مراقبت از مفاصل

[سونای]

يكي از گسترده‌ترين مباحث طب فيزيکی و توانبخشي، توانبخشي مفاصل این مسئله در تمام افراد بخصوص بیماریهای مفصلی مثل روماتیسم مفصلی بسیارمهم است. هدف توانبخشي در يك بيمار مبتلا به رماتيسم مفصلي؛ بهتر كردن كيفيت زندگي با اقداماتي نظير كاهش درد، حفظ مفاصل و بهتر كردن قدرت و استقامت عضلاني است. اين اهداف توسط استفاده از روشهائي مثل فيزيوتراپي، كار درماني، وسايل كمك كننده به مفصل و كفش مخصوص(ارتوز)، وسايل كمك حركتي، تجويز ورزشها و آموزش مراقبت از مفاصل در كنار مصرف منظم و كنترل شده دارو صورت مي‌گيرد.

در اين قسمت اصول مراقبت از مفاصل بصورت اختصار توضيح داده شده است.بايد توجه داشت که رعايت اين نکات به کليه افرادسالم بخصوص کسانی که شلی مفصلی دارند توصيه می شود.



لزوم مراقبت از مفاصل:


بسياري از افراد مبتلا به رماتيسم مفصلي از درد مفاصل و درد عضلاني شكايت دارند و اغلب احساس خستگي مي‌كنند. معمولاً احساس خستگي درعصروشب بيشتر است. برخي از آنها از اينكه انجام بعضي از كارهاي روزمره زمان زيادي لازم دارد شكايت دارند. مثلاً ممكن است كار نسبتاً ساده‌اي مثل باز كردن درب شيشه‌مربا برای فردی که درد در ناحيه دست دارد مشكل ووقت گير باشد.
كم كردن فشار به مفاصل نه تنها به حفظ سلامت آنها كمك مي‌نمايد بلكه باعث كاهش درد مفصل ميِ‌شود. تقسيم كردن مناسب فعاليت روزانه و استراحت در بين فواصل كاري باعث كاهش احساس خستگي و درد مي‌شود. ورزش مناسب در فرد مبتلا به رماتيسم مفصلي نه تنها به حفظ سلامتي بدن كمك مي‌كند، بلكه در صورتي كه بدرستي انجام شود باعث كاهش درد و بهبود انجام فعاليتهاي روزمره مي‌گردد.
در هريكصد بيمار مبتلا به رماتيسم مفصلي حدود 20 نفر بيماري خفيف داشته و مشكلات زيادي ندارند. 75 نفر بيماري متوسط داشته و مشكلات آنها عود كننده است و در 5 نفر بيماري شديد خواهد بود. بعداز يكسال حدود نيمي از مبتلايان در انجام فعاليت با دست تا حدودي دچار مشكل خواهند بود و بعد از پنج سال حدود نيمي از مبتلايان برخي از بد شكلي‌هاي دست را نشان مي‌دهند. لذا مراقبت از مفاصل همراه با مصرف منظم دارو بايد از ابتداي ابتلاء به رماتيسم مفصلي آغاز شود. متاسفانه اكثر بيماران آموزش و مراقبت لازم را بسيار دير دريافت مي‌نمايند.


علت درد و آسيب مفاصل:


تورم داخل مفصل باعث تحريك انتهاي اعصاب مربوط به درد مي‌شود. آسيب به خود مفصل نيز باعث ايجاد درد مي‌شود. وارد ساختن فشار بيش از حد به مفصل مي‌تواند باعث افزايش تورم مفصل يا آسيب خود مفصل شده ودرد را بيشتر سازد. بسياري از افراد به تجربه در مي‌يابند كه اگريك روز فشار بيشتري به مفاصل وارد سازند روز بعد درد بيشتري خواهند داشت. آسيب مفاصل در اثر التهاب باعث شل تر شدن رباطهامي‌شود. در اين حالت براي آنكه استخوانها در محل خود باقي بمانند عضلات فعال‌تر شده و نهايتاً خستگي عضلاني بعلت فعاليت بيش از حد عضلات ايجاد مي‌شود.

علت بدشكل شدن مفاصل


سه عامل اصلي باعث حفظ حالت يك مفصل مي‌شوند.

