تغذیه دوران بارداری

[yas-90]

مواد غذايى غيرمجاز

اين مواد شامل مواد غذايى است كه اثر زيان بخش آن بر سلامت مادر و جنين ثابت شده است و مصرف آن در طى باردارى به صورت نسبى يا مطلق ممنوع است.



نكات كليدى و مهم مواد غذايى غيرمجاز

مصرف كم كافئين (قهوه و نوشابه هاى سياه رنگ) و تئين (چاى) خطرناك نيست؛ اما مصرف زياد آن مى تواند باعث تولد نوزاد كم وزن يا نوزاد با عوارض عصبى شود.

دم كرده هاى گياهى (مانند چاى نعناع يا گل گاوزبان) گاهى اثرات جانبى مانند حالت تهوع و استفراغ دارند، لذا مصرف آن ها در دوران باردارى توصيه نمى شود.

كليه نوشيدنى هاى الكلى علاوه بر اين كه در دين اسلام حرام است موجب رشد غيرطبيعى جنين و كاهش مهارت عقلانى و هوشى او و بروز سندروم الكلى جنين (Fetal Alcohol Syndrome) مى شوند.

شكلات علاوه بر اينكه مقادير كمى كافئين دارد، حاوى تئوبروميد نيز هست كه به كافئين شبيه است؛ بنابراين، مصرف شكلات بايد محدود شود.

استعمال دخانيات در دوران باردارى مى تواند با تولد نوزاد كم وزن همراه باشد. به مادران باردار توصيه مى شود از استعمال دخانيات در دوران باردارى خوددارى كنند و حدالمقدور در معرض دود سيگار نيز قرار نگيرند.

عفونت با ”ليستريا“ يكى از عوامل شناخته شده سقط غير عمدى و مننژيت جنين و نوزاد است. ليستريا يك ارگانيسم موجود در خاك است كه با مصرف غذاهاى حيوانى آلوده و سبزيجات خام وارد بدن شده و ايجاد عفونت مى كند. شير خام، غذاهاى دريايى دودى،كالباس، كباب كوبيده كه خوب پخته نشده است، پنير هاى نرم و گوشت هاى پخته نشده و غذاهاى مانده در يخچال منابع احتمالى آلودگى هستند. محصولات آبيارى شده با فاضلاب بايستى قبل از مصرف با آب آشاميدنى شستشو و ضد عفونى شوند.

[yas-90]

انرژى و مواد مغذى مورد نياز در دوران باردارى و شيردهى

انرژى: بهترين راه براى اطمينان از دريافت كافى انرژى، پايش ميزان افزايش وزن دوران باردارى است. انرژى اضافى در طول باردارى جهت تأمين نياز متابوليك باردارى و رشد جنين مورد نياز است. در اين دوران متابوليسم تا 15 درصد افزايش مى يابد. انرژى مورد نياز مادران باردار در سه ماهه اول باردارى، شبيه زنان غير باردار است (حدود 10 كيلوكالرى اضافى در روز)، اما در طى سه ماهه دوم 340-360 كيلوكالرى در روز، و در سه ماهه سوم 112 كالرى ديگر (علاوه بر 3 ماهه دوم)، افزايش پيدا مى كند. اضافه دريافت كالرى مى تواند وزن مادر و جنين را بيش از حد مجاز افزايش دهد. از سوى ديگر كمبود انرژى دريافتى موجب كاهش وزن و به حركت در آوردن ذخاير چربى و توليد متعاقب كتون مى گردد كه مى تواند اثرات منفى بر ضريب هوشى جنين داشته باشد.



منابع تأمين كننده انرژى در دوران باردارى مشابه پيش از باردارى است:

10-15 % انرژى روزانه بايد از پروتئين ها، 55-60 % انرژى از كربوهيدات ها و 25-30 % انرژى روزانه از چربى ها تأمين شود.





