سوگ سیاوش و یا سیاه وشان

[Capitan Totti]

سوگ سیاوش و یا سیاه وشان

به نام خدا

سوگ سیاوش و یا سیاوشان، نام آئین و نیز اماکنی است که در آنها سوگ سیاوش گرفته میشدهاست. گستردگی سوگ سیاوش در ایران از آن جا معلوم میشود که علی رغم هزار و سیصد سال نفوذ اسلام در وجوه مختلف زندگی ایرانیان چند روستا در این منطقه از هرات تا مازندران و جنوب آشتیان و یک مسجد در شیراز هنوز نام سیاوش دارد. همچنین نشانه های سوگ سیاوش بر آثار سفالی کهن خوارزم و فرارود (ماوراءالنهر)، نقاشیهای دیواری پنجکنت سغد، آثار سفالی جدیدتر و نیز در برخی از آئینهای عزا و تعزیه در ایران امروز باقی ماندهاست.شواهد دیگری از بخشهای اصیل اسطوره سیاوش در جاهای دیگر، از جمله هنر مینیاتور ایران هم بازماندهاست .

[Capitan Totti]

گستره تاریخی-جغرافیائی

کهن ترین یادگار اسطوره از دوره نوسنگی و دقیقاً سه هزار سال پیش از میلاد است.آلکساندر مونگیت در حوالی سمرقند سنگ نگارهای از این تاریخ به دست آوردهاست که آئین سوگ سیاوش بر آن به روشنی کنده شدهاست.ایجاد شبکه آبیاری در سرزمین دشواری چون آسیای مرکزی، عامل پدید آمدن، پروردن، تحول و گستردن اسطورهاست. اطلاعات ما از هزاره دوم پیش از میلاد بیش تر میشود، مطالب مندرج در اوستا نیز که مربوط به زمانی پیش از ظهور زردشت است، به همین روزگاران میپیوندد.عکسهای هوائی که پیش از جنگ دوم جهانی از این سرزمین برداشته شد، نشان داد که قوی ترین شبکه آبیاری خوارزم متعلق به همین سرزمین است.این شبکه تا تاریخ میلادی ظاهرا سالم، رو به گسترش و بارور بودهاست.پس از این دوره و در زمانی که تعیین تاریخ دقیق آن فعلا امکان پذیر نیست، شبکه عظیم آبیاری در هم ریخته و صدها روستا و شهر را به ویرانی تبدیل کردهاست.از نظر جغرافیائی تمام منطقه معروف به خوارزم (پنجکنت، افراسیاب، سمرقند، رخش و...) و سرزمینی که آن را باکتریا نام دادهاند، به ویژه مرو، دارای آثار سیاوشانی است.اما سیاوشان در جاهائی هم گرفته شد که به همین نام باقی ماند، مثل روستاهای سیاوشان در تمام ایران و برخی اماکن مثل مسجد سیاوش در شهر شیراز. اینک روشن شدهاست که این آبادانی هزار سال دوام آورده اما در اثر یک خشکسالی عظیم و زمینلرزههای پرشمار از بین رفتهاست.

[Capitan Totti]

سیر تاریخی پیدایش-توتم اسپ
شواهدی آشکار حکایت از آن دارد که سیاوش نخست اسپ بوده و از آن جا که آثار آن مخصوصا در آئین تدفین مردگان بارزتر است، به اعتقادی توتمیک تعلق دارد. در این صورت با باورهای آن عمده از ایرانیان که قربانی اسپ داشتند و در اوستا از آنان و قربانیهای اسپ شان فراوان سخن رفتهاست، سازگاری ندارد. شکلی هم که در اوستا داریم ارتباطی با این آئین ندارد، بلکه در اوستا سیاوش همان فرزند کاووس و پدر کیخسرو است که در روایت اوستا به خیانت کشته شدهاست مثلا در گوش(درواسپ) یشت (یشت ۲۱) میخوانیم بده مرا توانترین نیک، ای دوراسپ، این آیفیت(نعمت(را تا من ببندم افراسیاب تور بزهکار را و بسته بکشم و بسته برانم، به نزد کیخسرو برانم. تا او را بکشد کیخسرو آن سوی دریای چیچست ژرف گسترده. پور ستاننده کین سیاوش کشته به حیله جوان.. باورهای توتمی در دورههای مشخصی از زندگی انسان شکل میگیرد و در هر صورت و به طور عمده متعلق به دورههای پیش از فلز، مخصوصا از دوره شکار و گردآوری غذا از کهن سنگی تا دوره نوسنگی است. عهد کشاورزی نیز متعلق به دوره نوسنگی است، بنابر این شکل توتمیک سیاوش بایستی در همین دوره و اسطوره کشاورزی آن در دوره نوسنگی شکل گرفته باشد، اما بی شک در دوران طولانی، یعنی تا دوره ساسانی و سرانجام شاید سدهٔ چهارم میلادی باقی باشد. سیاوش از خاندانی است که در ترکیب اسم عده زیادی از آنان واژه اسپ دیده میشود.سیاوش نخستین نفر از کیانیان است که نام او با اسب ساخته شدهاست. همچنین قابل تصور است که چرا نام او syavaspa (سیاهسپ) نشده یعنی نه از واژه aspa بلکه از vasna ساخته شدهاست. نامهای نر و مرد در زبانهای آریائی حکایت از مرگ دارد و خود واژه مرد اصلا یعنی مردنی.در روایات ایرانی مثل شاهنامه سیاوش برای فرزند خود، کیخسرو، سه چیز باقی میگذارد: اسب، نیزه و زره. حال، سیاوش با اسپ خود وصیت میکند و کیخسرو را به او میسپارد. حال اسپ نشانه وفاداری به توتم و نگهداری آن است. در واقع از توتم خواسته شدهاست که یکی از فرزندان خود را بپاید. شاید توتم، ریشه اختلاف یا یکی از وجوه اختلاف قومی بودهاست. نیزه و زره هر دو به عنوان ابزارهای جادوئی که میتوان با آنها به فر (نیروی جادوئی شاهان) دست یافت، مدتها است که شناخته شدهاست .

