عزت الله نگهبان، پدر دانش باستانشناسی نوین ایران

[باستان شناس]

عزت الله نگهبان، پدر دانش باستانشناسی نوین ایران


دكتر عزت الله نگهبان - باستان شناس متولد ۱۳۰۰ - اهواز
۱۳۲۸- فارغ التحصیل رشته باستان شناسى از دانشگاه تهران
۱۳۲۹- ورود به مؤسسه شرق شناسى دانشگاه شیكاگو
۱۳۳۳- اخذ درجه فوق لیسانس
۱۳۴۵- اخذ دكتراى افتخارى از دانشگاه تهران
۵۶-۱۳۴۶- مدیریت گروه باستان شناسى دانشگاه تهران
۱۳۳۶- بنیان گذارى مؤسسه باستان شناسى دانشگاه تهران
- ایجاد كارگاه دائمى دشت قزوین براى فعالیتهاى دانشجویان

- از دكتر نگهبان چندین كتاب و بیش از ۷۰ مقاله مهم علمى در زمینه باستان شناسى به چاپ رسیده است.

«باستان شناسى، دانش بررسى فرهنگ هاى انسانى از راه بازیابى، مستندسازى، و تحلیل بازمانده هاى مادى بشر، همچون معمارى، دست ساخته ها، بازمانده هاى انسانى و یا پهنه زمین است.
هدف نهایى باستان شناسى، روشنگرى درباره تاریخ بشر و فراز و فرود شكل گیرى تمدن است.
از این رو بسیارى از رشته هاى دیگر علوم انسانى نظیر تاریخ، گیتا شناسى، زمین شناسى و مردم شناسى در پیوند با این دانش بشرى بوده اند. با این حال علم باستان شناسى از چندین دهه قبل نه تنها در اصول و روش تحقیق، بلكه در اهداف نیز به سرعت دستخوش تحولات بنیادى شده است.
باستان شناسى با درك مفاهیم میراث گذشتگان بر مبناى آثار باقى مانده در درون و برون خاك به این اسناد و میراث گذشته معناى فرهنگى ویژه مى دهد.» در ایران همپاى كاوش هاى فرنگیان، دانش باستان شناسى نزد معدود دانش آموختگان و فرهیختگان این رشته، بسط و گسترش یافت.
در این میان بودند بزرگانى كه در تثبیت و ساماندهى مبانى باستان شناسى از یك سو و پژوهش هاى فراگیر عملى این رشته در ایران سهم بسزایى داشتند. دكتر عزت الله نگهبان از جمله این بزرگان و از مهمترین آنهاست.

مهرگان امروز به این چهره مهم علمى اختصاص یافته است:


زهرا نعیمى: عزت الله نگهبان را جملگى پدر باستان شناسى نو در ایران مى دانند و جملگى از خدمات ارزنده اش یاد مى كنند.

خدمات او آنچنان است كه ضمن اهمیت هر كدام از عناوین آن، مجموع به هم پیوسته اى است كه به ارتقاى سطح دانش باستان شناسى به طور عام و گسترش كاوش هاى عملى به طور خاص منجر شده است. و نیز مى توان گفت بنیاد و اساس تحصیلات آكادمیك نو در رشته باستان شناسى و كمك به وضع قوانینى كه همچنان پا بر جا و راهگشاى بسیارى مسائل موجود در این زمینه است، مرهون تلاش و فعالیتهاى این پژوهشگر و معلم باستان شناس ایران است.

دید باز و دور اندیش نگهبان، تجارب بسیار او و آشنایى با وضعیت آموزش این رشته در دانشگاهها و اطلاع از جایگاه چنین مقوله اى در جوامع گوناگون و البته عشق به پایدارى میراث گذشتگان او را بر آن داشت كه تمام نیروى خود را به كارگیرد تا بتواند در جهت آشنایى هرچه بیشتر مردم و مسؤولان با فرهنگ، هنر و هویت پیشینیان خود و ایجاد نگرش نو به این موضوع كه تا آن زمان میراث فرهنگى را چیزى جز گنج تلقى نمى كردند، گامى مؤثر بردارد. نگهبان در ۱۳۰۰ شمسى در اهواز به دنیا آمد. تحصیلات خود را در دبستان جمشید جم و دبیرستان فیروز بهرام و مدرسه فنى آلمانى در تهران به پایان برد.

او در سال ۱۳۲۸ فارغ التحصیل رشته باستان شناسى از دانشگاه تهران شد. در ۱۳۲۹ وارد مؤسسه شرق شناسى دانشگاه شیكاگو شد و در مدت چهارسال مدرك فوق لیسانس این دانشكده را از آن خود كرد.

طى این سالها با راهنمایى رونالدمك كان به بررسى سیر سفال نخودى رنگ در منطقه خوزستان پرداخت و اطلاعات بسیارى در این زمینه جمع آورى كرد كه حاصل آن را در نهایت در رساله خود تدوین كرد.
همزمان با تحصیلات او در شیكاگو، اوضاع سیاسى ایران در نهایت پرتلاطم بود و نهضت ملى شدن صنعت نفت به پرتگاه كودتا نزدیك مى شد . با جریانات منتج به كودتا علیه دكتر مصدق و قیام ملى در سال ۳۲ اوضاع سیاسى و اجتماعى ایران آشفته شد و به همین دلیل كمكهاى مالى دولت ایران هم به دانشجویان ایران در خارج قطع شد و در این زمان بود كه او مخارج تحصیل و زندگى خواهرش را نیز كه به تحصیل در آلمان مشغول بود ، تأمین مى كرد و اینگونه بود كه نگهبان جوان با قطع كمكهاى مالى مجبور شد بخش اعظم وقت خود را صرف كسب درآمد كند.
یكى از جالبترین مشاغل گوناگونى كه طى این مدت تجربه كرد، عكاسى خانه به خانه از كودكان بود. شغلى كه لازمه آن چهره اى خندان و طبعى شوخ است و این بیانگر جنبه اى از شخصیت نگهبان بود كه او در پنهان كردن آن كم و بیش موفق بوده است.
او طى اقامتش در شیكاگو در اینترنشنال هاوس در نزدیكى دانشگاه زندگى مى كرد و در همین مكان بود كه با همسرش میر یام لویس میر دانشجوى رشته كتابدارى آشنا شد و با او ازدواج كرد. نسل نگهبان، نسل دلسوختگان فرهنگ ایرانى است و هویت ملى بیش از هر هویت دیگرى، بینش و نظرگاه این نسل را آراسته است.


نگهبان نیز یكى از سرسخت ترین مدافعان منظم كردن فعالیتهاى مربوط به باستان شناسى بود بسیارى او را دشمن بزرگ قاچاقچیان و دلالان عتیقه در ایران مى دانند.

و به راستى كه نام او با مشى و منش پاسدارى از میراث فرهنگ ایران قرین و عجین است و با همین مشى بود كه در پنجمین كنگره بین المللى باستان شناسى و هنر ایران در سال ۴۷ مقاله اى ارائه داد و در آن ماده اى پیشنهاد كرد كه براساس آن خرید و فروش اشیاى باستانى به صورت غیر مجاز واز طریق قاچاق ممنوع اعلام شود. و كنگره را ملزم به صدور قانونى در این زمینه كرد و بدین ترتیب نقش اساسى در تصویب قطعنامه اى در محكوم كردن قاچاق و فروش اشیاى عتیقه داشت. او بهتر از هر كس دیگر مى دانست كه میراث فرهنگى ایران گنجینه اى است كه هویت فرهنگى ما را رقم زده است و حراست از آن را وظیفه خود مى دانست.

نگهبان پیگیرى صدور قطعنامه منع فروش اشیاى عتیقه را در سمت مشاورت اداره باستان شناسى وقت ادامه داد و سهم عمده اى را در جلوگیرى از فعالیتهاى غیر قانونى در زمینه خرید و فروش وقاچاق اشیاى باستانى به خود اختصاص داد.

او حتى درمخالفت با شهرام، پسر اشرف پهلوى كه یكى از عاملان خرید وفروش عتیقه درسالهاى پیش ازانقلاب بود، نامه اى به شاه نوشت وازبین رفتن آثار فرهنگى را متذكر شد واینك تمام هم و غمش دراعتلاى مملكت خواهد بود... دركنار این نگاه سرسختانه براى حفظ میراث فرهنگى ایران ، او شرایط كاوش و پژوهش هاى علمى ونظرى درباره این میراث غنى را براى همه پژوهندگان فراهم مى كرد.

نگهبان به طور تصادفى با دعوت رابرت بردوود از باستان شناسان مهم آن دوران وهمكارانش به ایران فصل جدید علمى درباستان شناسى پیش ازتاریخ ایران ایفا كرد. تا پیش از ۱۹۶۰ اطلاعات ما درمورد آغاز دوران روستانشینى وتوسعه اقتصاد معیشتى برپایه كشاورزى درایران، بسیار اندك بود .

درسالهاى ۱۹۵۰ دكتر« بردوود» براى پژوهشهاى علمى درباره دوران پلایستوسین مؤخر و هولوسین قدیم (۱۲۰۰۰ تا ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد) سرگرم فعالیتهاى باستان شناختى دركردستان عراق بود. با سقوط رژیم پادشاهى درعراق دراواخر سالهاى ۱۹۵۰ ادامه كار پژوهشى غیرممكن شد ودرخواست او براى پژوهش درتركیه به جایى نرسید.

در۱۹۵۸ دركنگره بین المللى باستان شناسى پیش از تاریخ درهامبورگ دكتر نگهبان و بردوود یكدیگر را ملاقات كردند، نگهبان از مشكل بردوود مطلع شد و پیشنهاد كرد كه او كار خود را دركوهپایه هاى زاگرس درایران ادامه دهد.

این ملاقات اتفاقى و استقبال بردوود از این پیشنهاد سرآغاز فصلى جدید درباستان شناسى ایران بود ودرنتیجه آن گروهى ازبهترین باستان شناسان بین المللى مانند سانگهول، كنت فلانرى، پتى جوواتسون و بروفس ها و ... فعالیتهاى علمى خود را درایران متمركز كردند.

عزت الله نگهبان تا سال ۱۳۳۵ شمسى در آمریكا بود اما با شنیدن گزارشهایى مبنى بر غارت تپه باستانى مارلیك و پاسدارى ازمیراث فرهنگى كه دروجود او همواره زبانه مى كشید باعث شد تا باز گردد وبه كاوش دراین منطقه بپردازد.

بالاخره محوطه باستانى مارلیك ازقدیمى ترین وغنى ترین محوطه هاى باستانى كشور درسال ۱۳۴۰ توسط هیأت ایرانى به سرپرستى دكتر نگهبان وتلاش دكتر محسن مقدم مأمور تشكیل هیأت ، مورد كاوش قرارگرفت.

اشیاى به دست آمده ازمارلیك ، مهرها وتدفین هاى نادرش گنجینه اى را فراهم كرد كه درنهایت با راه یابى به موزه، برگ دیگرى از اسناد تاریخ تمدن درسرزمین ایران آشكار شد.
نگهبان همچنین با كاربر روى منطقه باستانى هفت تپه باعث نجات این آثار از تخریب وغارت شد. طرح كشت نیشكر مى رفت كه آثار موجود دراین منطقه را براى همیشه ازبین ببرد. حضور نگهبان مانع از این فاجعه فرهنگى شد.

او دركنار كار دانشگاه وگروه باستان شناسى كارهاى پژوهشى وتحقیقاتى خود را انجام مى داد. پس از بازگشت به تهران با درجه دانشیارى به استخدام دانشگاه تهران درآمد وبا اخذ دكتراى افتخارى ازدانشگاه تهران درسال ۱۳۴۵ به درجه استادى ارتقا یافت. او درسال ۱۳۳۶ مؤسسه باستان شناسى دانشگاه تهران را بنیاد نهاد وبه مدت ۱۰ سال عهده دار ریاست آن بود.

ازجمله كارهاى ماندگار نگهبان دردانشگاه تهران كه گروه باستان شناسى اش پویایى و پرورش نخبه هاى امروز این رشته را مدیون اوست، قراردادن واحدهاى عملى براى دانشجویان این رشته حین ۴ سال تحصیل بود. او با متمركز كردن فعالیتهاى علمى خود درایران اقدام به ایجاد كارگاهى دائمى دردشت سگز آباد قزوین كرد.

براى این كار پس از كوششهاى فراوان موفق به كسب مجوز وبودجه لازم براى تعمیر كاروانسراى محمود محمد آباد خره شد.

با مرمت این كاروانسرا كه تنها مخروبه اى از آن باقى مانده بود، محلى جهت پژوهشهاى مستمر دانشگاه تهران به وجود آمد كه دانشجویان در فعالیتهاى میدانى براى پیشبرد اهداف باستان شناسى تربیت مى شدند.

ویلاى شخصى دكتر نگهبان دركلاردشت نیز پایگاه بررسیهاى پژوهشى وباستان شناسى دانشجویان بود كه با رفتن نگهبان به فیلادلفیا این محل خالى شد. فارغ از برنامه تدریس وامور ادارى دكتر نگهبان اوقات فراغت خود را به مطالعه برروى فعالیتهاى خود اختصاص داده وهمچنان دراین راه خستگى ناپذیر است.

پس ازانقلاب نگهبان از ایران رفت . سالها از وطن خویش وجایى كه یك عمر زندگى اش را صرف آن كرده بود، دور بود تا اینكه پس از تشكیل سازمان میراث فرهنگى ، دكتر مهدى حجت اولین رئیس این سازمان، ازاو دعوت كرد تا به ایران بیاید ودرسمت مشاور و راهنماى پروژه هاى باستان شناسى، با این سازمان همكارى كند. نگهبان به ایران بازگشت، طى مراسمى ازاو قدردانى شد واز آن پس به عنوان مشاوره و راهنما درپروژه ها دائماً دررفت و آمد به ایران بود. اما هم اكنون چهار سالى هست كه كهولت سن به او اجازه چنین سفرهایى نمى دهد .

نگهبان را دركنارمان نمى بینیم اما نام او و تلاشهایش ، همواره با ما و تمامى فعالان عرصه باستان شناسى وبه خصوص دانشگاه تهران خواهد بود.

كتابهاى فلزات مارلیك ، گزارش كامل خویات مارلیك، وگزارش كاوشهاى هفت تپه وتعداد بیش از ۷۰ مقاله علمى درزمینه هاى مختلف تاریخ وهنر به خصوص عیلامى ، مكتوباتى است كه از او به یادگار مانده ومنبع همه دانشجویان ودانش آموختگان باستان شناسى درایران بوده ، هست وخواهد بود.



http://www.hammihan.com/pbio/id/000256.php