نوجوانان كمتر از 20 سال ممكن است بر حسب سن و ميزان فعاليت به انرژى بيشترى نياز داشته باشند.
در مورد چندقلويى، كم وزنى پيش از باردارى و افزايش وزن ناكافى انرژى بيشترى مورد نياز است.

[yas-90]

بيشتر مادران مى دانند كه وقتى حامله هستند بايد غذاى بيشترى بخورند تا رشد و نمو جنين آن ها دچار مشكل نشود، ولى غالباً نمى دانند چه قدر بايد بخورند. اين باور غلط وجود دارد كه "زن باردار بايد براى دو نفر غذا بخورد". واقعيت اين است زنانى كه براى دو نفر غذا مى خورند، دچار افزايش وزن بيش از مقدار مورد نياز مى شوند. اين گروه احتمالاً حين باردارى و زايمان و نيز بعد از آن با عوارض اين اضافه وزن زياد مواجه هستند.


كربوهيدرات: نقش اصلى كربوهيدرات ها تأمين انرژى براى سلول هاى بدن به ويژه مغز و سيستم عصبى، گلبول هاى قرمز و سفيد خون و مدولاى كليه است. در باردارى جنين از گلوكز به عنوان منبع اصلى انرژى استفاده مى كند. انتقال گلوكز از مادر به جنين حدود 17-26 gr/day تخمين زده شده است. ميزان نياز به كربوهيدرات ها در باردارى حدود 175 gr/day است.



چربى: چربى منبع عمده تأمين انرژى براى بدن است و به جذب ويتامين هاى محلول در چربى و كاروتنوئيدها كمك مى كند. در مغز در حال تكامل جنين و شيرخوار (طى 2 سال اول زندگى) به مقدار زيادى DHA (دو كوزاهگزانوئيد) يا ماده اوليه اسيدهاى چرب امگا 3 تجمع مى يابد. در زمان باردارى در صورت داشتن رژيم غذايى حاوى امگا 3 نيازى به مصرف اضافه اين اسيدهاى چرب به شكل مكمل نيست.

[yas-90]

پروتئين: واضح و آشكار است كه نياز به پروتئين در دوران باردارى به منظور تأمين نيازهاى مادر و جنين افزايش پيدا مى كند اما ميزان اين افزايش هنوز مورد بحث است. كمبود پروتئين در باردارى پيامد هاى نامطلوب از جمله اختلال در رشد و سنتز سلول و بافت هاى جنين را به دنبال دارد. حداكثر نياز به پروتئين در دوران باردارى مربوط به سه ماهه سوم باردارى است. در نيمه اول باردارى نياز به پروتئين 0.66 گرم به ازاى هر كيلوگرم وزن بدن است اما در نيمه دوم باردارى به 71 گرم در روز افزايش مى يابد. در باردارى هاى چندقلو براى هر جنين اضافى روزانه 25 گرم پروتئين ديگر بايد اضافه شود.



فيبر: فيبر بخشى از ميوه ها، سبزى ها و دانه هاى خوراكى به ويژه حبوبات و غلات مى باشد كه در بدن انسان هضم نمى شود. غذاهاى پُرفيبر به سير شدن كمك مى كنند و سبب مى شوند غذا و خصوصاً چربى كمترى مصرف شود. مصرف فيبر موجب حجيم شدن مدفوع و در نتيجه خروج راحت و سريع تر مدفوع شده و از بروز يبوست پيشگيرى مى كند. همچنين احتمال بروز بيمارى هاى روده مانند سرطان كولون و بواسير را كاهش مى دهد. از سوى ديگر فيبرها با كاهش جذب كلسترول و قند ها در روده از بالا رفتن كلسترول و قند خون جلوگيرى مى كند و خطر ابتلا به بيمارى هاى قلبى- عروقى و ديابت را كاهش مى دهند.
زنان باردار بايستى به مصرف نان هاى سبوس دار، غلات كامل، سبزيجات برگ سبز و زرد و ميوه هاى تازه و خشك جهتتأمين مواد معدنى، ويتامين ها و فيبر اضافى، تشويق گردند. ميزان دريافت توصيه شده روزانه براى فيبر در طول باردارى 28 gr/d است. توجه دقيق به انتخاب غذاهايى كه منابع خوب آهن و اسيدفوليك نيز مى باشند، حائز اهميت است.




