فرهنگ فراشناخت در کلاس و استراتژی های یادگیری

[*خانم معلم *]

فراشناخت یکی از مفاهیم آموزشی است که معنی آن به بیانی ساده می شود: تفکر درباره تفکر.

فراشناخت دارای دو زمینه است:
1- تامل: تفکر درباره اینکه چه می دانیم.
2– خودانظباطی: مدیریت اینکه چگونه یاد میگیریم.

محققان دریافته اند که کسانی که مهارت های فراشناختی را به خوبی کسب کرده اند، توانائی حل مسئله در آنها نهادینه شده است. این افراد می توانند خطاها و یا کمبودهای تفکری خویش را تشخیص دهند، فرایند تفکری خویش را به خوبی بیان کنند، و تلاش فکری خویش را مورد بازنگری قرار دهند. بزرگسالان کم و بیش از این مهارت برخوردارند و می توانند یادگیری خود را راهبرد کنند. اما دانش آموزان از این مهارت برخوردار نیستند یا نمی توانند به درستی از آن استفاده کنند. این وظیفه معلمان است که این مهارت را در دانش آموزان تقویت کنند.



واژه «فرا» یعنی گامی به عقب برداشتن و مشاهده کردن تفکر؛ گوئی یک نفر دیگر تفکر ما را مشاهده می کند. مشاهده عملکرد در یادگیری هر مهارتی، ضروری است مثلا یک رقصنده باله در جلوی یک آیینه تمرین می کند تا عملکردش را مشاهده کند. اما در مورد تفکر مشکل این جاست که ندیدنی است و نمی توان آن را مستقیما مورد مشاهده قرار داد. حال سوال مهم این است که چگونه می توان دانش آموزان را نسبت به تفکر خویش حساس کرد تا متوجه چگونگی اندیشیدن خویش باشند؟ چگونه معلمان می توانند در کلاسشان آیینه معادلی برای مشاهده تفکر ایجاد کنند همانطور که در یک سالن رقص، آیینه نصب می شود؟ اگر هدف آموزش این باشد که یادگیری در سراسر عمر را فراهم کند، این مهم است که دانش آموزان آگاهی از خودشان به عنوان یادگیرنده را کسب کنند و بر فعالیت های خویش کنترل داشته باشند.


تامل بر آنچه که می دانیم

برای ایجاد تامل بر دانسته ها، باید دانش آموزان را کمک کرد که این سه مهارت را کسب کنند:
- آگاهی از دانش: دانستن اینکه چه می دانیم، چه نمی دانیم، و چه می خواهیم بدانیم (مثلا من می دانم که گیاهان به نور خورشید نیاز دارند اما نمی دانم چرا). این طبقه بندی می تواند شامل آگاهی از دانش دیگران هم باشد (مثلا سارا تقسیم کردن را بلد است بنابراین از او می خواهم که برای من نیز توضیح دهد).
- آگاهی بر تفکر: دانستن فعالیت های شناختی (من میدانم که خواندن این روزنامه برای من ساده تر از خواندن کتب درسی ام است).
- آگاهی از استراتژی های تفکری: دانستن نگرش های بر یادگیری (مثلا من در خواندن این مقاله مشکل دارم. آیا لازم است که آنچه می خوانم را خلاصه کنم؟).



این وظیفه معلمان است که دانش آموزان را راهنمائی کنند که چه می دانند و چه نمی دانند. تشویق دانش آموزان به طرح این پرسش ها به خصوص قبل از شروع یک درس، برای این کار موثر است: چه می دانم؟ چه نمی دانم؟ چه چیزی را لازم است بدانم؟. همچنین معلم می تواند در حین یا پایان درس، دانش آموزان را تشویق کند تا آنچه که یادگرفته اند را ارزیابی کنند. این پرسش ها با توجه به سطح یادگیری دانش آموزان می تواند مختلف باشد. مثلا برای یک دانش آموز ابتدائی این پرسش ها در حین خواندن یک داستان می تواند موثر باشد: آیا می دانم که این شخصیت داستانی چه کسی است؟ چه مسئله ای را دارد حل می کند؟ یا توالی رخ دادن حوادث چه بوده است؟. برای یک دانش آموز دوران میانی، این پرسش ها می تواند موثر باشد: چه نتیجه ای را می توانم بگیرم؟ معنی این سمبل در این داستان چیست؟ ارتباط این اطلاعات با مسئله ای که دارم حل می کنم چیست؟ برای یک دانش آموز دبیرستانی، معلم باید او را تشویق کند که نویسنده را مورد ارزیابی قرار دهد: منظر نگاه نویسنده چه بوده است؟ آیا نویسنده برای ادعایش به اندازه کافی دلیل آورده است؟