[Capitan Totti]

اسطوره کشت


بخش دیگری از سیاوشان، اسطورهای است معروف، اسطوره مرگ و زندگی، پژمردن و بهار کردن که نمونه هائی در آئینهای دیگر چه در آسیا، چه در آفریقا و چه در آمریکای جنوبی دارد. در این داستانها خزان کامل (مرگ سیاوش) و بهار پس از آن (تولد کیخسرو پس از مرگ سیاوش) و نیز رفتن سیاوش به درون آتش (به نشانه خزان) و زنده آمدن او (بهار) دیده میشود. اسطوره نماد مرگ و رستاخیز و تابع الگوی خزان و بهار است.. آداب آن به منظور تشویق نیروهای آسمانی برای ادامه دادن به بخشایشهای سالانه منابع حیات است .

[Capitan Totti]

سیاوش در فرهنگ کشاورزی آسیای مرکزی


سیاوش، از جمله، در میان خدایان آسیای مرکزی اگر نه خدا بلکه نماد باروری و زایش دوبارهاست.البته در ساخت مذاهب قدیم، معمولا خدایان جا عوض میکنند یا دست کم نقش خود را به دیگری واگذار میکنند.شواهد شاه شدن سیاوش گذشته از آئینها در تصویرهای او هم دیده میشود. از میان این تصاویر در دو جا بیش تر میتوان این نمود را ملاحظه کرد، یکی روی کوزه مرو است و دیگری نقشهای دیواری پنجکند. در روی کوزه مرو در یک طرف سیاوش را سوار اسپی سیاه، با جامه شاهانه ة تیر و کمان به دست میبینیم. در طرف دیگر که صحنه زاری بر جسد او ترسیم شده، اگر چه تاج بر سز ندارد، اما همان جامه های شاهانه را به تن دارد. در نقاشی دیواری پنجکند دو صحنه زاری بر او در میان چادری یا چیزی که نماد چادر است، دیده میشود، سیاوش تاج بر سر و جامهای آراسته به تن دارد

[Capitan Totti]

دوره سیاوش در تاریخ
اهمیت آئین سیاوش در آسیای مرکزی ، مخصوصا از دوره هخامنشی ، چنان است که تولستوف -محقق برجسته روس که آثار مهمی درباره فرهنگ و تمدن آسیای مرکزی دارد - در یکی از آثار خویش درباره تمدن خوارزم ، به یک دوره سیاوش اعتقاد یافت و کوشید جوانب تمدنی ، مردم شناسانه ع باستان شناسانه و بالاخره تاریخی این دوره را بررسی کند.آنچه از اهم است مرکزیت اعتقادات مذهبی و اجتماعی است ، به طوری که از آغاز دوره میلادی که سکه ها پدیدار می شود. نشانه آئین بر این سکه ها دست کم پیکر سواری است که در پشت سکه دیده می شود و این بویژه نخستین سکه های محلی خوارزم با نقش سر یک شاه بر روی آن است. بزرگ ترین تظاهرات سیاوشان بر روی سکه های شاهان سلسله آفریغی خوارزم است که از علاقه شدید آنان به سیاوش ، چه بر اساس روایات ارزشمند بیرونی و چه سکه هایشان آگاهی داریم.

[Capitan Totti]

نوروز سیاوشان

عده زیادی از دانشمندانی که درباره فرهنگ آسیای مرکزی مطالعه کرده اند ، باور دارند که سیاوشان مراسم سال نو است. برخی حتی می اندیشند که سیاوشان مراسم سال نو است. برخی حتی می اندیشند که سیاوشان عامل منحصر به فرد پدید آمدن جشن آغاز سال است. می دانیم که آئین های خدایان گیاهی می تواند به پدید آمدن جشن ثابتی در آغاز سال خورشیدی کمک کند ، یا اصولا آن را سبب شود ، بهار تولد دوباره طبیعت است. اما در ایران مراسم نوروز از کهن ترین زمان هائی که تاریخ تقویم و تاریخ نجوم ، یافته های باستان شناسی ، وضعیت ساختمان هائی مثل تخت جمشید و قوی قیریلقان قلعه حکایت می کند ، بسیار دقیق و درست در نخستین روز فصل بهار گرفته می شود.اصولا مراسمی که برای خدایان گیاهی گرفته می شده با آغاز سال نو همزمان بوده است. در واقع این مراسم برای دعوت و تشویق نیروهای زایای طبیعت به زاد و ولد گرفته می شده است. بعلاوه مراسم فروردگان (جشن ها و آئین هائی که سالانه برای مردگان گرفته میشد) در ایران همیشه پیش از نوروز انجام می شده است.