48

[yas-90]

ويتامين ها: در باردارى برخى ويتامين ها از اهميت خاصى برخوردارند. بعضى از اين ويتامين ها از طريق رژيم غذايى قابل تأمين است ولى در ساير موارد استفاده از يك مكمل ضرورى است.

تيامين، ريبوفلاوين و نياسين: با توجه به افزايش انرژى مورد نياز روزانه در دوران باردارى و شيردهى و نقش اين سه ويتامين در متابوليسم كربوهيدرات ها، نياز به اين ويتامين ها در اين دوران افزايش مى يابد؛ بنابراين مصرف منابع غذايى حاوى اين ويتامين ها از جمله گوشت، تخم مرغ، شير، غلات سبوس دار و حبوبات توصيه مى شود.

پيريدوكسين( B6) : توصيه براى ميزان مصرف ويتامين B6 در باردارى 1.9 mg/d مى باشد. اين مقدار 0.6 mg/d اضافه تر از مقادير توصيه شده براى زنان غير باردار است كه به دليل تأمين افزايش نياز سنتز اسيد هاى آمينه غيرضرورى و سنتز نياسين (از ديگر ويتامين هاى گروه B ) از تريپتوفان مى باشد.



ويتامين B12 : با توجه به نقش اين ويتامين در عملكرد سيستم عصبى، تقسيم سلولى و خون سازى، نياز به آن در دوران باردارى اندكى افزايش مى يابد. مصرف مكمل ويتامين B12 خصوصاً در مادران باردار گياه خوار ضرورى است.


فولات (اسيدفوليك): نياز به اسيدفوليك در دوران باردارى به علت توليد بيشتر گلبول هاى قرمز خون و شكل گيرى دستگاه عصبى جنين افزايش مى يابد. مصرف به موقع و كافى اين ويتامين از ايجاد ضايعات عصبى خصوصاً نقص مادر زادى لوله عصبىNTD یا Neural Tube Defect پيشگيرى مى كند.

براى پيشگيرى از NTD مكمل اسيدفوليك از سه ماه قبل از باردارى بايد مصرف شود. لوله عصبى در 28 تا 30 روز اول باردارى بسته مى شود (قبل از اينكه اكثر زنان بدانند كه باردار هستند) بنابراين مكمل يارى با اسيدفوليك بايستى پيش از باردارى شروع شود. در حال حاضر در كشور ما برنامه غنى سازى آرد با آهن و اسيدفوليك اجرا مى شود. مصرف نان هاى غنى شده همراه با مصرف مكمل اسيدفوليك در ماه اول باردارى از بروز NTD به طور قابل ملاحظه اى پيشگيرى مى كند. زنانى كه سيگارى هستند و يا از مواد مخدر استفاده مى كنند و همچنين زنانى كه از ضد باردارى هاى خوراكى و داروهاى ضد تشنج (مثل فنى توئين) استفاده مى كنند و افرادى كه مبتلا به سندروم هاى سوء جذب هستند، در معرض خطر كمبود اسيدفوليك قرار دارند.

[yas-90]

ويتامين a : نياز ويتامين a براى زنان باردار 770 ميكروگرم يا 2564 واحد بين المللى (iu) از معادل هاى رتينول است. ذخاير مادرى به آسانى ميزان افزايش مورد نياز جنين را تأمين مى كند. غلظت ويتامين a در خون بند ناف انسان با وزن، دور سر، قد هنگام تولد و طول دوره ى باردارى رابطه دارد. استفاده از دوزهاى زياد ويتامين a مثلاً دريافت غير عمدى بيشتر از 30000 iu مى تواند خطرناك باشد. زنانى كه از تركيبات مشابه ويتامين a براى درمان اكنه استفاده مى كنند و باردار مى شوند در معرض خطر بالايى براى ناهنجارى جنينى هستند. زنانى كه در رژيم غذايى خود مقدار زيادى ويتامين a مصرف مى كنند (مانند مصرف مرتب مقادير بالاى جگر)، بايستى به دقت پيگيرى شوند.


