بیولوژی کرم های حلقوی

[*FATIMA*]

بیولوژی کرم های حلقوی

شاخه کرم های حلقوی سه رده پرتاران ( پلی کتا Polychaeta ) ، کم تاران ( الیگوتا Oligochaeta ) و بی تاران ( هیرودینانس Hirudineans or Achaeta ) را دارد که رده نخست و سوم آن در آب های آزاد زندگی می کنند . آنها بیشتر زندگی انگلی دارند و در خاک اهمیت چندانی ندارند .

از کلاس کم تاران بیش از 5000 گونه جانور شناسایی شده است که آنها در آب های شیرین ، شور ، برکه و دریاها و همچنین خشکی ها زندگی می کنند . جانوران خشکی زی این رده مانند کرم های خاکی و کرم های گلدانی در خاک اهمیت بسیار دارند به گونه ای که آنها را به نام هایی چون شش های خاک ، سوراخ های تنفسی خاک ، دستگاه گوارش خاک ، شخم زننده های نخستین یا بنیادگران یا معماران خاک خوانده اند .

در میان کرم های خاکی که در سرزمین های معتدله زندگی می کنند خانواده لومیریسیده (Lumbricidae ) مهم ترین آنها است که جنس لومبریکوس ( Lumbricus ) با درازای 3 تا 30 سانتیمتر و آلولوبوفورا (Allolobophora ) با درازای 4 تا 20 سانتیمتر از جنس های مهم آن هستند .

مهم ترین خانواده کرم خاکی که در سرزمین های گرمسیر زندگی می کند مگاسکولسیده ( Megascolecidae ) است که مگاسکولکس ( Megascolex ) و مگاسکولیدس ( Megascolides ) از جنس های مهم آن است . رینودریلوس ( Rhinodrilus ) جنس دیگری از کرم های خانواده گلوسوسکولسیده ( Glossoscolecidae ) است که در سرزمین های گرمسیر زندگی می کند . درازای این جنس از 1 تا 3 متر و قطر آنها از 2 تا 3 سانتیمتر گزارش شده است .این کرم های بزرگ و درشت را کرم های غول آسا می نامند .

مهم ترین خانواده کرم های گلدانی که در همه سرزمین ها یافت شده است خانواده انکی ترییده ( Enchytraeidae ) می باشد که اندازه آنها کوچک و درازایی از 2 تا 30 میلیمتر دارند که گاهی به 5 سانتیمتر هم می رسد . قطر آنها نیز کوچک و از 0/2 تا 1 میلیمتر است .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

ریخت شناسی کرم های حلقوی

این شاخه از جانوران ، تن حلقه حلقه و بند بند دارند که در خانواده ی لومبریسیده دیواره بندها به اندازه ای فرو رفته است که به لوله گوارش آن چسبیده است . شمار بندهای تن یک کرم از بیش از 7 بند در کرم های کوچک تا 600-500 بند در کرم های غول آسا است و با سالخوردگی جانور شمار آنها بیشتر می شود . شمار بندهای تن کرم لومبریکوس ترستریس نزدیک 180 است .

در روی هر بند از تن کرم شمار اندکی ( 4 یا 8 ) تار هست که اندازه هایی گوناگون و ریخت هایی ناهمانند در گونه های مختلف دارد . کرم های خانواده لومبریسیده چهار جفت تار میکروسکوپی ( دو جفت جانبی و دو جفت شکمی ) در هر بند از تن خود دارند . هر بند از تن کرم دارای یک سری ماهیچه حلقوی است که با باز و بسته شدن توان جابجایی را به کرم می دهد که به آن ماهیچه های طولی هم کمک می کنند .

دستگاه گوارش کرم از دهان آغاز و به گلو ، مری ، چینه دان ، سنگدان ، روده و مجرای دفعی پایان می یابد . در حلقه های مری این کرم ها غده هایی است که کار آن ساختن آهک و ترشح آن به دستگاه گوارش کرم است .

غذا پس از گذشتن از دهان ، گلو و مری به بخش چینه دان می رسد و در آن نگهداری می شود . سنگدان به کمک ماهیچه های نیرومند خود غذا و دانه های خاک فرو برده شده را خرد می کند . پس از آن غذای خرد شده به روده می ریزد تا در آنجا مواد ساده جذب خون کرم شود .

