نقد انسان شناسی فروید

[488]

نقد و بررسى روان شناسى روان تحليل گرى در مورد ماهيت بهنجارى و ملاك هاى آن
پيش از آن كه يافته ها و نظريات فرويد مورد نقد و بررسى قرار گيرد، روش تحقيق آن محل ترديد و سؤال است. در حقيقت، فرويد در بررسى بيماران روانى از روش خاص كه تركيبى از تحليل و تجربه بوده، بهره جسته است. اما آنچه فرويد در زمينه ملاك بهنجارى و يا شناخت انسان مطرح كرده، مبتنى بر روشى است كه نه از نظر تجربى قابل آزمايش است و نه از پشتوانه روش تعقّلى برخوردار است. البته، از اين حقيقت نيز نبايد غفلت كرد كه فرويد، به ويژه آنچه را كه در زمينه انسان شناسى، نيازها و انگيزش هاى انسان مطرح كرده است، تا حدّ قابل توجهى برگرفته از آراى فلاسفه پيشين است. موضوعاتى همچون استيلاى منفعت شخصى بر انگيزش هاى انسانى واصالت لذّت نمونه هايى ازاين باب است.¹
آنچه از نظريات اختصاصى فرويد همانند تعداد غرايز و بحث هاى مختلف راجع به پايگاه هاى شخصيت (نهاد، من، و فرامن و...) برمى آيد، براساس تجزيه و تحليل هايى است كه فرويد از رفتار و شخصيت انسان دارد. نقد ديدگاه انسان شناسى فرويد
يكى از مهم ترين موارد نقدپذير نظريه فرويد، ديدگاه خاص وى در زمينه انسان شناسى است، طبعاً اين موضوع ارتباط وثيقى با موضوع بهنجارى و ملاك هاى آن دارد. به نظر فرويد، ساختار سرشتى انسان محصور به غرايزى است به جز غريزه مرگ، همه غرايز متجلّى در غريزه جنسى است. اين غرايز در «نهاد» قرار دارند و اين نهاد، هسته اصلى شخصيّت انسان تلقى مى شود و آنچه در سال هاى بعد با عنوان «من» و «فرامن» تشكيل مى گردد در حقيقت، چيزى جز ماهيت نهاد نيست. انسان نظامى بسته از انرژى است و اين انرژى، همان انرژى «نهاد يا «ليبيدو» است كه در اصل، متعلق به غريزه جنسى است. انسان به صورت سرشتى در پى ارضاى غرايز و كاهش تنش و افزايش لذت است. هسته اصلى شخصيت انسان، يعنى نهاد، چيزى از ارزش ها نمى فهمد و خوب و بد اخلاق را نيز نمى داند. در عين حال، اگر چيزى مانع از ارضاى نيازهاى آن بشود، استعداد، قدرت مقابله با آن و ايجاد سازش يافتگى را داراست. فرويد براساس همين نگرش، نسبت به انسان و ساختار سرشتى وى طرح بهنجارى انسان را نيز ارائه مى دهد، اما پيش از نقد تعريف بهنجارى و ملاك هاى آن، لازم است، انسان شناسى از منظر فرويد مورد نقد و بررسى قرار گيرد.
در يك نگرش صحيح، انسان به طور سرشتى داراى گرايش ها، انگيزش ها، نيازها، توانايى ها و قابليت هاى مختلفى است كه تمامى آن ها به واسطه عقل و داده هاى دين (وحى) قابل شناسايى هستند. شكوفايى اين فطرت و سرشت، موجب بهنجارى و سعادت وى خواهد بود. بنابراين، فطرت انسان گرايش هاى اصيلى دارد كه فرويد به آن ها توجه نكرده است; گرايش به سمت كمال بى نهايت اصيل ترين گرايش انسانى است و جهت اين گرايش نيز به سوى كمال مطلق يعنى خداوند متعال است. بنابراين، گرايش به آنچه كه فقط نيازهاى حيوانى و جسمانى وى را تأمين مى سازد، موجب ارضاى اين گرايش و نياز اصيل فطرى او نيست.
از ديگر ويژگى هاى فطرى انسان، نيروى تشخيص خوب و بد مى باشد. انسان هم به كمك گرايش هاى فطرى و هم به واسطه قدرت عقل، ارزش ها را از ضد ارزش ها تشخيص مى دهد و اين در حالى است كه به نظر فرويد، سرشت انسان چيزى از ارزش ها، نمى داند و خوب و بد را نمى شناسد.
به نظر فرويد انسان از يك سو، به وسيله نيروهاى ناهشيار و نهاد و از سوى ديگر، به وسيله تربيت محيطى دوران كودكى، كنترل شده و در يك حالت جبرى قرار دارد. اين در حالى است كه، اختيار و اراده انسان از ويژگى هاى فطرى و تكوينى اوست و با وجود همه گرايش هاى فطرى و يا غريزى و يا عوامل طبيعى و محيطى، باز مى تواند هر مسيرى را كه مايل است، انتخاب كند و به هيچ وجه، مجبور و يا تحت كنترل ناهشيارانه نهاد يا اميال سركوب شده و يا قوانين و هنجارهاى اجتماعى نيست.
فرويد گستره وجودى انسان را نيز نشناخته است. وى در مورد انسان، ديدگاهى كاملاً مادّى داشته و از تعاليم وحى در زمينه ادامه حيات و زندگى انسان در عالم ديگر نيز بهره اى نبرده است. بر اين اساس، هر آنچه را به عنوان بهنجارى و ملاك آن مطرح كرده است. با برداشتى غلط از ابعاد وجودى و گستره زندگى انسان صورت گرفته است.
به طور كلى، سخن از انسان و بهنجارى و سلامت وى، زمانى مقرون به صحّت و درستى است كه از تمام ابعاد وجودى انسان و گستره زندگى وى اطلاع درستى در دست باشد. در غير اين صورت، نمى توان از سلامت روان انسان سخن گفت [IMG]file:///C:/DOCUME~1/Rahim/LOCALS~1/Temp/msohtmlclip1/01/clip_image002.jpg[/IMG]