لیست سازهای اصیل ایرانی :

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

چنگ:
چنگ بسا کهن ترین ساز تاردار ایرانی باشد و نام آن بیش از هر ساز دیگر در کتابها آمده و نقش آن در آثار باستانی بجا مانده است.
بنا به اسناد موثق که از حجاریهای بابل و آشور و نواحی مجاور مجاور آن در دست است چنین برمی آید که در هشت قرن بیش از میلاد مسیح انواع و اقسام سازهای مختلف در نواحی مزبور به مراحل ترقی رسیده و در دست نوازندگان بوده است.

نقشهایی که از آغاز این دوره ممتد تاریخ تمدن بشر از آلات موسیقی در دست است نشان میدهد که چنگ مثل سنتور و قانون از سازهای بسیار قدیمی است که از دو هزار سال پیش از میلاد در این مناطق رواج داشته است.

نوع ابتدایی آن شکل مثلث و شامل یک تخته به طول تقریبا یک گز و یک میله چوبی است و معمولا شکل دست انسان را داشته است.
سیم های این ساز که معمولا ۸ یا ۹ تا بوده به موازات وتر این مثلث قائم الزاویه بین تخته و میله امتداد یافته است . یک سر سیم ها به تخته وصل می شده و انتهای دیگر آن دور میخها یا گوشی هایی که روی میله چوبی قرار داشته پیچیده میشده و باقی مانده آن سیمها از طرف دیگر آویزان بوده است. چنگهایی که در دوره های اخیر تاریخ بابل و آشور نقش شده از حیث شکل و طرز گرفتن و نواختن با چنگهای دوره های قدیم تفاوت بسیار دارد.

برتعداد سیمها نیز افزوده شد. جعبه صوتی این نوع چنگ گاهی مستقیم و بدون انحنا و در موارد دیگر منحنی بوده است . طرز نواختن این ساز نیز تغییر کرده به این معنی که این را طوری می گرفتند که سیمها تقریبا عمود بر زمین باشد یعنی به خلاف قدیم که میله چوبی که به موازات زمین بود ولی سیمها عمود بر زمین نبود . نکته دیگر اینکه در نواختن این نوع چنگ زخمه بکار برده نمیشد بلکه آنرا با دست می نواختند و هر دو دست در نواختن آن دخیل بود.

در دوره ساسانیان چنگ معروفترین و محبوبترین سازها بوده است و در شاهنامه فردوسی نیز از آن فراوان نام برده شده است . نکیسا موسیقیدان معروف در بار خسرو پرویز در نواختن آن مهارت تام داشته است . (“مهدی فروغ – مداومت در اصول موسیقی ایران”)
می توان انواع ابتدایی چنگ را در آثار هنری سومریها و مصریها مشاهده کرد . ایرانیان قدیم نوعی از چنگ را ون می گفتند .

چنگ امروزی دارای سه قسمت متمایز : گردن ، ستون و جعبه طنینی است . زه ها از گردن ساز به موازات ستون ممتد و به جعبه طنینی متصل می باشند . چنگ را با فشار دادن کف دست بر روی سیم و یا لمس کردن ویا چنگ زدن به زه های آن به صدا در می آورد .
چنگ مثلث در اواخر قرون وسطی در اروپای غربی رایج بود . در سال ۱۷۲۰ در باواریا ، پدال هایی در پایه چنگ تعبیه شد و این امر برقدرت فنی چنگ افزود.

در سال ۱۸۱۰ سباستین آرا چنگ را به شکل امروزی تکمیل نمود و بدین وسیله نواختن همه گامهای بزرگ و کوچک را ممکن ساخت و از آن به بعد چنگ در ارکستر معمول گردید . چنگ جدید ۴۷ سیم و ۷ پدال دارد . (“شهمیری- صداشناسی موسیقی)
چنگ نام یکی از نتهای موسیقی نیز هست که ارزش زمانی آن ۸/۱ نت گرد می باشد چنگ در میان اعراب پیش از اسلام نیز ساز شناخته شده بود . در ادوار مختلف تاریخی و در سرزمین های دور از یکدیگر شکل های خاصی به خود گرفته است . اهالی شمال افغانستان به « زنبورک »چنگ می گویند در صورتی که از بک های ترک زبان آسیای میانه به نوعی سنتور ایرانی « چنگ » می گویند.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