• تناسب شكل استخوان‌هاي دو طرف مفصل با هم.
• كپسول مفصلي ورباطهاي آن كه مانند يك كيسه قابل ارتجاع دو استخوان را در كنار هم قرار مي‌دهند.
• عضلات و رباطها كه باعث حركت مفصلي مي‌شوند

در اثر تورم مكرر مفصل، رباطها كشيده شده و شل مي‌شوند التهاب باعث تخريب استخوان و زرد پي شده و عضلات نيز ضعيف مي‌شوند. همة اين مسايل باعث شل شدن كپسول مفصل مي‌گردد. يعني مفصل شكل خودرا از دست داده و بدشكلي مفصل ايجاد مي‌شود. اين مسئله دردست زودتر اتفاق مي‌افتد.
نحوة استفاده از مفاصل مي‌توانددرتشكيل بدشكلي‌ها دخالت داشته باشد. بدشكلي‌هائي كه بطور معمول ديده‌مي‌شوند در شكل زير نشان داده شده‌اند.

• مچ يا بند انگشتان از جاي خود جابجا مي‌شوند. (در مواردي كه جابجائي ناقص مفصل وجود دارد به آن نيمه دررفتگي ) گفته مي‌شود.
• انگشتان به سمت داخل دست انحنا پيدا مي‌كنند.

• مفاصل انگشت يا شست جابجا مي‌شوند.
• مفصل زانو و لگن خم مي‌شوند.

چگونه مي‌توان مشكلات مفاصل را كم كرد؟


ابتدا بايد به نحوة فعاليت روزانه و رفتار با مفاصل دقت كرد. به عنوان مثال بايد به نحوة بلند كردن كتري يا برداشتن پارچ آب يا آب كشيدن لباسها توجه كرد. اينكه چگونه اين فعاليتها باعث فشار برروي مفاصل انگشتان مي‌شوند و آيا با عث افزايش درد در مفاصل مي‌شوند يا نه. سپس بايد بدنبال راهي بود كه اين فشار را كمتر كرد. مثلاً گرفتن كتري با دو دست يا استفاده از پارچ آب سبكتر مي‌توانند به كاهش فشار مفاصل كمك نمايند.
اكثر افراد تنها هنگامي كه مفاصل است دچار التهاب شده و دردناك است به مفاصل فشار كمتري وارد مي‌كنند وپس از بهتر شدن درد دوباره فشار زيادي به مفاصل وارد مي‌كنند. توجه به اين نكته ضروري است كه بايد بطور پيوسته مراقب مفاصل بود. به اعمالي كه باعث وارد شدن فشار كمتري به مفصل ميِ‌شود«روشهاي حفظ مفصل» گفته شده و اين كارها نه تنها در افراد مبتلا به رماتيسم مفصلي بلكه در كليه افراد توصيه مي‌شوند. حفظ مفصل به معني عدم استفاده از مفاصل نمي‌باشد. بلكه منظور استفاده صحيح از مفاصل است. اصول حفظ مفصل شامل موارد زير است:
1. به هر گونه درد در مفصل و اعمالي كه باعث ايجاد درد در مفصل مي‌شوند توجه شود.
2. -سعي شود بجاي وارد شدن فشار به يك يا چند مفصل محدود آنرا بين تعداد زيادتري مفصل توزيع كرد
3. -حداكثر سعي شود از مفاصل بزرگتر و قويتر استفاده شود.
4. از قراردادن مفاصل در حالتهائي كه شبيه بد شكلي‌هاي مربوط به رماتيسم مفصلي است خوداري شود.
5. از محكم گرفتن اجسام خودداري شود.
6. فعاليتهاي روزانه بصورت ناگهاني و در مدت كوتاه انجام نشوند.
هر مفصل در وضعيت خاصي بيشترين پايداري خود را دارد حتي الامكان بايد كارها به نحوي انجام شود كه مفصل در پايدار ترين وضعيت خود باشد.

درد :


وارد آوردن فشار بيش از حد به مفاصل باعث ايجاد درد مي‌شود. بايد به پيدا شدن و شديدتر شدن درد دقت كرد و فشار وارده به مفاصل راكم كرد. گاهي استفاده از اسپيلينت براي كاهش درد ضروري مي‌باشد. بسياري از اسپلينتهاي ساخته شده و موجود در بازار معمولاً زاويه‌هاي استانداردي نداشته وبايد زاويه آنها را تنظيم كرد. در صورت لزوم اسپيلينتهاي با قالب دست ساخته مي‌شوند. برخي از اسپيلينتها به دست و انگشتان استراحت داده و باعث كاهش تورم و درد مي‌شوند.