یکی از نگرش های عمومی برای تقویت فراشناخت این است که دانش آموزان در مورد بهترین روش یادگیری خودشان فکر کنند؛ اینکه دانش آموزان از توانمندی ها، نقاط قوت و نقاط ضعف خود به عنوان یک یادگیرنده، آگاهی یابند. پرسش هایی مانند اینکه چگونه من بهتر مطالعه می کنم؟ چه ابزاری به یادگیری ام کمک می کند؟

ه از یک مسئله را یادگرفته اند به مسئله دیگر انتقال دهند. برای تشویق دانش آموزان به طرح این پرسش ها، اول از همه خودشان باید مدلی شوند برای دانش آموزان و دوم اینکه از طریق بحث و گفتگوهای دسته جمعی، زمینه ای را فراهم کنند تا دانش آموزان بلند فکر کرده و فرایند فکری شان را برای دیگران توضیح دهند. همچنین معلمان با مشاهده عملکرد دانش آموزان می توانند دریابند که چه زمان آنها نیاز به تشویق داشته و یا اگر درمانده شدند، استراتژی های جدید یادگیری را به آنان بگویند.

[*خانم معلم *]

راهبرد یادگیری خویش

هنگامی که دانش آموزی، دانش فراشناخت (اطلاعات در مورد تفکر خویش) را کسب کرد، می تواند از آن برای راهبرد یا نظم دهی یادگیری خویش استفاده کند. همانطور که یک مدیر اجرائی می تواند فعالیت های شرکتش را مشاهده و کنترل کند، یک شخص می تواند فرایند تفکری خویش را مشاهده و کنترل کند و این مهارت، آموزش دادنی است. قواعد فراشناخت شامل توانایی در تفکر راهبردی و حل مسئله محور، هدفگذاری، سازماندهی ایده ها، و ارزیابی آنچه که شناخته شده و شناخته نشده است. این همچنین شامل توانایی کمک به دیگران جهت قابل مشاهده کردن فرایند تفکرشان است.



سه روش در راهبرد یادگیری خویش عبارتند از:
- نگرش برنامه ریزانه به مسائل: مشخص کردن مسائل، انتخاب استراتژی، سازماندهی اندیشه ها، و پیش بینی نتایج.
- مشاهده فعالیت ها در زمان یادگیری: آزمون، بازنگری، و ارزیابی اثرگذاری استراتژی ها.
- کنترل خروجی ها: ارزیابی خروجی ها بر اساس معیارهای خاص برای بهره وری و اثربخشی.


یادگیری هوشیاری بر فرایند تفکر و تفکر استراتژیک در یافتن راه حل برای مسائل موثر است. همانطور که یک مقاله نویس می داند که چگونه طرح ایده اصلی و بیان دلایل حمایت کننده موثرتر است از صرف نوشتن هرآنچه در ذهن است؛ یک یادگیرنده نیز باید بتواند کارش را مشاهده کرده و ازخود بپرسد که آیا ایده هایش قابل فهم است یا نه و همچنین آیا به سوی راه حل می رود و یا از آن دور می شود.


