عمود بر هم و در سه وضعیت فضایی مختلف قرار گرفته اند ؛ با تغییر حالت سر ، موقعیت فضایی ایم سه مجرا هم تغییر می کنه این تغییر رو انشعاب دهلیزی عصب زوج هشتم به مغز مخابره می کنه که با این کار در حقیقت موقعیت فضایی بدن برای مغز مشخص میشه ...
علاوه بر این نقش ، انشعاب دهلیزی حرکات چشم رو هم تنظیم می کنه ... اگه به خاطر داشته باشید در پست های قبل عرض کردیم که زمانی که برای مثال قصد داریم به سمت راست نگاه کنیم ، در چشم راست عصب زوج ششم می بایست عضله مستقیم خارجی چشم راست رو تحریک کنه و همزمان با این تحریک ، در چشم چشم چپ هم عصب زوج سوم باید عضله مستقیم داخلی رو تحریک به انقباض کنه ... در عین حال می بایست عصب زوج سوم چشم راست و عصب زوج ششم چشم چپ هم در حالت ریلکس و بدون تحریک باشه تا امکان این انقباضات عضلانی برای دیدن جسمی در سمت راست ما فراهم بشه ...! این هماهنگی اعصاب که لازمه بینایی صحیح محسوب میشه توسط انشعاب دهلیزی عصب زوج هشتم انجام میشه ...


یکی از عوارض مهمی که می تونه به دلیل اختلال در انشعاب دهلیزی عصب زوج هشتم ( و مجاری نیمدایره گوش داخلی ) رخ بده ، عارضه ایه به نام نیستاگموس ( Nystagmos ) ... نیستاگموس به معنی حرکات غیرطبیعی و منظم کره چشم هستش ... دو نوع کلی نیستاگموس وجود داره که به نیستاگموس پاندولی و نیستاگموس دی فازیک مشهورند ... در نوع پاندولی کره چشم با سرعتی یکسان و دقیقا مشابه پاندول ساعت های شماطه دار از سمتی به سمت دیگه حرکت می کنه ... ولی در نوع دی فازیک همون طور که از نام اون مشخصه ، حرکت چشم در دو فاز سریع و کند صورت می گیره ...
از نظر جهت حرکت کره چشم هم نیستاگموس به سه نوع افقی ، عمودی و دورانی تقسیم میشه ... نوع افقی ناشی از اختلال در انشعاب دهلیزی عصب زوج هشتم و مجاری نیمدایره گوش میانیه ( در نوع افقی در صورتی که نیستاگموس از نوع دی فازیک باشه ، در فاز حرکت سریع ، کره چشم از بخش صدمه دیده دور میشه ... یعنی مثلا اگه فاز سریع از سمت راست به سمت چپ حرکت کنه ، نشون دهنده اختلال عصبی در سمت راسته ) نوع عمودی اختلال مرکزی در هسته های عصبی زوج هشتم در مغزه و نوع دورانی هم ناشی از اختلال توام خود عصب و مجاری نیمدایره گوش داخلی به همراه اختلال در هسته های عصبی زوج هشتمه

در این تصویر محل خروج عصب زوج هشتم از مغز رو مشاهده می کنید