چوگور:
چوگوÇÖĞÜR) (ساز اصلي در بين تركهاي استان همدان است كه بازماندة ساز كهن تركي چونگور(ÇÖNGÜR) است. اين ساز خوش صدا، معمولاً سيزده پرده و نه سيم دارد. برخي از نوازندگان با پرده گذاري بر صفحة چوگور، تقريباً نيم اكتاو بر اكتاو اصلي آن ميافزايند. تعداد سيمها نيز بسته به سليقة نوازنده و كاربرد ساز، ممكن است كه هفت يا بيشتر از ده باشد. (2)
كوك چوگور: به طور معمول سه سيم پايين، در حالت دست باز، كوك re و شش سيم بالا كوك do دارند. گونة ديگر از كوك چوگور هم به همين صورت است؛ جز اينكه سيم چهارم (سيم زارِنجي) كوك sol ميگيرد. اين كوك، زارِنجي نام دارد و در مقايسه با كوك پيشين، كاربرد آن، كمتر است.
ترتيب نت پرده ها در سيم پايين بدين شكل است:
پرده هايي كه در نواختن اغلب مقامها و نغمه هاي تركي به كار ميرود، عبارت است از يكم، سوم، پنجم، هفتم، هشتم و دهم. (3)
از تكنيكهاي نواختن چوگور ميتوان به نواختن سرانگشت سوم يا چهارم دست راست بر صفحة چوگور اشاره كرد كه در بين آشيقهاي كشور تركيه نيز مرسوم است. (4) در پرده گيري نيز در حالت نزولي دست چپ بر دستة ساز، نوازنده معمولاً با انگشت سوم بر پردة la كرن پس از پردة la وsol بمل پس از پردة sol اشاره ميكند(اين فن در نواختن كمانچة محلي نيز كاربرد دارد). نوازندة چوگور با اَجنان (مضراب چوگور از جنس پوست درخت آلبالو) بر سيمها مينوازد (سه سيم نخست چوگور با هم گرفته ميشود) چوگور نوازان در اجراي برخي از مقامها با انگشت شست بر سيمهاي واخوان (شش سيم بالا) پرده گيري ميكنند.
تفاوت چوگور معمول در منطقة همدان با قوپوز يا ساز آشيقهاي مناطق ديگر آذربايجان و سازهاي مشابه تركيه اي (چوگور، باغلمه، تامبورا و ديوان) در كوك سيمها و تعداد و فواصل پرده هاست؛ همچنين سازهاي مذكور در شكل و اندازة كاسه و صفحه با هم تفاوتي اندك دارند. آشيقهاي آذربايجاني و به خصوص آشيقهاي تركيه در استفاده از سيمهاي چهارم به بعد مهارت بيشتري دارند.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

دایره:
دايره، سازی كوبه ای با اندازه متوسط است كه سنجهايی كوچك در اطراف دارد. اين ساز جهت همراهی با سازهای ديگر در موسيقی كلاسيك و پاپ ايران استفاده می شود. دايره يكی از مشهورترين سازهای کوبه ای در آسيای مركزی و ايران است.
این ساز طوقه ای چوبی به شکل دایره دارد كه حفره هايی چهارگوش برای قرارگرفتن سنجها در آن تعبيه شده (تعداد اين حفره ها معمولا ۳ تا ۱۰ عدد است) و روی اين قاب چوبی پوست كشيده شده است. در برخی موارد به جای سنجها، زنجیرهایی دردرون طوقه، مانند دف نصب می شود. صدای توليد شده در این ساز از طريق ضربه هايی است كه با انگشتان دست چپ و راست نواخته می شود. دست چپ همزمان دايره را نگه داشته و بر كناره های آن ضربه می زند. دايره را معمولا جهت ايجاد ريتم در رقص ها و آوازهاي محلی به كار می برند.