کرم های خاکی دو سازگان بسته و باز برای ترابری مواد دارند . غذا ، مواد زهری و گازهای تنفسی از راه دستگاه گردش خون و یا جریان آب کاواک تنی می توانند جابجا شوند . خون در دستگاه گوارش خون بسته کرم و در رگ ها و مویرگ ها جریان دارد .

خون بیشتر کرم ها دارای هموگلوبین و یاخته های آمیبی بیرنگی است . کرم های حلقوی سازگان تنفسی ویژه ای ندارند و گازهای تنفسی از راه پوست نمناک کرم داد و ستد می شوند .

سازگان پالایش کننده خون کرم های حلقوی به جای پالایش خون ، اب کاواک تنی را پالایش می کند . گذشته از سه بند نخستین و بند پایانی کرم ، در هر بند کرم یک نفروستوم مژه دار است که موادی مانند امونیاک ، اوره و شاید اسید اوریک ، را از بدن می گیرد و به درون نفریدیوم دو لپه ای در بند کناری می ریزد .

مواد سودمند از دیواره لوپ نازک نخست گرفته می شود و مواد زهری به لوپ ماهیچه ای نفریدیوم می ریزد که از آن ادرار کرم از راه سوراخ نفریدی بیرون ریخته می شود .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

بازآوری کرم های حلقوی

کرم های حلقوی نر-ماده یا هرمافرودیت ( Hermaphrodite ) هستند ولی برای بازآوری نیاز به دو جنس و انجام جفت گیری ( Copulation ) دارند . آنها با اینکه هر دو اندام جنسی نر و ماده را دارند ، خودبارور ( Self-fertile ) نیستند و برای باروری تخمک های خود جفت گیری می کنند .

به هنگام جفت گیری اسپرم یک کرم وارد اتاق اسپرم گیری ( Spermataceae or seminal receptacle ) کرم دیگر می شود . پس از آن کمربند جنسی یا کلیتلوم ( Clitellum ) با ترشح مواد موکوییدی و یک پوشش لزج می سازد که به سوی دهان کرم جابجا می شود .

یادآور شود که جایگاه این کمربند جنسی در بخش پسین کرم یا بندهای 34 تا 36 ( در خانواده لومبریسیده بندهای 22 تا 26 و گاهی 32 ) است جایگاه سوراخ های خاگ (سازنده اسپرم ، Testis ) و تخمدان ( سازنده تخمک ، Ovary ) به ترتیب بندهای 15 تا 12 و جایگاه اتاق اسپرم گیری که دریافت کننده ی اسپرم کرم دیگر است ، بندهای 9 تا 10 است .

بنابراین پوشش لزج پدید آمده از کمربند جنسی با جابجایی به سوی سر کرم ، در سر راه خود از لوله ی تخمدان ، تخمک ها را دریافت می کند تا به اتاق اسپرم گیری می رسد ، در آنجا اسپرم ها را دریافت می کند . همچنانکه این پوشش یا لوله لزج به جلو جابه جا می شود ، باروری بیرونی تخمک ها انجام شده و در بخش سر کرم ، یک سر آن بسته می شود .

پس از جدا شدن پوشش لزج از سر کرم سر دیگر آن نیز بسته می شود و به ریخت کپسولی با چندین ( 1 تا 3 ) تخم بارور شده به نام پیله یا کوکون ( Cocoon ) درمی آید .

کوکون ها نزدیک س.راخ های ورودی کرم در خاک رها می شوند . آنها در آغاز پوشش نازک و رنگ روشن دارند و از مواد شیری آلبومینوئیدی پر شده اند . با رشد جنین کرم ها این مواد گوارش و جذب می شوند و درون کوکون را کرم های جوان پر می کند که پس از 2 تا 3 هفته کرم های جوان از آن بیرون می آیند .

