اب انبار چیست ؟وتاریخچه آن کجاست؟

[معمار حانیه]

آب انبار حوض و یا استخر سرپوشیده ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می شود . در مناطق کم آب و کویری آب انبار را از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر می کنند . آب معمولاً در زمستان ذخیره شده و در تابستان به کار می رود . آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات ها و کاریزها هستند .

نحوه ساخت آب انبار ، تصفیه و عایق بندی آن با اصول مهندسی و علمی مطابقت دارد . برای تصفیه از روش های فیزیکی و شیمیایی استفاده می شود . ته نشین شدن مواد زاید ، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده ، استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی و استفاده از کیسه های زغال به منظور بو گیری از جمله این روش ها است .

از معروفترین آب انبارها آب انبار شش بادگیری و آب انبار تکیه امیرچقماق در شهر یزد در ایران است . در شهر گناباد نیز آب انبارهای عظیمی وجود داشته است که حداقل سه مورد آنها در توسعه شهری تخریب شده است . آب انبار مرکز گناباد در خیابان شریعت سابق تا سال 1363 شمسی فعال و مورد بهره برداری مردم بود . در زمستان آب برف و یخ را روانه این آب انبار می کردند و در تابستان آب سرد و خنک می نوشیدند به این آب انبار یخچال خانه هم می گفتند .



تاریخچه آب انبار

انبارهاي ذخيرة آب در آغاز گودالهايي بود كه خود به خود از آب باران و سيلابها پر مي شد . به تدريج بشر خود به انبار كردن آب در اين گودالها پرداخت و سرانجام به ايجاد انبارهاي آب در جاهاي مورد نياز خويش دست يافت . با پيشرفت تمدن روشهاي ذخيرة آب نيز تكامل پیدا نمود . در تمدنهاي ايران ، مصر و بين النهرين آب را در آب انبارهاي سرپوشيدة غيرقابل نفوذي كه از تبخير شدن آب و آلودگي آن جلوگيري مي كرد ذخيره مي كردند . در كشورهاي يونان و روم نيز از اين شيوه براي ذخيرة آب استفاده مي شد و تاريخ ايجاد برخي آب انبارها در فلسطين به دوران نَبَطيان باز مي گردد . يكي از كهن ترين نمونه هاي آب انبار در ايران و در كنار محوطة چُغازَنبيل ، مربوط به هزارة 2ق م و دوران شكوفايي تمدن ايلام است ، ولي اين اندازه اطلاعات و مدارك براي بررسي دقيق مصالح ، ابزارها ، سبك و روشهاي معماري آب انبارها در اين روزگاران كافي نيست .

در ایران ، شرايط اقليمي خشك و نيمه خشك بخش عمده اي از کشور ، تاثير ژرف و بنيادي در خلق پديده هاي گوناگون معماري اين سرزمين گذاشته است . ريزش هاي آسماني در ايران ، به جز ناحيه شمالي و سواحل درياي مازندران ، در بقيه نواحي بسيار كم است . به همين دليل ، از ديرباز در بيشتر دشت هاي وسيع ايران ، براي دسترسي به آب ، تلاش چشمگيري صورت گرفته و ايرانيان با بهره جستن از تمامي توانايي هاي خود ، ده ها كيلومتر قنات حفر كرده اند . آنها در كنار ساخت قنات ها و سدها ، به ذخيره سازي آب هاي فراوان زمستاني براي به مصرف رساندن آنها در فصل هاي گرم سال نيز توجه داشته اند و براي تحقق اين مساله ، «آب انبار» را بنيان گذاشته اند.

آب انبارها علاوه بر نقش مهمي كه در زندگي روزمره مردم داشته اند ، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و اعتقادات مردم اين سرزمين ، بهره مند بوده اند . پيوند ميان آب و آيين هاي مذهبي ، در دوران بعد از اسلام نيز در ايران ادامه يافت ؛ به گونه اي كه نيايشگاه هاي آناهيد ، جاي خود را به مصلي هاي شكوهمند خارج از شهر داد.

آب انبارها در بافت شهرهاي حاشيه كوير ، مركز بسياري از آبادي ها و شهرك ها و محله ها بوده اند و در بسياري از محله ها بزرگ ترين و چشمگيرترين واحد معماري به شمار مي روند.
فن ساختمان و شيوه معماري در ساختمان آب انبارها داراي اعتبار خاصي است ؛ چرا كه سازندگان اين واحدها با دقت و نكته سنجي بسيار، به مسايل عمده اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب انبار ، مساله اندود داخل بنا ، تهويه ، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب ، توجه كامل داشته اند.

