تغذیه دوران بارداری

[yas-90]

عفونت هاى ادرارى (Urinary Tract Infections)


عفونت هاى ادرارى دوران باردارى اغلب از نوع عفونت هاى باكتريايى هستند كه در بين زنان باردار اتفاق مى افتد. تغييرات فيزيولوژيك به وجود آمده در دوران باردارى احتمال ابتلا به عفونت ادرارى را افزايش مى دهند. تأثير هورمون پروژسترون و فشار مكانيكى ايجادشده توسط رحم حاوى جنين باعث مى شوند مثانه در حين ادرار كردن به طور كامل تخليه نشود كه اين امر به نوبه خود باعث افزايش مقدار باقى مانده ادرار در مثانه و همينطور بالا رفتن احتمال ريفلاكس مثانه به حالب مى گردد. همجنين تغييرات فيلتراسيون گلومرولى باعث افزايش قند موجود در ادرار و قليايى شدن آن هم مى گردند. همه اين امور در كنار هم باعث آسان تر شدن رشد باكترى ها مى گردند. عفونت هاى ادرارى با توجه به انواع آن علائم و نشانه هاى مختلفى دارند. عفونت هاى ادرارى در باردارى با توجه به محل و وسعت درگيرى دستگاه ادرارى تقسيم بندى مى گردند. عفونت با منشأ دستگاه ادرارى مى تواند به شكل باكترى اورى بدون علامت، عفونت مثانه (سيستيت)، پيلونفريت و حتى سپسيس (انتشار گسترده عفونت در بدن) بروز كند و عوارض مهمى مانند كم وزنى نوزاد، زايمان زودرس، عفونت پس از زايمان و در نهايت مرگ را ايجاد كند.

واقعيت اين است كه مصرف مواد غذايى مختلف تأثير مستقيمى بر ابتلا به عفونت ادرارى ندارد؛ اما مى تواند با تغيير ph ادرار محيط رشد باكترى ها را مساعد نمايد.

[yas-90]

گاهى نيز سوزش ادرار با منشأ غير عفونى و به دليل استفاده از مصرف مواد غذايى محرك ايجاد مى شود در اين موارد كه موضوع ابتلا به عفونت ادرارى پس از بررسى هاى آزمايشگاهى منتفى شده است توصيه مى شود از مصرف برخى غذاها خوددارى شود.


اين مواد غذايى عبارت اند از:

• ادويه ها: فلفل سبز، فلفل قرمز، خردل و...

• فرآورده هاى گوشتى نمك سود به ويژه سوسيس و كالباس

• سيرابى، گوشت هاى كنسرو شده و صنعتى

• مواد غذايى گوگرددار مانند مارچوبه، تربچه، سير و پياز

• نوشيدنى هاى حاوى تركيبات گزانتيك مانند قهوه


همچنين با اسيدى كردن ادرار مى توان از ايجاد محيط مناسب براى رشد و تكثير باكترى ها جلوگيرى كرد. مواد غذايى نظير انواع گوشت لخم (قرمز و سفيد) ماهى و تخم مرغ، پنير، شكلات و غلاتى كه كمتر قابل تخمير هستند؛ مانند: برنج و انواع نان در اسيدى كردن ادرار مؤثرند.

نوشيدن مايعات زياد به خصوص آب با افزايش دفع ادرار موجب كاهش ph ادرار و نيز كاهش غلظت ادرار و تخفيف علائمى نظير سوزش مى گردد.