معلم ها می توانند دانش آموزان را کمک کنند تا در انتخاب استراتژی های یادگیری، توانمند شوند. آنها می توانند به دانش آموزان کمک کنند تا این پرسش ها را بپرسند و جواب آنها را بیابند: چگونه می توانم آنچه می دانم را دنبال کنم؟ چگونه تصمیم می گیرم که در چه مسیری ادامه دهم؟ تا چه زمان باید این نگرش را دنبال کنم؟ چه زمان باید به استراتژی دیگری سوئیچ کنم؟ بعد از این چه چیزی را باید تست کنم؟


تمام این پرسش ها دانش آموزان را کمک می کند تا موضوعات جدید را کشف کنند و بتوانند آنچه که از یک مسئله را یادگرفته اند به مسئله دیگر انتقال دهند. برای تشویق دانش آموزان به طرح این پرسش ها، اول از همه خودشان باید مدلی شوند برای دانش آموزان و دوم اینکه از طریق بحث و گفتگوهای دسته جمعی، زمینه ای را فراهم کنند تا دانش آموزان بلند فکر کرده و فرایند فکری شان را برای دیگران توضیح دهند. همچنین معلمان با مشاهده عملکرد دانش آموزان می توانند دریابند که چه زمان آنها نیاز به تشویق داشته و یا اگر درمانده شدند، استراتژی های جدید یادگیری را به آنان بگویند.

[*خانم معلم *]

فرهنگ فراشناخت در کلاس درس
شرایطی هستند که از فضای فراشناخت در یک کلاس، حمایت می کنند. محیط های یادگیری که دانش محور و یادگیرنده محور باشند، و برای ارزیابی در یادگیری، اهمیت قائل بوده و تامل در یادگرفته ها را بنیان آموزش قرار دهد، می توانند فرهنگ فراشناخت را منجر شوند.


کلاس های دانش محور بر فعالیت های معنی دار، قدرتمند، و با اهمیت تاکید دارد. هنگامی که از دانش آموزان خواسته می شود که به فعالیت هایی مشغول شوند که بر اساس دانش قبلی شان است، آنها را با وظایف پیچیده به چالش بکشد، و از آنها بخواهد که فعالیت های معنی دار انجام دهند، دانش آموزان را وا می دارد که بر کارهایشان تامل داشته باشند و به صورت استراتژیک یادبگیرند.


کلاس های یادگیری محور، بر دانش، مهارت، نگرش و عقاید کنونی دانش آموزان بها می دهد. اگر آموزش به عنوان ساختن پلی بین یک موضوع درسی و دانش آموز تصور شود، معلم های یادگیری محور، چشم بر دو سر پل می دوزند. چنین معلم هایی تلاش می کنند تا درکی از آنچه دانش آموز می داند و می تواند انجام دهد کسب کنند همچنین به علاقه و کشش هایشان نیز توجه دارند.


این مهم است که معلم به دانش آموز فرصتی بدهد که بر یادگیری اش تامل کند زیرا اغلب برای دانش آموزان سخت است که متوجه شوند مشغول انجام چه کاری هستند؛ حال چه موفق شوند و چه شکست بخورند. مثلا وقتی که دانش آموزی در انجام یک تکلیف نمره خوب و در تکلیف دیگر نمره متوسط می گیرد، ممکن است متوجه نشود که چرا در یک تمرین نمره خوب و در دیگری نمره متوسط گرفته است. بنابراین معلم باید دانش آموز را کم کند تا دریابد چه شده که در یک تکلیف نمره خوب گرفته تا بتواند همان کار را برای دیگر تکالیفش نیز به کار گرفته و بتواند نمره دیگر تکالیفش را هم بالا بیاورد. بدون چنین کمکی، ممکن است دانش آموز نتواند پیشرفت کند. فراشناخت شامل این است که آنچه که در یک موقعیت یادگرفته ایم را به سطحی از فهم برسانیم که بتوانیم از آن در دیگر موقعیت ها نیز استفاده کنیم.


برای تشویق دانش آموزان به فرا رفتن، ارزیابی بر اساس معیارهای استندارد و واضح، ضروری است. معلمان باید در میانه انجام یک فعالیت به دانش آموزان، بازخوردی آنی بدهند تا دانش آموزان متوجه کاری که انجام می دهند بشوند. خود دانش آموزان نیز می توانند به یکدیگر چنین بازخوردی بدهند. حالت مطلوب این است که خود دانش آموزان بتوانند دست به خودارزیابی زده و فهم و یادگیری شان را عمق بخشند.


همچنین انجام کارگروهی باعث افزایش مهارت فراشناخت می شود. هنگامی که دانش آموزان با هم همکاری و تعامل دارند، آنها باید روش های توضیح دادنشان را نظم دهند تا دیگران متوجه شوند و هم چنین از دانش همکلاسی های خود آگاه باشند. آنها باید چنین پرسش هایی را از هم بپرسند: تو چه می دانی که من نمی دانم؟ آنچه را می دانم چگونه توضیح بدهم تا بفهمی؟ فعالیت هایی کلاسی که چنین تعاملی را تشویق می کنند عبارتند از: بحث گروهی، حل مسئله گروهی، و آموزش متقابل.

[*خانم معلم *]

استراتژی های یادگیری

استراتژی های زیر منجر به تامل در یادگیری خویش و نظم دهی در یادگیری می شود:
- پیش بینی نتایج: در اغلب کلاس های ریاضی و علوم، پیش بینی به دانش آموزان کمک می کند تا بفهمند چه اطلاعاتی نیاز دارند تا بتوانند مسئله را حل کنند. همچنین پیش بینی کمک می کند تا فکر اولیه خودشان را با نتایج یک مسئله یا آزمایش، مقایسه کنند.

- ارزیابی کار: دانش آموزان کارشان را ارزیابی می کنند و تعیین می کنند که نقاط قوت و ضعف کار و تفکرشان در کجا بوده است.

- پرسش توسط معلم: همانطور که دانش آموزان مشغول کار هستند، معلم از آنها سوال می کند مثلا: چه کار داری می کنی؟ چرا این کار را می کنی؟ این چگونه به تو کمک می کند؟

- خود ارزیابی: دانش آموزان در مورد یادگیری خودشان تامل کرده و تعیین می کنند چقدر خوب چیزی را یادگرفته اند و یا مهارتی را کسب کردند.

- خود پرسیدن: این کار اغلب در فعالیت های خواندنی مورد استفاده قرار می گیرد اما در کارهای نوشتنی و یا حل مسئله نیز مفید است؛ اینکه دانش آموزان به کمک پرسش هایی درحین یادگیری، کار خود را چک می کنند. وقتی که دانش آموزان یاد می گیرند که در حین کار از خود سوال بپرسند، می توانند آگاهانه فکرشان را جهت بدهند و زمینه هایی که نیاز به کمک دارند را معین کنند.

- انتخاب استراتژی: دانش آموزان تصمیم می گیرند که کدام استراتژی برای یک کار خواسته شده، مفید است. برای انتخاب استراتژی، دانش آموز باید بداند که سبک یادگیری اش چیست و همچنن جنبه های یک مسئله چیست.

- استفاده از تفکر جهت یافته یا انتخاب شده: دانش آموزان آگاهانه انتخاب می کنند که برای پیدا کردن جواب یک مسئله از یک خط مشخص فکری و یا نگرش ساختاری استفاده کنند.

- استفاده از گفتمان: دانش آموز درباره ایده ها با یکدیگر و با معلم به گفتگو می نشینند. این باعث می شود که تفکرشان هرچه بیشتر عینی شود و به دانش آموزان کمک می کند که یادبگیرند سوال بپرسند، شکاف هایی که در دانششان دارند را بیابند، و از اندیشه ها و ایده های دیگران بیاموزند.

- نقد کردن: دانش آموزان به دیگران در مورد کارشان به صورت سازنده ای بازخورد می دهند. این فرایند به دانش آموزان اجازه می دهد که با بیان افکارشان به دیگران بازخورد بدهند و همچنین از بازخوردهای دیگران در بهبود فرایند فکری و عملکردشان بیاموزند.

- بازنگری: دانش آموزان پس از دریافت بازخورد به کار خود بر گردند و تفکرشان را به روز کرده و استراتژی یادگیری خود را کنترل کنند.
منبع:http://www.learner.org/courses/learningclassroom/support/09_metacog.pdf