هنر تزيين نماي خارجي اين آب انبارها ، به خصوص سردر ورودي آنها و در برخي از موارد ، انتخاب اشعار جالبي براي كتيبه بالاي سردر ، همگي نشان دهنده آن است كه اين بناها با بسياري از ويژگي ها و روحيات ساكنان پيرامون خود ، ارتباط نزديك و مستحكمي داشته اند.

ماكسيم سيرو احتمال مي دهد كه آب انبارهاي استوانه اي و ستون دار از نواحي مجاور مديترانه از طريق اسيران جنگي كه در زمان ساسانيان به دست پادشاهان ايران اسير مي گرديدند اقتباس شده باشد . در دوران حكومت اسلامي تأكيد بر مسائل مربوط به بهداشت و طهارت باعث گرديد كه ساختن مخازن آب (حوض ، آب انبار ، خزينه حمامها ) به عنوان يك عنصر اساسي در زندگي مسلمانان در مساجد يا در كنار و نزديك آنها بيش از پيش متداول گردد و با تكامل و توسعة كشاورزي و تجارت در اين دوران ساختن آب انبارها در روستاها و در مسير جاده هاي كاروان رو گسترش يابد . همزمان با توسعة اسلام در كشورهاي مختلف و گسترش مبادلات فرهنگي به بركت دين و حكومت مركزي واحد ، فنون ساختماني تكامل بسيار يافت . ساختن مخازن استوانه اي شكل در اين دوران به علت پايين بودن نسبي هزينة ساختمان و مقاومت بيشتر بدنة آن ، در مقابل فشار آب در ايران رايج شد . شايد تكنيك ساختن گنبدهاي دورچين به صورت كروي يا مخروطي نيز از همين دوران و به همين علت در معماري ايران ظاهر شده باشد . در اين دوران با پديد آمدن شهرها و محله هاي جديد آب انبارها به سان عناصر مركزيت دهنده در كنار مساجد ، مدارس ، بازارها و كاخهاي دولتي قرار گرفت . نكتة ديگري كه از نظر تحول طرحهاي معماري آب انبارها قابل ذكر است ساختن مخازن ستون دار به شيوة مغرب زمين براي بالا بردن ظرفيت نگهداري آب در آنها بوده است . پيدايش اين فنون در معماري ايران نيز به دليل نياز به ايجاد فضاهاي وسيع براي اجتماع مردم در يك محل براي عبادت بوده است . ساختن آب انبارهاي ستون دار امكان مي داد كه از طاقهاي كوتاه براي پوشش مخازن استفاده شود و در نتيجه سقف مخزن همكف زمين قرار گيرد و ايجاد بناي ديگري بر روي آن ممكن گردد. در اين دوران به تدريج آب انبارها به صورت جزئي از يك مجموعة معماري به هم پيوسته در آمد و معمولاً در كنار و همراه با مساجد و مدارس ساخته مي شد .
نقش حياتي آب انبارها در بافت شهرها ، به ويژه در شهرهاي حاشية كوير و منطقه هاي كم آب ايران ، و تكامل طرح و شيوة ساختمان و بُعد هنري و تزييناتي آنها (به ويژه در سردرها و كتيبه هاي الحاقي ) در دوران اسلامي چنان چشمگير است كه مي توان برخي از نمونه هاي اين پديدة معماري را از لحاظ ارزشهاي هنري ، فرهنگي ، فني و تاريخي همسنگ برخي مساجد بزرگ ، كوشكها ، مقابر و ديگر آثار هنر معماري ايران اسلامي معرفي كرد و در بسياري جاها بزرگ ترين و چشمگيرترين واحد معماري به شمار آورد ، زيرا ديگر بناهاي همگاني اين نقاط در برابر آنها نمودي ندارد .