[Capitan Totti]

مراسم عزاداری پس از اسلام
شواهد فراوانی وجود دارد که در ایران پس از اسلام عمده مراسم عزاداری، به ویژه سوگ آئین غیر رسمی تحت تاثیر آئین سوگ سیاوش بوده و آثار آن تا امروز باقی است. در این میان هر چه به حوزه آمودریا نزدیک تر شویم ، سوگ آئین ها به آئین سوگ سیاوش نزدیک ترند ولو این که سوگمند یا آئین ورز ، مثلا تیمور گورکانی باشد.دورترین اثر مستقیمی که از سیاوشان می توان دید بین عرب های شیعه در عراق است که سوگ امام سوم خویش ، بویژه زنان ، سر و سینه را برهنه و مو ها را افشان می کنند ، زاری کنان بر سر و سینه می زنند وتا دیری موی خود را کوتاه نمی کنند.در بین اهل تسنن اساسا چنین رسم هائی وجود ندارد و این نشان می دهد که حتی در بین النهرین آداب بازمانده سوگ ، ایرانی است یا بهتر بگوئیم صرفا از دوره اسلامی ایران اثری دارد.کهن ترین یادگارهای سوگ سیاوش در دوره اسلامی یکی سوگ آئین های آسیای مرکزی ، مخصوصا در بخارا است و دیگری کارهای عبدالرحمن ابومسلم خراسانی در استفاده از این آئین در تجهیز ایرانیان علیه حکومت عربی.به این ترتیب یک قیام بزرگ که منجر به حکومت بنی عباس شد ، با یک شعار ایرانی (رنگ اسپ سیاه سیاوش) ، هویت یافت و به نتیجه رسید. از آنجا که این نهضت در خراسان و یکی از مراکز مهمی صورت گرفت که در آن آئین سیاوش کاملا شناخته بود (مرو) ، رنگ ایرانی ماجرا و اثر سوگ آئین در شکل گیری و پیروزی آن بی تاثیر نبوده است.[۱۷] می دانیم که جامه نیلی کردن که بعدها سیاه پوشی و سیاه جامگی شده است ، از آئین سیاوش گرفته شده است .

[Capitan Totti]

سیاوش- خدا



خدا شدن سیاوش هم در آسیای میانه دارای شواهدی است، از جمله در روی استودانی که از انواع استودانهای پیشین است و در انگقلعه پیدا شد، تصویری دیده میشود که آشکارا نشانه خورشید است.در تصویر پیچیده سیاوش ویژگی خدای خورشید بودن به اندازه کافی روشن است. تولستوف در این مورد بر این باور است که ورود این قهرمان به آتش که در شاهنامه آمده، گواهی مهم است. همچنین ازدواج سیاوش و فرنگیس درشاهنامه شباهتی با ازدواج مهر و ناهید دارد. نر شخی هم یادآوری میکند که در روز اول سال نو یعنی جشن برابری شب و روز ذر تقویم خورشیدی، ساکنان بخارا از طلوع خورشید، خروس برای سیاوش قربانی میکردند و این پرندهای است که همه جا وقف خورشید میشود.

[Capitan Totti]

نخل بندی و نخل گردانی

نخل گردانی یکی از آداب مشهور عزاداری برای امام سوم شیعیان در ایران است که به طور عمده در شهرهای مرکزی ایران، یزد، نائین، کاشان و شهرها، شهرکها و حتی برخی روستاهای مناطق کویری گرفته میشود. نخل عبارت است از اطاق کوچکی که مقطع عمودی دو طرف آن شبیه یک سرو است و از چوب و دیواره هائی شبکهدار ساخته میشود. برخی از نخلها بسیار بزرگ هستند. نخل را با انواع پارچه، شال، ترمه میآرایند و در روزهای عزا مخصوصا عاشورا آن را طی آدابی بر دوش میکشند و همراه عزاداران در شهر میگردانند و در پایان مراسم به جای اولش که معمولا تکیهای است بر میگردانند. شواهدی آشکار و پنهان در نخل گردانی وجود دارد که نشان میدهد ادامه سیاوشانهای بسیار کهن است. در بررسی مراسم سیاوشان بر دیواری از کاخ پنجکند دیده میشود که سوگواران اتاقی چادر مانند را که پیکر سیاوش و سه تن از عزاداران در آن است، بر دوش میکشند. اتاق دارای پنجره هائی است که پیکر سیاوش و عزاداران از آنها پیداست.شکل شبکه دار نخل و وجود پنجرههای کوچک فراوان در آن، یادآور همان اطاق چادر مانند است.