http://www.forum.98ia.com/t1263567-2.html

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

دهل:
دُهُل نام یکی از سازهای کوبه ای موسیقی است. دهل طبلی بزرگ و دورویهای که هر دو طرف آن پوستی از گاو یا گاومیش دارد، است. در متنهای مختلف نام آن، داول، تاول و داوول آمده است.
شکلی از آن به همراه سرنا در مناطق روستایی نواخته میشود. نوازنده، دهل را با ریسمانی که از شانهها میگذرد به خود آویخته و با دو مضراب مختلف مینوازد. برخی گفتهاند انتهای مضراب دهل، پارچهای گلولهای شکل دارد ولی دهل را از یک طرف با چوب کلفتی به نام چنگال و از یک طرف با چوب باریکتری به نام دیرک نوازند. البته در نواحی جنوبی ایران مانند هرمزگان و اطراف آن دهل را با دو دست مینوازند.در سیستان و بلوچستان و خراسان دهل را به کمک یک دست که به دو انگشت آن دو قطعه چوب نسبتا بلند بطول حدودا ده سانتیمتر بسته شده و در دست دیگر به کمک یک چوب قوس دار مخصوص می نوازند. این ساز به همراه سرنا به ویژه در مراسم عروسی و شادی استفاده شده و بسیار اهمیت دارد.
دهل در خاورمیانه و بویژه ایران دارای گونههای فراوان محلی است. برای نمونه در جنوب ایران گونههای زیادی از دهل وجود دارد مانند پیپه، جفه، پونکه و تویری. دهل یا دول در بین سیستانیها همواره با ساز یا سرنا نواخته میشود که پوست استفاده شده در دهل زابلی یک طرف از پوست گوسفند ویک طرف از پوست بز است وسرنا نیز از چوب گردو بیشتر استفاده میشود البته سرنا و دهل که در شب نواخته میشود با ان که در روز استفاده میشود تفاوت هایی در نوع پوست وچوب است ودارای کارکردهایی بوده است از اعلان جنگ وصلح گرفته تا امدن مهمان برای کدخداونجات غریق و..که اطلاعات تکمیلی در سایت نیمروزانلاین دات ای ار امده است وبنیادنیمروز کانون جهانی فرهیختگان سیستانی برای حفظ واشاعه وعلمی کردن نواختن دهل وساز زابلی تلاش های خوبی را در پیش گرفته است

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

دوتار:

دوتار یکی از سازهای مضرابی موسیقی ایرانی است و همانگونه که از نام آن برمی آید، دارای دو سیم (تار) است.
این ساز را معمولاً با مضراب نمی نوازند و با ناخن، زخمه می زنند.
تاریخچه دوتار
دوتار پیشینهای چند هزار ساله دارد و می توان آن را مادر تنبور و سه تار محسوب کرد.
امروزه حوزه ها ی نواختن دو تار عبارتند از شمال خراسان در شهرهای بجنورد، اسفراین، شیروان، درگز و قوچان و جنوب و شرق خراسان در شهرهای تایباد، بیرجند، بردسکن ، قائنات، تربت جام، کاشمر، باخرز، خواف و سرخس و نواحی ترکمن نشین شمال شرق از جمله استان گلستان و بخش علی آباد کتول همچنین برخی مناطق استان مازندران .
این ساز در نواحی مختلف، با اندکی تغییر در شکل و نحوه نوازندگی دیده می شود .
انواع دوتار در محدوده مرزهای جغرافیایی ایران به دوتار خراسان با دو گونه شمال و جنوب، دوتار ترکمن و دوتار مازندران تقسیم می شود شکل ساز و نحوه در دست گرفتن و سبک نواختن در شمال و جنوب خراسان تا حدودی با هم تفاوت دارد .
مردم مناطق خراسان قصه ها و داستان های خود را در قالب آهنگ هایی زیبا سینه به سینه به نسل های کنونی منتقل کرده اند.
هنوز هم در شهرهایی مانند بردسکن نوازندگان چیره دستی وجود دارند که تاریخ را با پنجه های هنرمند هود بازگو می کنند.
ساختمان ساز دوتار
دوتار دارای کاسه ای گلابیشکل و دستهای نسبتاً دراز و دو رشته سیم (تار) است.
طول دسته ی آن حدود ۶۰ سانتیمتر و کل ساز حدود ۱ متر است.
کوک دوتار خراسان
دوتار در شمال خراسان با نسبت چهارم و پنجم کوک می شود.
با کوک ترکی می توان نغمه هایی همچون گرایلی، شاختا، نالش، دوستمحمد و غریب و با کوک کردی آهنگهای اللهمزار، لو، درنا و جعفرقلی را اجرا کرد.
نوازندگان دوتار
از سرشناس ترین نوازندگان پیشین دوتار، محمد حسین یگانه، حاج قربان سلیمانی، غلامحسین سمندری ، نظرمحمد سلیمانی، عباسقلی رنجبر، نظرلی محجوبی، الیاقلی یگانه و از نوازندگان فعلی مجید تکه، محمد یگانه، علیرضا سلیمانی، غلامعلی پورعطایی و عثمان محمدپرست را می توان نام برد.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