يكي از كهن ترين نمونه هاي آب انبارهاي طاقدار «حوض عضدي» است كه به فرمان عضدالدولة ديلمي (944ـ989م) در اصطخر فارس ساخته شد . به گفتة ابن بلخي : «عضدالدوله به ريختگري روي آن دره برآورد مانند سدي عظيم و اندرون آن به صهروج (ساروج) و موم و روغن و... و بعد ماكي كرباس و قير چند لابرلا در آن گرفتند و اِحكامي كردند كي از آن معظم تر نباشد... عمق آن هفده پايه است كي چون يك سال هزار مرد از آن آب خورند يك 1 ايه كم شود و در ميان حوض بيست ستون كرده اند از سنگ و صهروج و بر سر آن ، سقف حوض پوشيده » . از اين تاريخ تا دورة صفويان (1501ـ1723 م ) و پس از آنكه ساختن آب انبار به عنوان كاري پسنديده توسط شاهان و فرمانروايان و نيكوكاران متداول گردد به نمونه هايي چند از آب انبارها كه تاريخ بناي آنها مشخص است برمي خوريم : 1- در شهر مَرو در نزديك مقبرة محمد بن زيد ، آب انباري مربوط به سده هاي 5 و 6ق یا 11 و 12م كشف شده است كه مخزني استوانه اي به قطر 1/6 متر دارد و ظاهراً با دو منفذ پنجره مانند تهويه مي شده است . پوشش آن به جاي نمانده يا شايد اصلاً پوششي نداشته است ؛ 2- آب انبار نزديك رباط تحملج با گنبدي به قطر 17 متر و ارتفاع 8 متر و گنجايش 150000 ليتر كه از مقايسة آجرهاي آن مي توان آن را متعلق به همين سده ها دانست ؛ 3- مصنعه اي در يزد كه در زمان شاه شجاع (765ـ786ق یا 1364ـ1384م) همچنان آباد و مورد استفادة اهالي و كاروانيان بوده است ؛ 4- حوض زَمْزَم در گازرگاه هرات كه ظاهراً به فرمان شاهرخ پسر تيمور (807 ـ850ق یا 1404ـ1446م) ساخته شده ؛ 5- تاريخ جديد يزد از آب انباري با تاريخ 845ق یا 1441م و آب انباري ديگر با تاريخ 854ق یا 1450م ذكري به ميان آورده است ؛ 6- آب انبار جنک در پشت مسجد جامع يزد متعلق به 878ق یا 1473م . به استثناي چند نمونة قديمي ديگر ، بيشتر آب انبارهاي موجود در ايران مربوط به سده هاي 10 و 11ق یا 16 و 17م و سده هاي بعدتر است . در ميان اين آب انبارها برخي از ارزش والاي معماري و هنري خاصي برخوردارند ، مانند آب انبار حاج كاظم در محلة مغلاوك قزوين با گنجايش 3864000 ليتر آب ، 40 پله ، 2 هواكش ، سردري زيبا با قوس جناغي بلند ، طاقنماهاي متعدد و تزيينات كاشي با طرحهاي هندسي و خط بنايي (مَعْقِلي) و ديگر ويژگيهاي هنري . اخيراً براي حفظ و نيز به نمايش نهادن اين نوع آب انبارها در داخل شهرها ، از آنها به عنوان سالن غذاخوري (آب انبار سيداسماعيل در تهران) ، چايخانه ، تئاتر و موزه (تعدادي از آب انبارهاي بندرعباس) استفاده مي شود .



دلایل وجودی آب انبارها

دلايل جمع آوري و نگه داري آب در آب انبارها را مي توان به صورت زير دسته بندي كرد:

الف : تبخير شدن آب در اثر تماس مستقيم با گرماي خورشيد و جريان هوا

ب : فاسد شدن آب در هواي آزاد

ج : گرم شدن آب به علت تابش نور خورشيد



انواع آب انبارها

آب انبارها را مي توان براساس شكل و طرز ساختمان مخازن و نوع پوشش آنها ، عناصر به كار گرفته شده براي تهويه و تبريد آب ، نوع دسترسي به مخازن و فضاهاي ارتباط دهنده ، نحوة آبرساني به مخازن و همچنين از نظر تزيينات به كار رفته در آنها از يكديگر متمايز ساخت . از اين گذشته آب انبارها برحسب خصوصيات منطقه اي و سليقة سازندگان محلي سبكهاي مشخصي دارند كه مي توان آنها را از نظر گونه شناسي و سبك شناسي نيز بررسي كرد :

1- آب انبارهاي خصوصي : اين آب انبارها در خانه هاي شهري و يا روستايي ، عموما در زير ساختمان يا در زير سطح حياط ساخته مي شوند . مخازن اين آب انبارها معمولا مكعب يا مستطيل هستند و سقفي مسطح يا گهواره اي دارند . در اين نوع آب انبارها اگر مخزن زير حياط خانه ساخته مي شده ، برداشت آب از آنها با دلو و از راه دريچه اي كه در سقف يا نزديك به سقف بوده ، به وسيله تلمبه دستي انجام مي گرفته است . اما چنانچه مخزن در زير قسمت مسكوني ساخته مي شد معمولا دسترسي به آب از طريق پاشير صورت مي گرفت . اين مخازن ، عمدتا يك هواكش يا بادگير براي تهويه دارند كه تا بام خانه امتداد مي يابد . گنجايش برخي از اين آب انبارها براي تامين مصرفي سه تا چهار سال يك خانه ، كافي است .