کوکون ها یا پیله های تخم کرم های خاکی رنگ ها و ریخت های گوناگونی دارند و به ریخت های کره ای ، لیمویی و تخم مرغی دیده شده اند . زمان زنده ماندن یک کرم در خاک بستگی به شمار پیله های تخمی دارد که پدید می آورد و آن هر چه بیشتر باشد زندگی کرم کوتاهتر خواهد بود .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

گروه بندی اکولوزیکی کرم های خاکی

کرم های خاکی در سه گروه اکولوژیکی جای دارند :

1/ اپی جیوس ( Epigeous )

این کرم ها در روی خاک و درون لاشبرگ ها زندگی می کنند آنها توانایی سوراخ کردن و کندن دالان در خاک را ندارند . آنها اندازه کوچکی داشته و قرمز رنگ هستند .

2/ آنسیک ( Anecique )

این گروه از کرم های خاکی در شب به روی خاک می آیند و در روز به زیر خاک فرو می روند . آنها توان سوراخ کردن و کندن دالان های عمودی در خاک را دارند . اندازه ی آنها میانه و رنگ آنها قهوه ای است

3/ آندوجیوس ( Endogeous )

این گروه از کرم ها هیچ گاه در روی خاک دیده نمی شوند و در دالان های افقی خاک زندگی می کنند . آنها از ریشه گیاهان مرده تغذیه می کنند . این گروه اندازه ای بزرگ دارند و بدون پیگمان هستند .

روی هم رفته رنگ تن کرم های خاکی به ویژه آن هایی که در لاشبرگ های روی خاک زندگی می کنند سرخ و آن هایی که در لایه های زیرین خاک زندگی می کنند و مواد کانی خاک را بیشتر فرو می دهند ، خاکستری و یا خاکستری مایل به سبز یا آبی است

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

فراوانی و گسترش کرم های خاکی

کرم های خاکی در سرزمین های بیابانی ، خشک و بدون پوشش گیاهی به دلیل کمی آب و مواد آلی و سرزمین های کوهستانی سرد و جنگل های سوزنی برگ به دلیل یخ زدن و کمبود کلسیم و یا اسیدی بودن خاک شمار اندکی دارند و فراوانی آنها را 10 عدد در هر متر مربع گزارش کرده اند .

شمار آن ها در جنگل های پهن برگ ، علفزار ها و چراگاه های غنی فراوان است و فراوانی آن ها را 1000 عدد در هر متر مربع گزارش کرده اند .

پ-اچ بهینه زیستگاه کرم های خاکی خنثی 7-7/5 است .

آنها نیاز بالایی به کلسیم دارند و در خاک های آهکی فراوان تر هستند .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

تغذیه کرم های خاکی

1/ مواد آلی مرده ، لاشبرگ ها و مانده های گیاهی :

کرم های خاکی بیشتر از مانده های گیاهی با نسبت کربن به ازت ( c/n ) کم تغذیه می کنند . آن ها از مواد آلی با c/n بالا مانند مانده های گندمیان و مواد گیاهی تانن دار و اسانس دار مانند لاشبرگ سوزنی برگان کمتر تغذیه می کنند .

2/ کودهای دامی :

کرم های خاکی به خوبی از کودهای دامی تغذیه می کنند و می توانند در پیدایش هوموس خاک کارآیی داشته باشند .

3/ ریزجانداران :

کرم های خاکی با خوردن قارچ ها ، جلبک ها ، پروتوزوئرها و باکتری ها مایه تعادل بیولوژیک جمعیت و هنگه آنها در خاک شده و از افزایش بی رویه شمار ریز جانداران در خاک می کاهند و از این راه مایه جون ماندن جمعیت آنها در خاک می شوند .

4/ خاک :

کرم های خاکی به هنگام تغذیه مقداری خاک را نیز درون دستگاه گوارش خود می کنند . دانه های خاک به کمک ماهیچه های گوارشی سنگدان کرم خرد شده و با آنزیم های گوارشی ، میکروفلور دستگاه گوارش ، کلیست و مواد آلی هوموسی شده ، آمیخته می شود . دانه های خاک در اندازه هایی کوچکتر و با رنگی تیره تر به خاک پس داده می شوند .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