[yas-90]

فنيل كتونورى (pku)

فنيل كتونورى يك اختلال متابوليك ارثى است كه در آن اسيدآمينه فنيل آلانين به علت كمبود آنزيم فنيل آلانين هيدروكسيلاز، در خون تجمع مى يابد. تجمع فنيل آلانين و متابوليت هاى آن در بافت هاى مختلف از جمله مغز سبب آسيبهاى متعددى به بافت مغز مى شود و در نهايت مى تواند موجب اختلال رشد و عقب ماندگى ذهنى كودكان شود. از آنجا كه حدود 40 سال از شناخت اين بيمارى مى گذرد، انجام آزمايشات تشخيص بيمارى در بدو تولد موجب گرديده كه تعداد زيادى از اين بيماران به طور طبيعى رشد كرده و ازدواج كنند. در نتيجه احتمال باردارى مبتلايان افزايش يافته است. بنابراين ضرورى است در هنگام حاملگى سطح سرمى فنيل آلانين در اين افراد اندازه گيرى شود تا از تولد نوزاد با مشكلات ذهنى پيشگيرى شود.

رژيم درمانى تنها روش كنترل اين بيمارى است.

مهم ترين هدف رژيم درمانى در اين بيمارى قبل و حين باردارى حفظ سطح فنيل آلانين خون در محدوده ى 2 تا 6 ميلى گرم در دسى ليتر مى باشد. به منظور حصول اطمينان از باقى ماندن سطح فنيل آلانين خون در محدوده طبيعى، ضرورى است اندازه گيرى ميزان اين اسيدآمينه در خون به طور منظم انجام شود. مبتلايان به اين بيمارى نمى توانند آزادانه مواد غذايى دلخواه خود را انتخاب كنند.

استفاده از مواد غذايى حاوى مقادير زياد اين اسيدآمينه موجب محدوديت شديد دريافت ساير مواد غذايى و عدم تأمين انرژى و مواد مغذى مورد نياز مى گردد. غذاهايى كه حاوى پروتئين زياد هستند فنيل آلانين بالايى نيز دارند مانند شير و لبنيات، گوشت، مرغ، ماهى، تخم مرغ، باقلا، لوبيا، مغزها.



چند نكته مهم در تنظيم رژيم غذايى اين افراد بايد مد نظر قرار گيرد:

در مادرانى كه در رژيم غذايى خود سهل انگارى مى كنند حداقل از 3 ماه قبل از باردارى بايد محدوديت مصرف مواد غذايى حاوى فنيل آلانين در رژيم غذايى رعايت گردد.

در مصرف مواد غذايى و داروهايى كه در تركيب آن ها از فنيل آلانين يا آسپارتام استفاده شده است بايد احتياط كرد. آسپارتام يك دى پپتيد حاوى فنيل آلانين است كه به عنوان شيرين كننده مصنوعى در برخى از مواد غذايى يا داروها مورد استفاده قرار مى گيرد. به طور مثال نوشابه هاى رژيمى اغلب حاوى شيرين كننده آسپارتام مى باشند. هر قوطى از اين نوشابه ها به حجم تقريبى 330 ميلى ليتر حاوى حدود 105 ميلى گرم فنيل آلانين است؛ كه اين مقدار معادل 25 تا 50 درصد از كل ميزان مجاز دريافت فنيل آلانين روزانه مبتلايان به PKU مى باشد.

در مادرانى كه غذاهاى مخصوص رژيمى به مقدار مناسب استفاده نمى كنند (به دليل در دسترس نبودن، گران بودن و...) لازم است مصرف ويتامين ها خصوصاً B12 و اسيدفوليك به ميزان كافى مورد تاكيد قرار گيرد.

تجويز انواع مكمل هاى ويتامين و مواد معدنى خصوصاً روى، منگنز و نياسين در اين بيماران ضرورى است. 

دريافت ناكافى انرژى و يا صدمه ناشى از بيمارى و عفونت، به تجزيه پروتئين هاى بدن و در نتيجه رها شدن آمينو اسيدها از جمله فنيل آلانين در خون و افزايش سطح خونى آن منجر مى شود.

به منظور اطمينان از رعايت رژيم غذايى، ميزان فنيل آلانين خون 2 بار در هفته كنترل شود؛ زيرا ميزان فنيل آلانين و ساير اسيدهاى آمينه خون كه در نتيجه متابوليسم فنيل آلانين به وجود مى آيند (مانند تيروزين) بر اساس رژيم غذايى مادر در ماه هاى مختلف حاملگى و ميزان اضافه وزن تغيير مى كند.