« در ايران به جز چند رود بزرگ و متوسط كه با بهره مند بودن از سرچشمه هاي برفگير ، در تمامي طول سال جريان دارند ، عمده رودها در بخش كوتاهي از سال ، آب در بستر دارند و بيشترشان از ميانه بهار تا پايان پاييز ، خشك و بي آب هستند .»

2- آب انبارهاي عمومي : اين آب انبارها اكثرا بناهاي بزرگ و چشمگيري هستند و سازندگان آنها حكام و اعيان يا مردان نيكوكار محلي بوده اند كه هزينه ساخت آنها را از بيت المال يا از اموال خويش مي پرداخته اند. این دسته خود به انواع گوناگونی تقسیم می گردد :

الف : آب انبارهاي شهري : معمولا در مراكز محله ها و در كنار امكان مذهبي ، آموزشي ، رفاهي و تجاري ساخته مي شدند . نمونه هاي بازمانده از اين آب انبارها نشان مي دهد كه آنها نسبت به انواع ديگر داراي ظرفيت بيشتري بوده و مي توانستند نياز محلات پرجمعيت شهري را براي ماه ها تامين كنند . اهميت حياتي اين بناها موجب مي شد كه در انتخاب نوع مصالح و كيفيت ساختمان آنها دقت فراوانتری شود و افزودن بخش ها و اجزاي ضروري ، جلوخان هايي بزرگ ، سردر و هشتي ، پله هاي پهن ، بادگيرهاي بلند و همچنين تزيينات گوناگون در آنها به كار رود . از جمله معروفترين اين آب انبارها در تهران عبارتند از : « سيد اسماعيل ، صاحب ايوان ، بابا نوذر ، يوزباش ، سيد ولي ، امامزاده يحيي ، رضا قلي خان ، چهل تن و كوچه غريبان.
در سمنان آب انبار قلي و سرخه ، در قزوين آب انبارهاي حاج كاظم و سردار بزرگ ، در مشهد آب انبارهاي حوض لقمان ، حوض ميرزا ناظر ، بالا كوچه و چهل پايه و در كاشان آب انبار سيدحسين دخان ، از نمونه هاي معروف اين نوع معماري به شمار مي روند.

ب : آب انبارهاي روستايي : عموما در ميدان هاي مركزي روستاها ساخته مي شدند . اين آب انبارها معماري بسيار ساده اي داشتند و از مصالح موجود در محل و بيشتر بدون تزيينات و پيرايه ها ، شكل مي گرفتند . از نمونه هاي شناخته شده اين آب انبارها مي توان به آب انبار حاج سيدحسين در آبادي خنك (خونك) و آب انبار دو راه در آبادي ای در رحمت آباد استان يزد اشاره كرد.
ج : آب انبارهاي قلعه اي : اين آب انبارها بسيار ساده و ا به صورت حوض هاي سرپوشيده اند . مخزن آنها نسبتا كوچك و عميق است و به شكل چاهي سريع در قسمت مركزي آب انبار ساخته مي شده است . برخي از آنها به نحوي با مجموعه بناهاي قلعه تركيب شده اند كه بتوانند آب باران كه روي بام ها و صحن قلعه روان مي شود ، جمع آوري و ذخيره كنند.
معماري آب انبارهاي داخل كاروانسراها را مي توان تاثير گرفته از اين نوع آب انبارها دانست و در اين گروه مطالعه كرد . اين بناها معمولا به صورت حوض هايي سرپوشيده در ميان حياط و روي محورهاي اصلي كاروانسرا ساخته مي شدند.

د : آب انبارهاي ميان راهي : اين آب انبارها معمولا در مسير جاده هاي كاروان رو و در كنار كاروانسراها شكل مي گرفتند . آنها مخازن استوانه اي و پوشش گنبدي دارند و برخي نيز اطاق و كلاه فرنگي هايي براي استراحت مسافران و خواندن نماز دارند.

از نمونه آب انبارهاي ميان راهي مي توان به آب انبارهاي حوض بلند وزير بر سر راه يزد به مشهد و آب انبار حاج حسين معمار در جاده يزد به تهران ، اشاره كرد.