ويتامين d : نياز به ويتامين d در دوران باردارى و شيردهى مشابه قبل از باردارى است. اين ويتامين به جذب كلسيم و فسفر از دستگاه گوارش كمك مى كند. بر اساس اطلاعات مشهود، نقش هاى ديگرى براى ويتامين d شامل افزايش عملكرد ايمنى و تكامل مغز مطرح شده است. شواهد نشان مى دهد سطوح پايين ويتامين d در طى باردارى فرد را مستعد ابتلا به پرى اكلامپسى مى كند. كمبود ويتامين d در مادر با هيپوكلسمى نوزادى و هيپوپلازى ميناى دندان در كودكى، ارتباط دارد.
استفاده از نور مستقيم خورشيد بهترين منبع براى توليد ويتامين d در بدن است؛ بنابراين به خانم باردار و شيرده توصيه كنيد روزانه حداقل به مدت 10 دقيقه دست و پا و صورت خود را در معرض نور مستقيم خورشيد قرار دهد. استفاده از كرم هاى ضد آفتاب مانع جذب نور خورشيد و توليد ويتامين d در بدن مى شوند.

[yas-90]

مواد معدنى: مواد معدنى دسته بزرگى از ريزمغذى ها را تشكيل مى دهند. اين مواد به دو دسته تقسيم مى شوند : مواد معدنى عمده مانند كلسيم كه در مقادير بالاى 1000 mg در روز مورد نياز هستند و مواد معدنى جزئى مانند آهن در مقادير بسيار كمتر و معمولاً كمتر از 15 mg در روز مورد نياز هستند به طور كلى زيست دسترسى (قابليت جذب و استفاده بدن) مواد معدنى از منابع غذايى حيوانى بيشتر از منابع غذايى گياهى است.


كلسيم: كلسيم از فراوان ترين مواد معدنى در بدن است. 99 درصد كلسيم در استخوان و دندان وجود دارد. يك درصد بقيه كلسيم در خون و مايعات خارج سلولى و در داخل سلول هاى بافت ها وجود دارد كه سبب تنظيم بسيارى از عملكرد هاى متابوليكى مهم مى گردد. تقريباً 30 گرم كلسيم در طول باردارى ذخيره مى شود كه 25 گرم آن در اسكلت جنين و باقى آن در اسكلت مادر تجمع مى يابد تا احتمالاً به عنوان منبع تأمين نياز كلسيم دوران شيردهى استفاده شود. بيشترين ذخيره جنينى در سه ماهه آخر باردارى اتفاق مى افتد.



آهن: وجود آهن براى توليد گلبول هاى قرمز خون، افزايش هموگلوبين، رشد و نمو و تأمين ذخاير كبدى جنين ضرورى است. بيشترين نياز به آهن پس از هفته بيستم باردارى رخ مى دهد يعنى زمانى كه بيشترين تقاضا از سوى مادر و جنين وجود دارد. بندرت اتفاق مى افتد كه زنان با ذخاير كافى آهن جهت تأمين نياز هاى فيزيولوژيك باردارى وارد مرحله باردارى گردند، بنابراين مصرف مكمل آهن علاوه بر منابع غذايى غنى از آهن طبق دستورالعمل كشورى توصيه مى شود. نياز به آهن در مادران باردار گياه خوار حدود 1.8 برابر ساير مادران باردار است.

مصرف مكمل آهن با معده خالى توصيه نمى شود بهتر است بين وعده هاى غذايى و يا شب قبل از خواب مصرف شود. از مصرف مكمل آهن همراه با شير، چاى يا قهوه بايد اجتناب شود چون اين مواد با جذب آهن تداخل مى كنند. نوشيدنى هاى محتوى اسيد اسكوربيك (ويتامين ث) مثلاً آب مركبات تازه و طبيعى جذب آهن را افزايش مى دهند. مكمل هايى كه بيش از 60 ميلى گرم به ازاى هر دوز، آهن دارند با جذب روى تداخل مى كنند و بايستى از مصرف آن ها اجتناب شود. مصرف مقادير اضافى آهن با تداخل در جذب روى ممكن است موجب كمبود روى بشود.

آهن غذايى به دو شكل شيميايى « هِم » (Heme) و « غير هِم » وجود دارد. آهن موجود در غذاهاى حيوانى 40 درصد به صورت « هِم » و 60 درصد به صورت « غير هِم » است و در غذاهاى گياهى 100 % به صورت غير هم است. جذب آهن هم تنها اندكى تحت تأثير غذا و ترشحات دستگاه گوارش قرار مى گيرد و ممكن است تا 20-30 % هم جذب شود؛ درحالى كه جذب آهن غير هم تحت تأثير مواد غذايى است و جذب آن حداكثر حدود 5-8 % است. در صورتى كه منابع غذايى آهن (گياهى مثل حبوبات، غلات و سبزى هاى سبز برگ تيره مثل جعفرى و منابع حيوانى مثل گوشت قرمز و سفيد) همراه با منابع غذايى حاوى ويتامين ث مصرف شوند جذب آن ها 2تا 3 برابر بيشتر مى شود.

[yas-90]

يد: با توجه به نقش يد در متابوليسم بدن و توليد انرژى و نيز تكامل مغز جنين، ميزان يد مورد نياز در دوران باردارى افزايش مى يابد به طورى كه كمبود يد در دوران باردارى منجر به عقب ماندگى ذهنى، هيپوتيروئيدى و گواتر و در شكل شديد آن كرتينيسم در نوزاد مى گردد. با توجه به اينكه در كشور ما غذاهاى گياهى و حيوانى از نظر يد فقير هستند، براى پيشگيرى از كمبود يد در باردارى مصرف نمك يددار تصفيه شده (در مقدار كم) در طبخ غذا لازم است.


روى: روى به طور عمده به صورت يون داخل سلولى در ارتباط با بيش از 300 آنزيم مختلف عمل مى كند. كمبود روى در رژيم غذايى به حركت مؤثر روى ذخيره شده در اسكلت مادر منتج نمى شود، بنابراين در صورت به خطر افتادن وضعيت روى، كمبود آن به سرعت پيشرفت مى كند. كمبود روى بسيار تراتوژن است و منجر به ناهنجارى هاى مادرزادى، رشد غيرطبيعى مغز در جنين و رفتار غيرطبيعى در نوزاد می گردد. سطح پايين روى همچنين اثرات سوء بر وضعيت ويتامين a دارد. زنان با غلظت پايين روى 2.5 برابر در معرض خطر بيشترى براى تولد نوزاد با وزن كمتر از 2000 گرم بوده و زنان زير 19 سال حتى در معرض خطر بالاتر مى باشند. بررسى وضعيت تغذيه اى با استفاده از روى پلاسما، نيازمند احتياط است. به دليل مكانيزم هاى هموستاتيك، غلظت روى پلاسما مى تواند براى هفته ها با وجود مصرف ناكافى آن، حفظ شود. دانه كامل غلات، حبوبات و مغزها از منابع خوب روى هستند. قابل دسترس ترين شكل روى در گوشت قرمز و ماكيان وجود دارد.به طور كلى دريافت روى نيز مانند دريافت آهن با دريافت پروتئين همبستگى خوبى دارد. نياز به روى در گيا هخواران نيز تا 50 % افزايش می يابد.