رباب:
آشنایی با ساز رباب
رباب از جمله قدیمیترین سازهای زهی مضرابی(زخمه ای) ایران است که نواختن آن بیشتر در شرق و جنوب شرق کشورمان رواح دارد. ساز رباب معمولان از چوب، پوست، زه یا نخ نایلون ساخته میشود.

نواختن انواع رباب در برخی نواحی ایران و دیگر کشورهای همجوار نیز متداول است. این ساز در دهه 30 و 40 شمسی در گروهنوازی سازهای ملی ایران مورد استفاده قرار میگرفته است. در گروهنوازیهای شهری، رباب را به صورت افقی روی زانو میگذارند (مانند عود یا تار) و با مضراب می نوازند.

رباب به صورتی که امروزه در گروهنوازی شهرها متداول است سازی است که غالبا از چوب گردو یا توت و چوبهای سخت دیگر ساخته میشود.
این ساز از 4 قسمت کلی، شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده و تعداد سیمهای رباب 6 یا 3 سیم جفتی است.

اجزای اصلی رباب عبارتند از:
کاسه طنینی: شامل 2 قسمت کاسه و سینه است. کاسه تو خالی و بزرگتر است و بر دهانه آن پوست قرار می گیرد. در دو طرف بالای این کاسه که به سمت سینه می رود، دو فرو رفتگی وجود دارد که باعث می شود کاسه دو قسمتی به نظر آید. در ساخت برخی رباب ها این دو فرو رفتگی کمی بالاتر، بین کاسه و سینه ایجاد شده اند.

سینه: سینه جعبه ای است تو خالی و تقریبا مثلثی شکل، به طول تقریبی کاسه ساز که از یک طرف هم عرض کاسه در محل اتصال و از یک طرف هم عرض دسته در محل اتصال به سر پنجه است. سطح سینه با صفحه ای چوبی که تراش نازکی خورده پوشیده شده است.
در نوع شهری رباب چون از وترهای واخوان استفاده نمی شود، گوشی های کوچک سطح جانبی آن، تزیینی به نظر می رسد و سوراخهای آن که برای عبور وترهای واخوان ایجاد شده اند به خاطر خروج بهتر صدا از جعبه طنینی، باز می ماند.

دسته: دسته رباب کوتاه و ادامه چوب سینه است و به صورت هرم به سرپنجه می رسد. تعداد چهار دستان بر آن بسته می شود و غالبا تزئیناتی با استخوان در ادامه سینه است بر روی آن دیده می شود.

سرپنجه: جعبه کوچک تو خالی، در ابتدای طول دسته و محل قرار گرفتن یک سر ِ وترهای اصلی و گوشی هاست. سر پنجه را کمی متمایل به عقب می سازند و شش گوشی به تعداد وتر های رباب (در هر طرف سه گوشی) در طرفین آن قرار دارد. اگر در انتهای سر پنجه شکل ها و حالتهای تزیینی به کار رود آن را صراحی می گویند.



پوست: پوست روی کاسه رباب معمولا کلفت تر از سازهای مشابه است زیرا استفاده از وترهای ضخیم تر و دسته کوتاه ، فشار زیادی بر خرک و پوست وارد می کند.
خرک: قطعه چوبی یا استخوان کوچکی از جنس شاخ به طول تقریبی 6 سانتی متر است که با دو پایه کوچک خود روی پوست ساز قرار می گیرد و وترها از درون شیارهای کم عمق آن عبور می کند. برای صدادهی بهتر ساز باید مضراب را کمی دورتر از خرک نزدیک به سینه ساز بر وترها فرود آورد.