ه : آب انبارهاي بياباني : معمولا در بيابان هاي خشك و به منظور سيراب كردن دام ها ساخته مي شدند. مخازن اين آب انبارها معمولا چهارگوش ساخته مي شده و ديوارهاي شان حدود دو متر بالاتر از سطح زمين بوده است .

--------------------

همچنین آب انبارها از لحاظ شكل ساختمان و نحوه بهره برداري نیز دو گونه اند :

1- آب انبار دستي يا آب انبار "رو" : شامل يك مخزن سرپوشيده و يك راهرو پلكاني كه دسترسي به آب مستقيما از همين راهرو بوده است .

2- آب انبار شيري : شامل يك مخزن سرپوشيده و معمولا بادگيردار و يك راهرو پلكاني كه در انتهاي آن به توسط شير به آب مخزن دسترسي دارند .

درنواحي مختلفی مانند ميبد با توجه به موقعيت و جمعيت آبادي و مخصوصا دسترسي يا عدم دسترسي به آب شيرين ، تعداد و نوع آب انبارها متفاوت است . به عنوان مثال در محوطه حصاربست قديم يا شارستان با توجه به موقعيت مناسب و دسترسي به جريان آب چندرشته قنات و عدم تراكم جمعيت ، بيش از 4 آب انبار نساخته اند ، اما در فيروزآباد و مهرجرد با توجه به جمعيت و مشكلات دسترسي به آب آشاميدني جاري ، هريك بيش از 15 آب انبار ساخته اند . در بفروئيه به علت تراكم جمعيت و شوري آب قنات ، بيش از60 آب انبار بنا شده و تعداد آب انبارهاي شورك به همين دليل بيش از 15 دستگاه بوده است .

آب انبارهاي مراكز مسكوني اصولا در مركز محلات و در نقطه مناسبي از گذرهاي اصلي و در كنار مساجد يا در ميدانها ميساخته اند ، ولي آب انبارهاي خارج از مراكز مسكوني را معمولا در كنار راهها و به فاصله هاي معيني براي استفاده رهگذران و يا كاركنان كشتزارها ميساخته اند . در محوطه هاي آب انبارهاي نوع دوم ( آب انبار شيري ) ، معمولا "ساباط " يا فضاهاي سايه دار و مناسبي براي استراحت و نماز و توقفهاي كوتاه مدت رهگذران مي ساخته اند . درميبد ، مجموع آب انبارهايي كه از ديرباز ساخته اند ، بيش از 170 دستگاه است .



قسمتهای مختلف آب انبارها

قسمت های عمده بنای یک آب انبار عبارتند از: 1: منبع ذخیره آب ، 2: پوشش منبع ، 3: هواکش و بادگیر ، 4: راه پله و پاشیر ، 5: سردر تزئینی .

منبع یا انبار : قسمت اصلی آب انبار است و به چهار شکل مکعب ، مکعب مستطیل ، هشت گوشه و استوانه ساخته می شده ، تمامی یا بخش عمده آن در زیر زمین کنده می شود . قطر منبع های استوانه ای از حدود 20 متر تجاوز نمی کند و تا سه هزار متر مکعب گنجایش دارند . منبع های مکعب و مکعب مستطیل می توانند در اندازه های بسیار بزرگ و تا صد هزار متر مکعب نیز ساخته شوند که در آن صورت برای نگهداری پوشش فراز آنها در داخل منبع ، جرزها و ستونها را بکار می گیرند .

پوشش انبار : پوشش منبع به صورتهای گنبدی ، مخروطی ، آهنگ و مسطح دیده می شود .