ميزان پروتئين مورد نياز در اين مادران از مقادير توصيه شده بيشتر است و اين ميزان پروتئين بايد از مواد غذايى مخصوص كه فاقد فنيل آلانين هستند تأمين شود.

غذاهاى مخصوص فاقد اسيدآمينه فنيل آلانين از نظر ويتامين هاى و مواد معدنى غنى سازى مى شوند لذا در صورت استفاده از اين نوع غذاها لازم است مصرف كپسول هاى ويتامينى خصوصاً ويتامين هاى A و D قطع شود.

از آنجايى كه مادران مبتلا به PKU در معرض خطرزايمان زودرس قرار دارند، لازم است تحت نظارت دقيق ترى قرار گيرند (حتى در زمانى كه ميزان فنيل آلانين خون در محدوده ى طبيعى قرار دارد.)

[yas-90]

در جدول زیر مقايسه ى مقدار فنيل آلانين چند ماده غذايى در 100 گرم ماده خوراكى نمايش داده شده است. در نهايت توصيه مى شود برنامه غذايى اين افراد تحت نظر مشاور رژيم درمانى به شكل دقيق تنظيم گردد.






* استفاده از نشاسته ذرت و گندم به دليل ميزان بسيار كم فنيل آلانين براى تهيه انواع نان، رشته در سوپ و... توصيه مى شود.
** ساير روغن ها فاقد فنيل آلانين هستند.

[yas-90]

نكات تغذيه اى در ساير بيمارى ها

*. همزمان با مصرف داروهاى تيروئيد از مصرف سويا، كلم و ترب خام خوددارى شود.

*. از مصرف هم زمان آسپرين با سير اجتناب شود.

*. از مصرف هم زمان قرص فشارخون با گريپ فروت اجتناب شود.






83

[yas-90]

تغذيه مادران شيرده

[yas-90]

تغذيه مادران شيرده

تداوم تغذيه با شير مادر مستلزم مصرف مواد مغذى و مقوى توسط مادر است. تغذيه مناسب مادر در اين دوران علاوه بر تأمين نيازهاى تغذيه اى نوزاد (از جمله مواد معدنى و ويتامين ها)، براى حفظ بنيه، سلامت و اعتمادبه نفس مادر و نيز حفظ و نگهدارى ذخاير بدن مادر ضرورى است. تغذيه با شير مادر همچنين موجب بهبود سطح ايمنى بدن شيرخوار در برابر ابتلا به انواع عفونت هاى حاد تنفسى، اسهال و نيز بازگشت وزن مادر به قبل از باردارى مى شود. حجم شير مادر رابطه مستقيم با تكرر شيردهى دارد. تغذيه مكرر نوزاد با شير مادر سبب مى شود شير بيشترى توليد شود. با شروع مصرف غذاهاى كمكى و كاهش دفعات شيردهى، حجم شير توليدشده نيز كاهش مى يابد و بالطبع نياز افزايش يافته مادر به مواد مغذى نيز تعديل مى شود.

يكى از علل كاهش توليد شير، خستگى مادر، خصوصاً در 4 تا 6 ماه اول شيردهى است. مادر شيرده را بايد تشويق كرد تا در طول روز به اندازه كافى استراحت كند، حجم كارهاى خود را كاهش دهد و از اطرافيان خود در كارها كمك بگيرد. به خصوص حمايت همسر در اين زمينه از اهميت زيادى برخوردار است.

[yas-90]

توجهات تغذيه اى خاص در دوران شيردهى:

در هرم غذايى، سهم هاى توصيه شده در هر گروه از مواد غذايى در دوران شيردهى مشابه دوران باردارى مى باشد.