كاهش فشار بروري يك مفصل


بايد به دو اصل كلي در اين زمينه توجه كرد:
1. تا حد امكان بجاي استفاده از يك دست از هر دو دست استفاده شود.
2. براي جابجايي اجسام، تماس دستها با جسم تا آنجا كه ممكن است بيشتر باشد. بعنوان مثال برداشتن پارچ با يك دست باعث ايجاد فشار به مفاصل و مچ مي‌شود اما برداشتن پارچ با دو دست باعث مي‌شود وزن پارچ بين دو دست تقسيم شود.

از طرف ديگر فاصله مفاصل تا پارچ كمتر شده و اين حالت از لحاظ بيومكانيك باعث مي‌شود فشار واردشده به هر مفصل نيز كمتر شود. براي روشن تر شدن مطلب فرض كنيم يك كتاب را با دستان كشيده بلند مي‌كنيم و سپس در حالتي كه دستها كنار بدن قرار گرفته از آنرا بلند مي‌كنيم. واضح است در حالتي كه دستها كشيده شده‌اند فشار بيشتري به مفاصل وارد مي‌شود.

عدم انجام اعمالي كه باعث ميِ‌شود مفاصل حالت بدشكلي به خود بگيرند.
با توجه كردن به اعمال روزانه مي‌توان دريافت كه چه حركاتي باعث مي‌شوند مفاصل بسمت حالت به شكلي پيشرفت نمايند. موارد زير بعنوان مثال آورده شده‌اند.

• از حمل اجسام سنگين درحالتي كه مچ خم شده خودداري شود.
• از بلند شدن برروي مفاصل دست خودداري شود.
• از وضعيتي كه انگشتان بسمت انگشت كوچك قرار مي‌گيرند پرهيز شود.
• از حالتي كه باعث پيچش درانگشتان يا دست مي‌شود پرهيز شود.
• در حالت خوابيده به پشت از قراردادن بالشتك زير زانو خودداري شود.

در حالت خوابيده به پهلو يك بالشت بين دو پا قرار گيرد.

• ارتفاع عصا تنظيم شود.

محكم نگرفتن اشياء:


محكم گرفتن اشياء باعث وارد آمدن فشار زيادي برروي مفاصل انگشتان مي‌شود. هنگام انجام اعمالي مثل نوشتن، قلاب بافي و يا استفاده از پيچ گوشتي فشار زيادي به مفاصل بند انگشتان وارد مي‌شود. استراحت دادن متناوب به دست در حين انجام اين اعمال و استفاده از وسايلي كه قطر دستگيره آنها بيشتر است به كاهش فشار به انگشتان و آسيب كمترآنها كمك مي‌نمايد. در صورت امكان استفاده از وسايل برقي بجاي وسايل دستي باعث كاهش ميزان فعاليت مفصل و فشار وارد شده به آن مي‌شود.

دکتر غلامرضا رئیسی، دکـتر طناز احدی

[سونای]

مراقبت از مفاصل قسمت دوم

استفاده از مفاصل بزرگتر



مفاصل كوچك دست و مچ دست در معرض آسيب و بدشكلي بيشتري قراردارند. لذا بهتر است فعاليتهاي روزانه به نحوي انجام شوند كه فشار به اين مفاصل حتي الامكان به مفاصل بزرگتر منتقل شود. بعنوان مثال بايداجسام بزرگ را نزديك بدن حمل كرد. يا در هنگام بستن در بجاي استفاده از انگشتان ،از شانه استفاده نمود.

آويزان كردن كيف دستي از قسمت ساعد باعث برداشته شدن فشار از روي انگشتان مي‌شود.



تقسيم فعاليتها:


مقدار فعاليت و تلاش بايد كمتر شده و يا در مدت طولاني‌تري انجام شود تا از وارد شدن فشار ناگهاني به مفاصل و خستگي عضلات پيشگيري بعمل آيد. بعنوان مثال مي‌توان به موارد زير اشاره كرد.