هواکش و بادگیر : براي سالم و خنك نگهداشتن آب در آب انبارها تدابيرِ معماري چندي اعمال مي گردد : 1- مخازن پائين تر از سطح زمين ساخته مي شود ؛ 2- ديوارهاي آنها را قطور مي سازند ؛ 3- بادگيرهايي بر حاشية طاق و روي ديوارها تعبيه مي كنند . اين بادگيرها كه در نواحي كويري و جنوب ايران بسيار بلند ، بزرگ ، گاه با شكوه و به شكل استوانه ، مكعب ، منشورهاي هشت ضلعي يا خرطومي ساخته مي شوند ، نقش اصلي خنك كردن مخازن آب و نيز منازل را به عهده دارند . قسمت بالاي بادگيرها پنجره هايي به شكلهاي گوناگون دارد و در سراسر داخل اين پنجره ها از بالا به پايين تيغه هاي نازكي قضاي داخلي بادگير را به بخشهاي متعدد عمودي تقسيم مي كند . بدين سان كم ترين نسيمي از هر سوي بوزد به وسيلة اين تيغه ها به پايين و به سطح آب مخزن راه مي يابد و پس از برخورد با آب ، هواي گرم شدة زير سقف را از راه بادگيرهاي ديگر يا دريچة بالاي گنبد (هواكش) به بيرون از مخزن مي راند . افزون بر اين ، تهوية بادگيرها زمينة تجزية مواد ارگانيك را توسط برخي از ميكروارگانيسمها فراهم مي سازد . انداختن ماهيهايي در آب مخزن نيز به از ميان برداشتن تخم آفات كمك مي كند . ارتفاع و تعداد بادگير بستگي به بزرگي و كوچكي و اهميت آب انبارها دارد . آب انبارهاي مهم معمولاً 2 بادگير دارند . آب انبار مصلاي نائين داراي 3 بادگير است ، 2 بادگير هوا را به داخل مي كشند و بادگير ديگر كه در محور مخزن قرار گرفته هواي سطح آب را به خارج مي راند . آب انبارهايي با 4 بادگير نيز وجود دارد . بادگيرهاي آب انبار شش بادگيرة يزد واقع در خيابان كرمان ، محلة شش بادگيري ، با 12 متر ارتفاع نمونه اي ممتاز به شمار مي آيد .

راه پله و پاشیر : در کنار منبع و به طور معمول در وسط سردر باشکوه و چشمگیری که به میدان یا فظای به نسبت باز مقابل جلوه می بخشد ، پله های آب انبار قرار دارد که دسترسی به پاشیر و محل برداشتن آب را میسر می سازد . شیب پله ها گاهی تند ، ولی پهنای آنها بسیار است تا افراد براحتی بتوانند با سطل، دلو، کوزه و مشک از کنار هم بگذرند . در محل پاشیر و برداشت آب ، برای آنکه افراد معطل نشوند با توجه به تعداد ساکنان محل ، گاه تا سه شیر نیز قرار می دهند . شیر های برداشت آب را در یک متری از کف منبع نصب می کنند تا مواد ته نشین شده با آب خارج نشود . برخی از آب انبار ها دارای دو راه پله هستند یکی برای مسلمانان و دیگری برای زرتشتیان مانند آب انبار معروف ریگ در یزد .

سردر : سردر آب انبارها چشمگیرترین واحد تزئینی و نما سازی شده آن به شمار می رود . در دوسوی پله ها ا سکو های سنگی پهنی وجود دارد که بیشتر در پیوند فضای باز محل مقابل سردر ، جایگاه مناسبی برای گردهمایی مردم محل به شمار می رود .

- شرح کامل عملیات آب رسانی و آب برداری :

آب رساني : آب انبارهايي كه در مناطق كوهستاني ، كوهپايه ها و دشتها نزديك به چشمه ها يا مظهر قناتها ساخته شده اند به وسيلة مجرايي كه از مظهر قنات يا چشمه به مخازن مي پيوندد پر مي شوند .

در بيشتر جايها كوشش مي شود آب از طريق مجراهاي زيرزميني يا تنبوشه اي به مخازن هدايت گردد . گاهي طول مسير تنبوشه گذاري شده به چندين كيلومتر مي رسد ، مثلاً آب انبارهاي عظيم گرد كوه دامغان از آب چشمة پيخار كه در دو فرسنگي قلعه واقع بود پر مي شد . آب رساني معمولاً در زمستان و پيش از جاري شدن سيل انجام مي شود و حجم آب به وسيلة دريچه اي ويژه كه در مسير جريان آب قرار مي گيرد تعيين مي گردد . بيشتر آب انبارهاي كنار راههاي كارواني از سيلابهاي بهاري رودخانه اي نزديك به آنها پر مي شود . خاكريزهاي موربی در بستر رودخانه در هنگام خشكي مي سازند و آب گرد آمده در پشت خاكريزها را به مجرايي كه به آب انبار مي پيوندد هدايت مي كنند . بعضي از اين مخازن يك مجراي خروجي در مقابل مجراي ورودي دارند كه مازاد آب را از آب انبار به بيرون هدايت مي كند . اگر مجراي خروجي كشش كافي نداشته باشد ، آب در پشت خاكريز جمع مي شود و پس از شكستن آن در بستر اصلي رودخانه جريان مي يابد . در منطقة تايباد ، سيلاب ابتدا به يك حوضچه وارد مي شود و پس از آنكه رسوباتِ آن تا اندازه اي ته نشين شد سر آب آن را به حوض انبارها مي اندازند . در اين صورت برداشت آب ابتدا از اين حوضچه صورت مي گيرد . در نواحي جنوبي ايران جويهاي متعدد كوچكي در مسير سيلابها ساخته مي شود . آب باران در اين جويها گرد مي آيد و به يك جوي بزرگ تر كه به آب انبار مي پيوندد هدايت مي شود . گاه در اين مناطق سه چهار بركة نزديك به هم به وسيلة نهري به يكديگر متصل شده است تا اگر آب از يكي سرريز كند به ديگري وارد شود . اين نوع آب رساني گاه در مناطق كوهستاني نيز انجام مي گيرد .