پیامدهای مکانیکی زندگی کرم های خاکی در خاک

زندگی کرم های خاکی در خاک های جنگلی و چراگاه ها مایه زیرورو شدن خاک و پیدایش دالان ها و سوراخ هایی در آن ها می شود . کرم های خاکی با زیرورو کردن خاک یک شخم بیولوژیک می زنند. بسیاری از کرم ها به ویژه گونه های لومبریکوس ترستریس ، آلولوبوفورا لونگا ( A.longa ) و آلولوبوفورا نوکتورنا ( A.noctorna ) هنگام فرو رفتن و کندن دالان های زیرزمینی ، خاک ها را در دهان خود فرو می برند و با خود به روی خاک آورده و از راه دهان بیرون می ریزند که به آنها کستینگ ( Castings ) می گویند . این کار کرم های خاکی در زیستگاه بهینه آن ها به اندازه ای اهمیت دارد که داروین در سال 1880 کرم های خاکی را شخم زننده های نخستین ( Primary cultivators ) نامید .

اندازه خاکی که از این راه به روی خاک آورده می شود بستگی به آب و هوا و بافت خاک دارد . میانگین خاکی که در سرزمین خشک در هر سال بالا آورده می شود نزدیک 50 تا 70 کیلوگرم در هر آر ( 0/01 هکتار ) و در زیستگاه بهینه ( سرزمین های نمناک ) نزدیک چندین تن ( تا 90 تن ) در هر هکتار گزارش شده است .

برآورد شده است که در علفزارهای دایمی سرزمین های معتدل لایه ای به ژرفای 10 سانتیمتر از خاک سطحی در طول 10 تا 20 سال دست کم یک بار به وسیله ی کرم های خاکی فرو برده شده و برگردانده می شود .این اندازه ها برای خاک سرزمین های گرم و نمناک بیشتر گزارش شده اند .

خاک برگردان شده می تواند روی دانه های گیاهان و سنگ ها را بپوشاند و با پنهان کردن آنها جوانه زنی بذرها را افزایش دهد . چرخش خاک به کمک این کرم ها در خاک های سنگین و ریزدانه خیلی بیشتر از خاک های سبک و درشت دانه است . زیرا کرم ها برای کندن یک دالان همانند ، از یک خاک سنگین اندازه بیشتری خاک را در دهان فرو می برند .

پیدایش سوراخ ها و دالان ها در خاک ، پیامد دیگر زندگی کرم های خاکی است . درازا ، فراوانی و ژرفای دالان های پدید آمده از کارکرد کرم های خاکی بستگی به گونه کرم ، نمناکی و بافت خاک دارد . برخی گونه ها بیشتر در لایه های رویی خاک زندگی می کنند مانند گونه ی آلولوبوفورا کالیژینوزا ( A.caliginosa ) که تنها تا ژرفای 30 سانتیمتری خاک پایین می رود . گونه های دیگر همین جنس مانند آلولوبوفورانوکتورنا تا ژرفای 3/5 متری هم می توانند پایین بروند . گونه لومبریکوس ترستریس که کرم چمن ( Lawn worm ) هم نامیده شده است تا ژرفای 2 متری پایین می رود .

ژرفای دالان های پدید آمده در خاک های خشک خیلی بیشتر از خاک های نمناک است . کرم ها برای جستجوی آب و دوری از گرما در خاک های گرم و خشک خود را به ژرفای 6 متری می رسانند ولی در سرزمین های معتدل خیلی کم پیش می آید که به ژرفای 2 تا3 متری برسند . کرم هایی مانند دندروباینا ( Dendrobaena ) در سرزمین های نمناک در روی خاک و میان لاشبرگ ها زندگی می کنند .

کرم ها برای دوری از خشکی و دماهای بسیار پایین یا بالا به لایه های ززیرین خاک می روند و در اتاقک های خواب خود تا بهتر شدن زیستگاه می مانند . خاک های سبک و درشت بافت آب خود را زودتر از خاک های ریزبافت از دست می دهند . بنابراین آنهارگنجایش گرمایی پایین داشته و خیلی زودتر و تا ژرفای بیشتری گرم و یا سرد می شوند . بدین گونه است که ژرفای سوراخ ها و دالان های کرم های خاکی در خاک های سبک خیلی بیشتر از خاک های سنگین و ریزبافت می شود .