1)استفاده از وسايل حمل كننده مثل آسان بر.
2)كاهش وزن وسيله‌اي مورد استفاده (از ليوان سبك استفاده شود. پارچ آب به ميزان آب لازم پرشود.
3) لغزاندن اجسام بجاي بلند كردن آنها.
استفاده از مفاصل در وضعيتي كه مفصل ثبات بيشتري دارد
در هنگام جابجا كردن اشياء وضعيت دستها به نحوي باشد كه مچ و انگشتان حتي الامكان در حالت مستقيم و بدون خميدگي قرار گيرند.
هنگام كار كردن در كنار ميزٍ، نزديك ميز شده و از خم شدن پرهيز شود.
بايد بدانيم كه ثابت ماندن وضعيت مفصل در يك حالت باعث ايجاد مشكلاتي مثل اختلال در تغذيه سطح مفصلي مي‌شود.
بعنوان يك اصل كلي مفاصل نبايد بيشتر از بيست دقيقه در يك وضعيت ثابت باشند.



احساس خستگي


بسياري از افراد بخصوص در انتهاي روز دچار احساس خستگي ميِ‌شوند. اين حالت مي‌تواند باعث افزايش درد مفاصل و عضلات شود. ابتلا به آرتريت خود يكي از علل احساس خستگي است. برخي افراد با ايجاد تغييراتي در نحوه زندگي مقدار انرژي خود را به طور مؤثرتري بكار مي‌گيرند بعنوان مثال:

ï انجام دادن فعاليتهاي روزانه بطور آرام و بدون تلاش ناگهاني.
ï برنامه ريزي براي فعاليتهاي روزانه.
ï داشتن وضعيت بدني مناسب در طي فعاليت.
ï خوب خوابيدن در شب و استراحت در بعدازظهر.


تنظيم سرعت انجام فعاليتها:


بهتر است هر نيم ساعت پس از فعاليت كمي استراحت داشته‌باشيم. تغيير فعاليتها بطور متناوب نيز در كاهش خستگي مؤثر است. مثلاًبه تناوب كارهاي سنگين‌تر و سبك‌تر انجام شوند.


اولويت بندي فعاليتها


ممكن است بتوان فعاليتهاي سنگين‌تر را در طي هفته انجام داد. بطوريكه هر روز بخشي از آن انجام گيرد.




وضعيت مناسب در حين كار


ايستادن در هنگام كار يا داشتن وضعيت نامناسب در حين فعاليت باعث ايجاد درد و احساس خستگي مي‌شود. وضعيت بدن بايد بطورمكرر عوض شود. مفاصل نبايد بيشتر از بيست دقيقه در وضعيت ثابتي قرار گيرند. در حين انجام فعاليتهاي جسمي كشش ملايم عضلات باعث كاهش خستگي و خشكي عضلات و مفاصل مي‌شود.

قراردادن يك چهار پايه كوچك در زير يا پا هنگام كار در حالت ايستاده به حفظ وضعيت ستون فقرات كمك مي‌نمايد.
از آويزان کردن پا بمدت طولانی خوداری شود.


تنظيم روش انجام كار


وسايل بايد درجائي قرار داده شوند كه دسترسي به آنها راحت باشد. وسايل اضافه منزل كه كاربرد ندارند خريداري نشده يا انبار شوند. بهتر است كار درحالت نشسته باشد و سرعت انجام كار آهسته تر باشد. استفاده از بشقاب ‌هاي سنگين باعث فشار به مفاصل مي‌شود.گرفتن دسته فنجان با انگشت باعث وارد شدن فشار زيادي به مفاصل انگشتان مي‌شود. هنگام خريد وسايل منزل بايد به نكات فوق توجه كرد.



خوب خوابيدن:


خواب خوب به كاهش خستگي كمك مي‌نمايد. در صورت وجود بي‌خوابي بايد علل ايجاد كننده بي خوابي شناخته و رفع شوند. درديكي از علل شايع بي‌خوابي است. درمان عامل درد مي‌تواند به بهبود كيفيت و مدت خواب كمك نمايد. اضطراب از علل شايع ديگر بي‌خوابي است كه درمان آن گاه نياز به مشاوره دارد.