آب برداري: برخي از آب انبارهاي خصوصي و بيشتر آب انبارهاي عمومي داراي پاشيراند . آب انبارهاي عمومي بزرگ گاه بيش از يك شير و چند چالة فاضلاب دارند . پاشير به وسيلة پلكانهاي آجري يا سنگي به سطح زمين مرتبط مي شود . بلندي و درازا و پهناي هر پله و شيب و بلندي سقف پلكانها و همچنين نوع سقف آنها (جناغي يا گهواره اي) در آب انبارها متفاوت است . اندازة پله ها گاه حتي در يك آب انبار يك اندازه نيست ، مانند آب انبار شيخ علي خان در بازار اسدآباد . پلكان هميشه در محور مخزن آب انبار واقع نيست و بستگي به وضع آب انبار دارد ، ولي هميشه از مدخل تا پاشير مستقيم ساخته مي شود تا نور كافي به پاشير برسد . برخي از آب انبارهاي بزرگ داراي دو پلكان جداگانه اند تا رفت و آمد از آنها به آساني انجام گيرد . در آب انبار روستاي رحمت آباد يزد يكي از دو پلكان براي استفادة مسلمانان و ديگري ويژة زردشتيان بوده است ؛ گاهي نيز يكي از دو راه پله خصوصي و ديگري عمومي است ، مانند آب انبار مصلي در نائين كه پلكاني اختصاصي در داخل باغ و پلكاني ديگر براي عموم در خارج از باغ دارد .

مدخل پلة پاشير در برخي از آب انبارها بسيار زيبا ساخته شده است ، تا آنجا كه عامل اصلي زيبايي مجموعه بناهاي اطراف خود مي گردد ، مانند مدخل زيباي آب انبار ميدان حسينيه در افوشته (از دهات نطنز) كه در وضع فعلي مؤثرترين عامل تزييني ميدان است .

برخي از آب انبارهاي عمومي ــ بي توجه به بهداشت ــ فاقد پاشيرند و پلكاني در داخل مخزن آب، از سطح زمين تا كف آن ، ساخته شده است و مستقيماً مي توان از مخزن آب برداشت . به تدريج با مصرف آب و پايين رفتن سطح آن، پله هاي بيشتري از زير آب آشكار مي گردد ، مانند آب انبارهاي حسينيه هاي زواره و كَراش و دهكده هاي آن ؛ داخل مخازن بركه اي اين ناحيه نيز پلكان چهار گوشه كوچك تا كف بركه ساخته شده كه در محل به آنها «پاكُنه» مي گويند . نوعي ديگر از آب انبارهاي عمومي كه معمولاً گنجايش كمي دارند ، فاقد هرگونه پله اند و از طريق دريچه اي ، مانند دهانة چاه ، كه مستقيماً به مخزن متصل است با دلو از آنها آب برمي دارند . اين گونه مخازن در طبس و محمدية نائين و برخي شهرهاي كويري ديده مي شود .



مواد و مصالح

مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب انبارها عبارت است از سنگ ، آجر ، شفته آهک و ساروج .

مخازن آب انبارها با توجه به بزرگي و كوچكي آنها به دو صورت ستون دار و بي ستون و با مقاطع مربع ، مربع مستطيل ، هشت ضلعي و دايره ساخته شده اند . ظرفيت متوسط آب انبارهاي موجود در حدود 1500 متر مکعب و قطر دهانة آنها در حدود 15 متر است . گنجايش آب انبارهاي ستون دار گاه بالغ بر 3000 مترمکعب و گاه بيشتر مي شود .