• نياز مادر شيرده به كالرى حدود 500 كيلوكالرى بيش از دوران قبل از باردارى است. براى تأمين اين مقدار كالرى علاوه بر مواد غذايى مقوى (شامل انواع چربى ها و پروتئين كه لازم است در اين دوران مصرف شود) از چربى هاى ذخيره شده در بدن مادر در دوران باردارى نيز استفاده مى شود. ذخاير چربى مادر كه در طى باردارى ذخيره شده است، 100 تا 150 كيلوكالرى از انرژى مورد نياز براى توليد شير را فراهم مى كند. دريافت كالرى ناكافى سبب كاهش توليد شير مى شود.


• هر چند توليد شير مادر بستگى به مقدار مايعات مصرفى مادر ندارد و مصرف مايعات سبب افزايش توليد شير نمى شود ولى براى پيشگيرى از كم آبى بدن، مادران شيرده بايد به مقدار كافى مايعات بنوشند. حدود 8-10 ليوان در روز شامل شير، دوغ كم نمك و بدون گاز، چاى و آب ميوه طبيعى بنوشند و حتى مواد غذايى آب دار مانند انواع آش سوپ و انواع خورش ها را ميل كنند


• مصرف نوشابه هاى كافئين دار اعم از چاى غليظ، قهوه، كوكاكولا و... بايد كاهش يابد زيرا مصرف اين مواد ممكن است سبب تحريك پذيرى، بى اشتهايى و كم خوابى شيرخوار شود. همچنين از نوشيدن الكل بايد خوددارى كرد.


• غذاى مادر شيرده بايد حاوى مقادير كافى از 5 گروه غذايى اصلى باشد تا از دريافت ويتامين و املاح معدنى به ميزان كافى اطمينان حاصل شود. مقدار ويتامين موجود در شير مادر عمدتاً انعكاسى از مقدار ويتامين مصرفى مادر است. ميزان ويتامين d شير مادر به ميزان قرار گرفتن او در معرض نور مستقيم خورشيد وابسته است.


• وجود مواد معدنى نظير كلسيم، آهن، روى، مس، فسفر و يد در تغذيه مادر شيرده ضرورى است. با اين حال برخى از مواد معدنى مانند كلسيم، فسفر، آهن و روى، بدون توجه به دريافت غذا، مى تواند از ذخاير بدن مادر به شير وارد شوند؛ اما وجود برخى مواد معدنى همچون يد در شير مادر ارتباط مستقيمى با تغذيه او دارد. بنابراين تغذيه مناسب مادر شيرده جهت تأمين انواع مواد معدنى ضرورى مخصوصاً كلسيم، آهن و يد براى سلامتى مادر و شيرخوار ضرورى است. توصيه مى شود مادران شيرده همچون دوران باردارى از منابع كلسيم و ساير مواد معدنى استفاده كنند. همچنين مصرف نمك يد دار تصفيه شده به مقدار كم و رعايت شرايط نگهدارى مناسب آن مهم است؛ يعنى با نگهدارى نمك يد دار در ظروف در بسته و دور از نور، يد موجود در نمك را حفظ كنند. همچنين توصيه مى شود براى پايدار ماندن يد در غذاها، نمك در انتهاى پخت به غذا اضافه شود.


• لازم است مصرف قرص فروسولفات تا 3 ماه بعد از زايمان ادامه يابد.


• مصرف برخى غذاها مانند سير، انواع كلم، پياز، مارچوبه و تربچه و يا غذاهاى پر ادويه و پر چاشنى ممكن است روى طعم شير اثر بگذارد و تغيير ناگهانى طعم شير سبب تمايل نداشتن شيرخوار به شير خوردن شود. با توجه به تأثير برخى مواد غذايى بر طعم شير، در صورتى كه شيرخوار از شير خوردن امتناع مى كند بهتر است مادران از مصرف اين مواد خوددارى كرده يا مصرف آن را محدود كنند.