رویهمرفته کرم های خاکی سالانه در هر هکتار 4 تا 5 کیلومتر دالان پدید می آورند که از راه های گوناگونی به روی خاک باز می شوند . دالان ها بیشتر عمودی اند و در جایگاه هایی از آن اتاقک هایی کوچک و بیضی شکل دارند که یک کرم یا چند کرم خواب تابستانی خود را در آنها می گذرانند .

گاهی رویه درونی دالان ها از مواد رنگی پوشیده می شود . مانند رنگ آجری که از اکسیده شدن آهن فرو در خاک های خیس پدید می آید ، رنگ سیاه که در زمین های با تهویه خوب با مواد آلی فراوان از هوموسی شدن مواد آلی آشکار می شود و رنگ سفید که وابسته به نشستن آهک در دیواره دالان ها است .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

پیامدهای فیزیکی زندگی کرم خاکی در خاک

ساختمان خاک :

زندگی و کارکرد کرم های خاکی مایه پدید آمدن ساختمان گرانولار و دانه ای در خاک می شود . برای نمونه دیده شده است که به دنبال کارکرد کرم ها در خاک های چرنوزم ، ساختمان خاک به تندی از منشوری به ریخت تکه های نامنظم و یا مدور بلوکی یا دانه ای درمی آید .

بافت خاک :

خاک هایی که به دهان کرم فرو می رود و از دهان یا مجرای دفعی آن بیرون داده می شوند ، بدنبال ساییدگی و خرد شدن در دستگاه گوارش کرم دانه بندی کوچکتر و نرم تری پیدا می کنند .

افزایش پایداری خاکدانه ها :

خاک ها پس از بیرون آمدن از دستگاه گوارش کرم ، دارای خاکدانه هایی درشتر و پایدارتر می شوند پایداری خاکدانه ها از راه های زیر افزایش می یابد :

1/ فروزینگی ( Degradation ) و گوارش خوراک کرم مایه پدید آمدن مواد هومیک می شود که با جذب سطحی ( Adsorption ) یا بی جنبش شدن ( Immobilization ) بخشی از آنها بر روی دانه های خاک به پیدایش همتافته های رس - هموس ( Clay-humus complexes ) می انجامد .

2/ غده های آهکی درون ریز کرم مایه آغشته شدن دانه های خاک به آهک می شود

3/ دستگاه گوارش کرم ، میکروفلور دستگاه گوارش و ترشحات غده های پوستی یا برون ریز کرم مایه پیدایش مواد لزج و چسبناکی می شوند که می توانند خاک دانه های پدید آمده را بپوشانند و پایداری آنها را افزایش دهند .

افزایش توان نگهداری آب خاک :

با خرد شدن مواد آلی و ریزتر شدن بافت خاک و آمیخته شدن این مواد توان خاک در نگهداری آب بالا می رود .

افزایش پوکی و تهویه خاک :

کرم های خاکی با کندن راه ها و دالان های زیرزمینی ، پدید آوردن خاکدانه های بزرگتر و دانه ای ، افزایش کارکرد فراوانی جانوران دیگر خاک به ویژه برخی از میکروفون و مزوفون آن و همچنین شخم خاک ، مایه افزایش پوکی و تهویه خاک می شوند . این کار کرم های خاکی در چراگاه هایی که خاک های رسی دارند بسیار با اهمیت است .

افزایش تندی و اندازه ی نفوذ آب در خاک :

کرم های خاکی از راه های یاد شده در بالا مایه کاهش روان آب ها به ویژه در زمین های تحت و هموار شده و از فرسایش آبی خاک به اندازه چشم گیری می کاهند .

دگرگونی رنگ خاک :

کرم های خاکی با آمیختن مواد کانی و آلی و همچنین بهم زدن لایه های خاک و فرو بردن مواد آلی به لایه های زیرین آن مایه یکنواخت تر شدن ویژگی های فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیکی لایه های خاک می شوند .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

پیامدهای شیمیایی زندگی کرم خاکی در خاک

تجزیه و فروزینگی مانده های گیاهی :