مخازن آب انبارهاي كوهستاني را با قلم و چكش در دل سنگ كنده و سقف آنها را با طاق ضربي پوشانده اند . گاهي نيز قسمتي از طاق ، سنگ طبيعي كوه است كه زير آن را هلالي با قلم تراشيده و بقيه را با آجر سقف زده و به يكديگر متصل كرده اند ، مانند آب انبارهاي عظيم گرد كوه دامغان ، اما براي گودبرداري و ساختن مخازني كه در زمين نرم و در دشتها ساخته شده در ايران از دو روش استفاده گرديده است . شيوة رايج ، گودبرداري كامل و روش ديگر كه نسبتاً ساده تر و كم خرج تر است « ريخته اي » نام دارد.

1-گودبرداري كامل : در اين روش پس از گودبرداري جاي مخزن اصلي تا عمق پيش بيني شده ، كف آن را شفته آهك مي ريزند و پس از سقف شدن كف ، به چيدن ديوارهاي مخزن با آجر يا سنگ مي پردازند . براي استحكام بيشتر و غيرقابل نفوذ شدن مخازن از آجرهاي خوب پخته شده استفاده مي كنند و آنها را معمولاً قبل از به كار بردن در آب مي زنند (زنجاب كردن) و در برخي جاها در محلول آب آهك فرو مي برند. ملاط آجرها يا سنگها نيز شفته آهك (ماسه آهك) است . پس از آنكه طاق را با آجر و گچ يا خشت و گچ يا سنگ و گچ زدند كف و بدنه را ساروج مي كنند . غالباً آب انبارهاي بزرگ تر را با لاية مضاعفي از آجر و لاية ديگري از ساروج ، با تركيبي اندكی متفاوت ، مي پوشانند . آب انبارهاي كوچك كاروانسراها معمولاً با گنبدي از قلوه سنگهاي ورقه شده پوشيده مي شوند ، اين قلوه سنگها مانند آجر روي هم قرار مي گيرند و بالا مي روند ؛ ولي آب انبارهاي بزرگ هميشه طاقي از گنبد دارند . بركه هاي بسياري در حاشية خليج فارس با سنگ ساخته شده و طاق آنها را نيز با سنگ زده اند ، مانند بركة كاكا ، طلايي ، خَرَكي ، شيخ ، نيريز ، شاكو و شكري در بندر لنگه - بركة رئيس حسن ، گله داري ، عباس و بهزاد در بندعباس كه قابل ذكرند . مصالح ساختماني بركه هاي حاشية جنوبي فارس و كرمان آجر و خشت است ، بيشتر مخازن با آجر و بيشتر سقفها با خشت ساخته شده تا از انتقال حرارت به سطح آب جلوگيري شود .

2-روش ريخته اي : در اين روش جاي ديوارهاي مخزن را به عرض معين و عمقي كه آب انبار در پايان كار بايد داشته باشد گودبرداري مي كنند و داخل آن را تا نزديك سطح زمين (درست مانند پي سازي در ساختمانها) شفته آهك مي ريزند و يكي دو هفته آن را رها مي كنند تا اُفت لازم را بكند و كمي خشك و سفت شود . سپس محوطة ميان اين ديوارهاي شفته اي را كه خاك بكر و جاي مخزن اصلي است گودبرداري مي كنند و آنگاه به ساختن كف و ساروج كردن بدنة مخزن مي پردازند . در پاره اي جايها ديده شده كه پس از آماده شدن ديوارها و پيش از گودبرداري قسمت داخل ديوارها ، به زدن سقف پرداخته اند، زيرا چوب بست كردن داخل آب انبار براي زدن سقف مخازن آب انبارهاي بزرگ با توجه به اندازة ابعاد آنها ساختن تعدادي ستون يا جرز در داخل مخزن ضروري است . نمونه هاي اين ستونها و جرزها را در آب انبارهاي ستون دار كاروانسراي مادرشاه ، همچنين آب انبارهاي حاكم هارون (با چهار جرز) و حاجي سيد حسين صباغ در كاشان مي توان ديد .

آب انبارهاي عمومي را غالباً با طاق و گنبد مي پوشانند و عموماً پوشش آب انبارهاي بزرگ نيم كره و در برخي مناطق تخم مرغي ، مخروطي يا نزديك به مخروط بوده و شيوة معمول طاق زني به صورت دورچين است . با اين روش مي توان دهانه هاي تا حدود 20 متر و كمي بيشتر را پوشاند . گاه دهانة مخزن آن قدر بزرگ بوده كه زدن گنبد بر آن غيرممكن مي شده مانند بركة كَل (كچل) در كَراشِ لار كه دو سه بار گنبدي كه بر آن ساختند فروريخت و هنوز بي گنبد و كَل برجاي است .