[yas-90]

اهميت وزن گيرى مناسب در دوران باردارى

زنان باردار دچار اضافه وزن و چاقى با مشكلات متعددى در دوران باردارى و زايمان مانند ديابت، پرفشارى خون و زايمان زودرس مواجه مى شوند. افزايش وزن بيش از حد هنگام باردارى يكى از نگرانى هاى زنان باردار مبتلا به اضافه وزن مى باشد. اگر چه افزايش وزن در زنان باردار دچار اضافه وزن، خطراتى را براى مادر و جنين به همراه دارد؛ ولى دوران باردارى زمان مناسبى براى كاهش وزن نيست و اين زنان نيز بايد تا حدودى افزايش وزن داشته باشند. استفاده از يك رژيم غذايى مناسب براى زنان دچار اضافه وزن و چاقى توصيه مى شود؛ زيرا در اين دوران آنان نبايد رژيم كاهش وزن داشته باشند؛ بنابراين، انتخاب مواد غذايى باكيفيت و ارزش غذايى مطلوب و خوددارى از مصرف مواد غذايى پركالرى، مورد تاكيد مى باشد. به منظور توصيه هاى تغذيه اى براى خانم هاى باردار دچار اضافه وزن و چاق بايد به منابع غذايى در دسترس خانواده، عادات و رفتار غذايى و شيوه زندگى آنان توجه شود.
خانم هاى باردار در هر شرايطى كه باشند (لاغر، طبيعى، اضافه وزن يا چاق)، بايد افزايش وزن متناسب با وضعيت خود داشته باشند؛ بنابراين استفاده از رژيم غذايى محدود براى كاهش وزن خانم هاى باردار چاق توصيه نمى شود و بايد با توصيه هاى تغذيه اى مناسب، ميزان كالرى دريافتى و در نهايت وزن آنان را كنترل نمود. خانم هاى باردار چاق نيز نياز به افزايش وزن مطلوب دارند.



برخى علل عمده افزايش وزن بيش از حد مطلوب شامل موارد ذيل است:

***عادات و رفتارهاى غذايى نامناسب از جمله مصرف زياد منابع غذايى نشاسته اى (نان، برنج، ما كارونى)، غذاهاى چرب و سرخ شده، چيپس، سيب زمينى سرخ كرده، غذاى فورى، نوشابه هاى قندى (كولا ها، آب ميوه هاى صنعتى كه حاوى قند زيادى هستند)، شيرينى و شكلات

***كم تحركى و نداشتن فعاليت جسمانى

***ادم و احتباس مايعات و يا در مواردى ابتلا به پره اكلامپسى

[yas-90]

توصيه هاى تغذيه اى براى خانم هاى باردار داراى اضافه و چاق ( بيشتر از 25 bmi)

براى خانم هاى باردار داراى اضافه وزن يا چاق يا خانم هاى باردارى كه در ابتداى باردارى bmi بيشتر از 25 دارند و همچنين خانم هاى باردارى كه در طول باردارى بيش از مقدار مطلوب وزن اضافه كرده اند، توصيه هاى تغذيه اى ذيل زير مد نظر قرار مى گيرد:



براى كنترل افزايش وزن در مادران اضافه وزن و چاق روشهاى زير توصيه مى شود:

1. كاهش مصرف غذاهاى پُركالرى مانند شيرينى، كيك، آبنبات، شكلات، چيس و نوشابه

2. كاهش مصرف چربى ها (كاهش مصرف روغن در هنگام پخت غذا، مصرف غذا به شكل آب پز يا بخارپز، انتخاب گوشت كم چرب، ماهى و مرغ، استفاده از پروتئين هاى گياهى مانند انواع حبوبات

4. كاهش مصرف مواد قندى و نشاسته اى

4. افزايش مصرف مواد پروتئينى

5. افزايش مصرف منابع غذايى حاوى فيبر

6. اصلاح عادات و رفتارهاى تغذيه اى نامناسب

7. تحرك كافى از طريق پياده روى منظم روزانه در صورت نداشتن ممنوعيت پزشك