کرم های خاکی مانند دیگر جانوران خاک مایه خرد شدن مانده های گیاهی می شوند . همچنین دستگاه گوارش آنها و یا فیکروفلور دستگاه گوارش آنها دارای آنزیم های آمیلاز ، پروتئاز ، ساکاراز ، لیپاز ، سلولاز و کیتیناز است که می توانند مواد آلی را فروزینه و گوارش کنند . کرم ها از راه های گوناگونی به فرآیند هوموفیکاسیون مواد الی در خاک کمک می کنند :

1/ خرد کردن بازمانده های گیاهی

2/ افزایش تهویه خاک

3/ خنثی کردن پی اچ خاک

4/ افزودن و ترشح اوره و آمونیاک در خاک

5/ آمیختن مواد آلی و کانی

6/ پراکندن و بردن مواد آلی به لایه های زیرین

7/ دگرگونی فراوانی و جوان نگه داشتن میکروفلور خاک و به دنبال آن بالا بردن کارکرد بیولوژیک خاک

افزایش گنجایش تبادل کاتیونی خاک :

کرم های خاکی از راه های

1/ خرد کردن و هوموفیکاسیون مواد آلی

2/ خرد و نرم کردن دانه های خاک یا ریز کردن بافت های خاک

این کار را انجام می دهند .

دگرگونی پی اچ خاک :

پی اچ موادی که از دستگاه گوارش کرم می گذرند ، نزدیک خنثی است که می تواند وابسته به آهک غده های آهکی درون ریز ، آمونیاک و دیگر ترشحات روده ای کرم باشد

افزایش ریخت قابل جذب عناصر در خاک :

مواد بیرون داده شده از دستگاه گوارش و یا برگردانده شده از دهان کرم در برابر خاک نخستین دارای نمک های محلول کلسیم ، منیزیم ، پتاسیم ، فسفر ، ازت و اهن بیشتری هستند که می تواند وابسته به کار دستگاه گوارش کرم و یا فیکروفلور روده ای آن باشد . همچنین گزارش شده است که افزودن کرم به خاکی که کمبود مولیبدن دارد ، توانسته است کمبود گیاه را درمان کند .

افزایش ازت معدنی یا کانی خاک :

غده های اپیدرمی کرم های خاکی با ترشح مواد لزج موکوپروتئینی و سوراخ های تنفسی آن با بیرون دادن مایع دارای آمونیاک ، اوره و گاهی اسید اوریک می توانند ازت خاک افزایش دهند .. مواد ازت دار ترشح شده از غده های اپیدرمی و سوراخ های تنفسی با خود محلول هستند و یا آنکه میکروفلور خاک آنها را به تندی فروزینه کرده و به ریخت محلول و کانی درمی آورد . همچنین 54 تا 72 % وزن خشک تن کرم های خاکی را پروتئین ها می سازند که پس از مرگ کرم ها مواد ازت دار خوبی هستند که به خاک افزوده می شوند .

سالانه نزدیک 80% کرم های خاکی می میرند . از آنجایی که در خاک های خوب برای زندگی کرم ها ، نزدیک 50 تا 70% زیتوده خاک از کرم های خاکی پدید می آید ، اندازه ازت افزوده شده به خاک از راه مرگ و میر کرم ها می تواند چشم گیر باشد .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

پیامدهای بیولوژیک زندگی کرم های خاکی در خاک

رویهمرفته بودن کرم های خاکی در خاک مایه افزایش فراوانی میکروفلور خاک می شود . به گونه ای که گاهی فراوانی آن ها در خاک دارای کرم 4 تا 5 برابر بیشتر از خاک بدون کرم می شود .

افزودن کرم خاکی در خاک های با مواد آلی فراوان و تجزیه نشده مایه افزایش کارکرد میکروفلور و میکروفون در آن ها می شود .

کرم های خاکی با کنترل بیولوژیکی و جوان نگه داشتن هنگ میکروبی خاک و همچنین با بهبود شرایط فیزیکی ، شیمیایی و زیستی خاک ، به کارکرد میکروب های خاک می افزایند .

زندگی و کارکرد کرم های خاکی در خاک و به دنبال آن دگرگونی ویژگی های فیزیکی ، شیمیایی و بیولوژیکی خاک همگی مایه بالا رفتن توان بارآوری خاک می شود ، به گونه ای که برخی کرم های خاکی را کرم کشاورز نامیده اند .

تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان