فرهنگ فراشناخت در کلاس و استراتژی های یادگیری

[*خانم معلم *]

فراشناخت یکی از مفاهیم آموزشی است که معنی آن به بیانی ساده می شود: تفکر درباره تفکر.

فراشناخت دارای دو زمینه است:
1- تامل: تفکر درباره اینکه چه می دانیم.
2– خودانظباطی: مدیریت اینکه چگونه یاد میگیریم.

محققان دریافته اند که کسانی که مهارت های فراشناختی را به خوبی کسب کرده اند، توانائی حل مسئله در آنها نهادینه شده است. این افراد می توانند خطاها و یا کمبودهای تفکری خویش را تشخیص دهند، فرایند تفکری خویش را به خوبی بیان کنند، و تلاش فکری خویش را مورد بازنگری قرار دهند. بزرگسالان کم و بیش از این مهارت برخوردارند و می توانند یادگیری خود را راهبرد کنند. اما دانش آموزان از این مهارت برخوردار نیستند یا نمی توانند به درستی از آن استفاده کنند. این وظیفه معلمان است که این مهارت را در دانش آموزان تقویت کنند.



واژه «فرا» یعنی گامی به عقب برداشتن و مشاهده کردن تفکر؛ گوئی یک نفر دیگر تفکر ما را مشاهده می کند. مشاهده عملکرد در یادگیری هر مهارتی، ضروری است مثلا یک رقصنده باله در جلوی یک آیینه تمرین می کند تا عملکردش را مشاهده کند. اما در مورد تفکر مشکل این جاست که ندیدنی است و نمی توان آن را مستقیما مورد مشاهده قرار داد. حال سوال مهم این است که چگونه می توان دانش آموزان را نسبت به تفکر خویش حساس کرد تا متوجه چگونگی اندیشیدن خویش باشند؟ چگونه معلمان می توانند در کلاسشان آیینه معادلی برای مشاهده تفکر ایجاد کنند همانطور که در یک سالن رقص، آیینه نصب می شود؟ اگر هدف آموزش این باشد که یادگیری در سراسر عمر را فراهم کند، این مهم است که دانش آموزان آگاهی از خودشان به عنوان یادگیرنده را کسب کنند و بر فعالیت های خویش کنترل داشته باشند.


تامل بر آنچه که می دانیم

برای ایجاد تامل بر دانسته ها، باید دانش آموزان را کمک کرد که این سه مهارت را کسب کنند:
- آگاهی از دانش: دانستن اینکه چه می دانیم، چه نمی دانیم، و چه می خواهیم بدانیم (مثلا من می دانم که گیاهان به نور خورشید نیاز دارند اما نمی دانم چرا). این طبقه بندی می تواند شامل آگاهی از دانش دیگران هم باشد (مثلا سارا تقسیم کردن را بلد است بنابراین از او می خواهم که برای من نیز توضیح دهد).
- آگاهی بر تفکر: دانستن فعالیت های شناختی (من میدانم که خواندن این روزنامه برای من ساده تر از خواندن کتب درسی ام است).
- آگاهی از استراتژی های تفکری: دانستن نگرش های بر یادگیری (مثلا من در خواندن این مقاله مشکل دارم. آیا لازم است که آنچه می خوانم را خلاصه کنم؟).



این وظیفه معلمان است که دانش آموزان را راهنمائی کنند که چه می دانند و چه نمی دانند. تشویق دانش آموزان به طرح این پرسش ها به خصوص قبل از شروع یک درس، برای این کار موثر است: چه می دانم؟ چه نمی دانم؟ چه چیزی را لازم است بدانم؟. همچنین معلم می تواند در حین یا پایان درس، دانش آموزان را تشویق کند تا آنچه که یادگرفته اند را ارزیابی کنند. این پرسش ها با توجه به سطح یادگیری دانش آموزان می تواند مختلف باشد. مثلا برای یک دانش آموز ابتدائی این پرسش ها در حین خواندن یک داستان می تواند موثر باشد: آیا می دانم که این شخصیت داستانی چه کسی است؟ چه مسئله ای را دارد حل می کند؟ یا توالی رخ دادن حوادث چه بوده است؟. برای یک دانش آموز دوران میانی، این پرسش ها می تواند موثر باشد: چه نتیجه ای را می توانم بگیرم؟ معنی این سمبل در این داستان چیست؟ ارتباط این اطلاعات با مسئله ای که دارم حل می کنم چیست؟ برای یک دانش آموز دبیرستانی، معلم باید او را تشویق کند که نویسنده را مورد ارزیابی قرار دهد: منظر نگاه نویسنده چه بوده است؟ آیا نویسنده برای ادعایش به اندازه کافی دلیل آورده است؟

یکی از نگرش های عمومی برای تقویت فراشناخت این است که دانش آموزان در مورد بهترین روش یادگیری خودشان فکر کنند؛ اینکه دانش آموزان از توانمندی ها، نقاط قوت و نقاط ضعف خود به عنوان یک یادگیرنده، آگاهی یابند. پرسش هایی مانند اینکه چگونه من بهتر مطالعه می کنم؟ چه ابزاری به یادگیری ام کمک می کند؟

ه از یک مسئله را یادگرفته اند به مسئله دیگر انتقال دهند. برای تشویق دانش آموزان به طرح این پرسش ها، اول از همه خودشان باید مدلی شوند برای دانش آموزان و دوم اینکه از طریق بحث و گفتگوهای دسته جمعی، زمینه ای را فراهم کنند تا دانش آموزان بلند فکر کرده و فرایند فکری شان را برای دیگران توضیح دهند. همچنین معلمان با مشاهده عملکرد دانش آموزان می توانند دریابند که چه زمان آنها نیاز به تشویق داشته و یا اگر درمانده شدند، استراتژی های جدید یادگیری را به آنان بگویند.