شیطانک: قطعه استخوان باریک و کم ارتفاعی به عرض دسته ساز است که بین دسته و سرپنجه قرار دارد و وترها برای بسته شدن به گوشیها از درون شیارهای کم عمق آن عبود میکنند.

سیم گیر: قطعهای است کوچک و معمولا از فلز در انتهای بدنه کاسه نصب می شود و گره وترها به آن بسته می شود.
وتر: رباب دارای 6 وتر اصلی است که دو به دو همصدا کوک می شوند. امروز از سیمهای گیتار برای رباب استفاده می شود ولی در گذشته از روده تابیده یا نخ ابریشم استفاده می شد.
وسعت: معمولا وسعت صدای معمول رباب یک اکتاو و نیم است.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

سرنا:
سُرنا و کَرنا هر دو به معنی بوق و با لغت (به انگلیسی: Horn) در انگلیسی از یک ریشه میباشند. در اصل در میان اقوامی که زبان هندواروپایی اولیه را صحبت میکردند این ساز به علت اینکه ازشاخ حیوانات ساخته میشد به این اسم نامیده شده. شاهد دیگری که به این ادعا و مشابهت مهر تائید میزند نام ذوالقرنین، به معنی دارنده دو شاخ است. قَرن که مُعَرَّب کَرن است (که در اسم کَرنا مشاهده میشود) به معنی شاخ میباشد. البته سُرنای کنونی به مراتب از بوقهای شاخی اولیه پیشرفته تر است، ولی عضوی از خانواده سازهای بادی یا بوقی به شمار میآید.
سرنا سازی نه تنها محلی، بلکه قدیمی است. در اشعار شعرای ایران بسیار نام سرنا، سورنا و سورنای آمده است.این ساز در سیستان و بلوچستان ، خراسان و لرستان از دیرباز رواج داشته و حتی امروزه نیز در مجالس شادی و به هنگام خواندن ترانه های محلی این نواحی بکار می رود. در نواحی لرستان سرنای کوچک و در نواحی بختیاری سرنای بلند معمول است. سرنای محلی معمولاً بادهل نواخته میشود.در میان سرنا نوازان مشهور ایرانی می توان از علیاکبر مهدیپور دهکردی، نوازنده نوروزنامه یا همان موسیقی هنگام تحویل سال نو و نیز شامیرزا مرادی مشهورترین نوازنده سرنای کوچک (کوتاه) نام برد.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

سلانه:
سلانه ساز زهی جدیدی است که در سالهای اخیر سیامک افشاری با همکاری حسین علیزاده ساختهاست.
سلانه، سازی است از خانواده تنبور با دسته بلند که براساس تصاویر تاریخی بازمانده از ایران باستان دارای سه سیم و سه گوشی بودهاست که از طریق اضافه کردن سیمهای اصلی میتوان به صداهای بمتری دست یافت. کوششهای حسین علیزاده برای بازسازی و احیای این ساز باستانی، و کاوشهایش در گوشههای فراموش شده موسیقی ایرانی به آلبومی به نام سلانه منجر شد. این آلبوم شامل بداههنوازیهای علیزاده با این ساز در دستگاههای بیات اصفهان، سهگاه، بیات ترک و افشاری است. این آلبوم در نزد اساتید فن و کارشناسان موسیقی واکنشهای متفاوتی برانگیخت. سلانه متشکل از ۱۲ سیم که ۶ سیم جهت انگشتگذاری و ۶ سیم به منظور طنین صدا است. این ساز ترکیبی از بربط و سهتار است و به گفتهٔ سازنده، چون سلانه سلانه وارد موسیقی شده نام سلانه را به خود گرفتهاست.



http://www.forum.98ia.com/t1263567-2.html

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

سنتور:

سنتور یا سنطور یکی از سازهای موسیقی ایرانی است که ساخت آن را به فیلسوف عالیقدر و موسیقیدان بزرگ قرن چهارم، ابونصر فارابی نسبت داده اند. شواهد و علائم بجای مانده از نقاشی ها وحکاکی های موجود از دوره های آشوری و بابلی (۶۶۹ قبل از میلاد)، تصویرهایی را نشان می دهد که در آن افراد، آلاتی ذوذنقه شکل شبیه سنتور را که به وسیله طناب یا نخی که بدان متصل بود از گردن آویخته و با آن می نواختند. نام این ساز بارها در کتب قدیمی و اشعار قدما تکرار شده است. به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده است، ولی مطمئنا ایرانیها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را «کونار» می نامیدند. بعد از اسلام نیز عبدالقادر مراغه ای «ساز» یا «طوفان» را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر صدا فقط یک سیم می بستند و با جابه جایی خرکها آن را کوک می کردند. با توجه به قدمت آثار کشف شده، گمان می رود که به احتمال زیاد این ساز از قلمرو ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام های مختلفی پیدا کرده است. به همین دلیل، برخی از انواع سنتور در کشورهای دیگر نظیر عراق، چین، هند، مصر، ترکیه و جمهوری چک نیز با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین این ساز را در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند که دارای وجه تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر می باشند. علاوه بر این، ساز سنتور در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان نیز رایج است. برطبق دست نوشته های قدیمی، سنتور در سلسله امپراتوری مین (سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۶۴۴ هـ. م) به دنبال رفت و آمدهای روزافزون بین چین و خاورمیانه، از فارس و از طریق دریا به چین منتقل شده که ابتدا در استان ساحلی کانتون رواج یافته و سپس به تدریج در سراسر چین تعمیم یافته است. امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود.

در روایت دیگری، رئوف یکتا بیگ از علمای بزرگ موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک چاپ ۱۹۲۲ می نویسد: سنتور در اصل از آلات موسیقی قدیم یهود است. در دایره المعارف موسیقی لاروس آمده که سنتور از جمله سازهایی است که اقوام یهود بی اندازه به آن علاقمند بوده اند و به احتمال قوی ساز قانون (۱) قدیمی تر از سنتور است. سنتور قبل از آغاز دوره قرون وسطی به اروپا راه یافته و مورد قبول عامه واقع شده است و چون موسیقی و هنر از اوایل پیدایش مذهب مسیح در استخدام آن مذهب در آمد، هنرمندان اروپا به تکامل آن کوشیدند تا بالاخره اولاد خلفی از سنتور به وجود آمد که امروز آن را به عنوان سلطان سازها، یعنی پیانو، می شناسند.

ساختار سنتور ایرانی

سنتور جزء سازهای مضرابی (یا زهی- ضربی) بشمار می آید. این ساز از یک جعبه تشدید صدا به شکل ذوذنقه متساوی الساقین ـ متوازی الاضلاع تشکیل شده است به طوری که بلندترین ضلع موازی آن نزدیک به نوازنده و دو ضلع با طول برابر، دو ضلع موازی را به طور مورب قطع میکنند. ارتفاع این جعبه حدود ? تا ?? سانتیمتر است. جعبه سنتور مجوف است و تمام سطوح جعبه از چوب (عمدتاً چوب گردو) ساخته می شود. بر روی سطح فوقانی سنتور (یا اصطلاحاً نقاب رو) دو ردیف پلهای چوبی به نام «خرک» قرار دارد به طوری که خرکهای ردیف راست نسبت به ردیف چپ، به کناره سنتور نزدیکتر می باشند. در سنتورهای امروزی، در هر ردیف ۹ خرک قرار داده می شود. این دو ردیف خرک، فضای سنتور را عملاً به چهار قسمت تقسیم می کنند که با توجه به جنس سیم های گذرنده از روی این خرک ها، هر قسمت وظیفه تولید دامنه معینی از صداها با بسامد معین را دارد. در سنتورهای فعلی، از روی هر خرک چهار رشته سیم، که یک صدا کوک می شوند، عبور داده میشود. هر سیم در سطح جانبی، یا اصطلاحاً «کلاف» راست سنتور به یک گیره معین به نام «گوشی» پیچیده شده و در طرف دیگر توسط یک قلاب به زائده ای به نام «سیم گیر» متصل می شود. گوشی توسط وسیله ای به نام چکش (یا کلید) سنتور قابلیت چرخش داشته که این امر موجب تغییر طول مؤثر سیم و در نتیجه تغییر بسامد آن خواهد شد که جهت کوک کردن مورد استفاده قرار می گیرد. سیم های سنتور به دو دسته سیم های «سفید» (از آلیاژ نیکل) برای تولید صداهای زیر و سیم های «زرد» (از آلیاژ برنج) برای تولید صداهای بم تقسیم میشوند. دسته سیم های سفید بر روی خرکهای ردیف چپ و سیم های زرد بر روی خرکهای ردیف راست به تناوب قرارگرفته اند. هرسیم زرد یک اکتاو بم تر از سیم سفید بلافاصله بعد از آن صدا میدهد. خرکهای ردیف چپ، طول سیم های سفید را به دو قسمت نامساوی تقسیم می کنند که موجب تشکیل پوزیسیون های (۲) دوم و سوم می شود. وظیفه پوزیسیون دوم تولید صداهای میانه (یا زیر) و وظیفه پوزیسیون سوم یا اصطلاحاً «پشت خرک» تولید صداهای زیر (یا زیرتر) می باشد. طول سیم ها در پوزیسیون دوم بلندتر از پوزیسیون سوم بوده که طبق قواعد فیزیک صوت انتظار داریم پوزیسیون دوم صداهای بم تری در مقایسه با پوزیسیون سوم تولید کند. به طور مشابه، خرکهای ردیف راست، طول سیم های زرد را به دو قسمت نامساوی تقسیم می کنند که موجب تشکیل پوزیسیون های اول و چهارم می گردد. وظیفه پوزیسیون اول تولید صداهای بم و پوزیسیون چهارم عملاً قابل استفاده نمی باشد، چرا که تولید سیم های آن آنقدر کوتاه است که امکان تولید صدای مطبوع وجود ندارد. دامنه صداهای تولید شده توسط سنتور حدود سه اکتاو می باشد، یعنی صداهای منحصربفرد در هر پوزیسیون سه بار در سنتور تکرار شده اند. توجه به این نکته حائز اهمیت است که برخی صداها (نت های می و فا) در هر پوزیسیون منحصر به فرد نبوده و در سنتورهای امروزی دو بار در هر پوزیسیون تکرار شده اند. این امر موجب تسهیل حرکت مضراب ها بین دو پوزیسیون شده و انعطاف پذیری بیشتری به نوازنده می دهد. بعلاوه، محدودیت برخی فواصل موسیقیایی را می توان بواسطه این تکرار از میان برداشت.

سنتور کلاسیک ایرانی

مکانیزم تولید صدا در سنتور بسیار شبیه پیانو است. این امر موجب شده است که در برخی منابع، سنتور را به عنوان نسخه اولیه پیانو معرفی کنند. برای تولید صدا در سنتور، از یک جفت وسیله چوبی به نام «مضراب» یا «زخمه» استفاده می شود که از چهار قسمت عمده یعنی «سر مضراب»، «ساقه»، «حلقه» و «دُم» تشکیل شده است. مضراب به عنوان یک واسط بین دست و سیم های سنتور عمل می کند به طوری که انگشتان دست با ترتیب و قاعده معینی در داخل حلقه مضراب قرار گرفته و بدین ترتیب نوازنده با حرکت چرخشی مچ و با استفاده از سرِ مضراب بر روی سیم ضربه وارد می آورد. این مکانیزم دقیقاً مشابه مکانیزم به کار گرفته شده در پیانو است، با این تفاوت که یک واسط دیگر به نام «کلاویه» (کلیدهای سفید و سیاه بر روی پیانو) بین مضراب و دست های نوازنده پیانو جهت سهولت و نرمش در اجرا قرار داده شده است. توجه به این نکته حائز اهمیت است که دامنه صداهای تولید شده توسط پیانو بسیار بیشتر از سنتور است و این امر مستلزم به کار گرفتن سیم های بسیار ضخیم تر در پیانو است، لذا جهت تولید صدا توسط چنین سیم های ضخیمی، نیاز به ضربات بسیار قویتری می باشد که بدون واسط کلاویه عملاً امکان پذیر نیست. جهت درک بیشتر می توانید تصور کنیدکه کلاویه همانند پدال گاز یا ترمز در ماشین عمل می کند. بدین معنی که نیروی وارده توسط انگشت را تقویت کرده و آن را به مضراب اصلی منتقل می کند.

مضراب سنتور

سنتوری که هم اکنون در ایران رایج است، اصطلاحاً سل کوک، ۹ خرک نامیده می شود که دارای ۷۲ سیم است. تاکنون سنتورهای متفاوتی به لحاظ ساختاری برای کاربردهای گوناگون طراحی و ساخته شده است، همانند سنتورهای ۱۰، ۱۱ و ۱۲ خرک، سنتور لاکوک، سی کوک، سنتور باس، باریتون، سنتور کروماتیک و کروماتیک بم. در دو نوع سنتور اخیر، برخی فواصل اصطلاحاً کروماتیک تعبیه شده است که توانایی و قابلیت های سنتور را برای دو نوازی (دوئت) و همراهی با ارکسترهای کلاسیک افزایش می دهد، اگرچه انعطاف پذیری آن را جهت اجرای تکنیک های سرعتی کاهش خواهد داد.

نوازندگان سنتور

با اینکه سنتور به عنوان یکی از قدیمی ترین سازهای ایرانی شناخته می شود، اما سیر قهقرایی را پیموده و تا اوایل قرن گذشته به سازی کاملا محجور بدل شده بود. لذا فقط اطلاعات مربوط به برخی نوازندگان برجسته بعد از دوره قاجار در دست می باشد. برخی از برجسته ترین نوازندگان سنتور از آن زمان تاکنون عبارتند از: محمد حسن خان سرور الملک، علی اکبرخان شاهی، اسداله خان اتابکی، حبیب سماعی (۱۲۸۰- ۱۳۲۵ هـ.ش)، ابوالحسن صبا (۱۳۳۶- ۱۲۸۲ هـ.ش)، حسین صبا، رضا ورزنده (۱۳۰۵-۱۳۵۵ هـ.ش)، حسین ملک، احد بهجت، منوچهر صادقی، منصور صارمی، فرامرز پایور، مجید کیانی، رضا شفیعیان، پرویز مشکاتیان، پشنگ و اردوان کامکار.

امروزه، ظهور نوازندگان باذوق، پیشرفت تکنیک های اجرایی و افزایش کیفیت سازها موجب شده است که سنتور به عنوان یکی از ارکان اصلی در ارکسترهای موسیقی شناخته شده و از جایگاه ویژه ای برخوردار باشد. ویژگی های نوازندگی از فردی به فرد دیگر متفاوت است، که این امر منجر به ایجاد سبک های مختلف در هر ساز می شود. نوازندگان سنتور را می توان با ویژگی هایی همچون شفافیت در اجرا، سرعت متناسب با قطعه، قدرت کنترل شده مضراب های چپ و راست، شفافیت و کیفیت اجرای تکنیک های اجرایی همانند ریز، فیگورهای فردی و جمله بندی از یکدیگر تمیز داد.

[حسنعلی ابراهیمی سعید]

سه تار:
ساز سه تار
شكل ظاهری آن مانند تار است، با این تفاوت كه شكم آن یك قسمتی، گلابی شكل و كوچك تر است، سطح رویی كاسه سه تار نیز چوبی است؛ سه تار امروزی چهار سیم دارد.
خرك سه تار كوتاهتر از خرك تار بوده، و دسته آن نیز از دسته تار نازكتر است، سه تار فاقد «جعبه گوشی» است و گوشی های چهارگانه آن، دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته (سر ساز) و دو تای دیگر در سطح جانبی چپ (در هنگام نواختن در سطح بالایی) كار گذاشته شده اند.
تعداد دستان های سه تار در زمان حاضر، مانند تار ۲۸است.
وسعت ساز،ایضا مانند تار به قرار زیر است:
سه تار با ناخن انگشت اشاره (و گاه توام با ناخن انگشت وسطای) دست راست نواخته می شود. به عبارت دیگر «مضراب» سه تار در واقع ناخن انگشتان نوازنده است، و به همین دلیل و به علل اكوستیكی دیگر، صدای این ساز ضعیف بوده، برای تكنوازی در جلوی جمعیت، یا همنوازی در اركستر مناسب نیست.
چنین به نظر میرسد كه سه تار در قدیم، سازی محلی بوده و در آن زمان سه سیم داشته است (كه«سه تار» دلالت بر همین نكته میكند)، ولی بعدها شهری شده وسیمی بر آن افزوده اند.