هنگام شب نبايد غذاي سنگين و حجيم خورده شود. از خوردن قهوه و چاي دوساعت قبل از خواب پرهيز شود. بهتر است بجاي آن از شير داغ استفاده كرد. بايد سعي شود هر شب سر ساعت مشخصي به رختخواب رفته و گرفتن دوش آب داغ، انجام چند حركت كششي ملايم وگوش كردن به موسيقي ملايم همگي در بهتر شدن خواب كمك كنند. مي‌باشند. تماشاي تلويزيون باعث ايجاد بي‌خوابي مي‌شود.


ورزش


انجام ورزش در كنار اقدامات انجام گرفته در حفظ مفصل مكمل يكديگرند. نوع و شدت ورزش از هر فرد تا فرد ديگري تفاوت داشته و بايد براي هر فرد يك برنامه تمريني خاص طرح ريزي شود.



صندلي مناسب


افراد مبتلا به روماتيسم مفصلي بايد از نشستن روي زمين خودداري كنند. زيرا بلند شدن از زمين فشار زيادي به مفاصل وارد مي‌سازد. در صورت دردناك و خشك بودن مفاصل بلند شدن از صندلي معمولي نيز مشكل است. در اين حالت بايد ازصندلي‌هائي با ارتفاع بيشتر استفاده
نمود. گذاشتن يك تشك برروي مبل مي تواند بطور موقت ارتفاع مبل را بيشتر كرده و به بلند شدن كمك ‌نمايد. مي‌توان براي مبل پايه چوبي يا فلزي سفارش داد. و يا حتي موقتاً از صندلي‌هاي دسته‌دار پلاستيكي استفاده نمود. ولي هنگام خريد صندلي بايد به نكات زير توجه كرد.

1)ارتفاع آن مناسب باشد و امكان بلند شدن راحت از آن وجود داشته باشد.
2) در هنگام نشستن كف پاها كاملاً روي زمين تكيه نمايند.
3)بهتر است صندلي چرخدار باشد . جابجا شدن مختصر هنگام فعاليت طولاني روي صندلي از خسته شدن عضلات و خشك شدن مفاصل جلوگيري مي‌كند و در صورت لزوم مي‌توان براي جابجا شدن در فاصله كم بطور موقت از آن استفاده نمود.
4)محل نشستن صندلي نه زياد نرم باشد به نحوي كه بدن داخل آن فرو رود و قوسهاي كمر بهم بخورد و نه آنقدر سفت باشد كه باعث ناراحتي شود.


خواندن و نوشتن


گرفتن اشياء بمدت طولاني باعث فشار به مفاصل مي‌شود. مثلاً گرفتن كتاب يا نوشتن بمدت طولاني باعث درد مفاصل انگشتان ومچ دست مي‌شود. بهتر است از خودكار‌هائي استفاده شود كه سبك باشند و محل گرفتن آنها قدري كلفت تر از معمول‌بوده و از پلاستيك نرم ساخته شده باشند. براي مطالعه بهتر است كتاب ‌به جائي تكيه داشته باشد.




چگونه می توان روشهای حفظ مفصل را فرا گرفت؟


برنامه حفظ مفاصل براساس تحقيقات انجام گرفته باعث كاهش درد شده و به انجام فعاليتهاي روزانه كمك مي‌نمايد.

عادت‌هاي بد و مضر به همان سرعت يا حتي گاهي سريعتر از عادتهاي خوب يادگرفته مي‌شوند و ترك كردن آنها نياز به تلاش و زمان دارد. براي تغيير يك عادت بد اولين قدم آگاهي و بعد باور به بد بودن آن است و گامهاي بعدي بايد تلاش آرام اما مستمر براي جايگزيني عادات خوب بجاي عادات مضر باشد. تغيير روشهائي كه مدتها به ‌آن عادت گرفته‌ايم به يكباره ممكن نيست. بهتر است از ساده‌ترين كارها شروع كنيم. ابتدا مي‌توان از كارهائي که بيشترين درد را ايجاد مي‌كنند شروع كرد. با تكرار، روشهاي مناسب بصورت عادت روزمره در مي‌آيند. با توجه به اينكه انجام اين روشها براي همة افراد توصيه ميِ‌شود بهتر است آنها را به ديگران نيز ياد بدهيم . از طرف ديگر يكي از بهترين روشهاي كه باعث ميِ‌شوداين مطالب تكرار شده و بهتر ياد گرفته شوند، ياد دادن اين روشها به ساير افراد است.

دکتر غلامرضا رئیسی، دکـتر طناز احدی