• كاهش وزن بعد از زايمان بايد تدريجى صورت گيرد تا بر مقدار شير مادر تأثير نگذارد. لازم به ذكر است كه شيردهى خود سبب كاهش تدريجى وزن مادر مى شود، با اين شرط كه مواد مغذى لازم با مصرف مواد غذايى مناسب و كافى براى مادر تأمين شود. كاهش وزن دوران شيردهى بايد بيشتر از كم خورى و محدود كردن رژيم غذايى، متكى بر افزايش تحرك و انجام فعاليت هاى بدنى باشد وزن گيرى مناسب شيرخوار در طول دوران شيرخوارگى به خصوص 6 ماه اول نشان دهنده كافى بودن مقدار شير مادر مى باشد و مادر با اطمينان از كافى بودن شير خود مى تواند كمتر از 450 گرم در هفته كاهش وزن داشته باشد. زنان شيرده داراى اضافه وزن مى توانند با كاهش مصرف غذاهاى سرشار از چربى و قند هاى ساده در حدود 500 كيلوكالرى از انرژى دريافتى را كاهش دهند اما بايد غذاهاى سرشار از كلسيم، سبزى ها و ميوه ها را بيشتر مصرف كنند.


• توليد شير در مادران مبتلا به سوءتغذيه شديد ممكن است از ساير مادران كمتر باشد. در اين مورد و مواردى كه bmi كمتر از 18.5 مى باشد، مادران بايد انرژى دريافتى روزانه خود را (تا 750 كيلوكالرى) افزايش دهند. مادر شيرده حتى اگر مبتلا به سوءتغذيه باشد، مى تواند شير توليد كند؛ اما بايد توجه داشت كه در چنين شرايطى ذخاير غذايى بدن مادر صرف توليد شير مى شود و در نتيجه مادر به دليل تخليه ذخاير بدنى خود و احساس ضعف، خستگى و بى حوصلگى توان مراقبت از كودك را نخواهد داشت؛
بنابراين تغذيه مناسب مادر در دوره شيردهى براى پيشگيرى از سوءتغذيه كه هم سلامت مادر را به خطر مى اندازد و هم در مراقبت از كودك اختلال ايجاد مى كند حائز اهميت است. در صورت تغذيه نادرست و ناكافى در دوران شيردهى، مادر بيش از شيرخوار متضرر مى شود؛ و با عوارضى هم چون پوكى استخوان، مشكلات دندانى، كم خونى و... مواجه خواهد شد.


• بعضى از شيرخواران ممكن است غذاهايى كه مادر مصرف كرده و وارد شير او شده است را تحمل نكنند. به عنوان مثال، مصرف سير، پياز و يا حبوبات كه توسط مادر ممكن است موجب دردهاى شكمى و يا توليد قولنج در شيرخوار شود. همچنين كلم، شلغم و يا ميوه هاى مثل زردآلو، آلو، هلو، هندوانه و بعضى سبزى ها در صورتى كه زياد مصرف شوند ممكن است موجب نفخ و دردهاى شكمى در شيرخوار شوند؛ بنابراين مادر بايد دقت كند در صورتى كه طى 24 ساعت پس از خوردن موادى كه در بالا ذكر شد، شيرخوار دچار نفخ و دل درد شود از مصرف آن ها خوددارى كند. به طور كلى مادر شيرده هر غذايى را كه ميل دارد مى تواند مصرف كند مگر آنكه حس كند شيرخوار وى پس از خوردن آن غذا توسط مادر دچار درد هاى شكمى شود.

[yas-90]

فعاليت بدنى

فعاليت بدنى مناسب براى بهبود وضعيت جسمانى و روانى مادر شيرده مهم است. اگر چه ورزش منظم و در حد متعادل در زنانى كه قبل از باردارى از نظر جسمانى متناسب بوده اند مانعى در برابر شيردهى نيست، اما گاهى ديده شده پس از فعاليت بدنى شديد و ورزش مادر شيرده (به علت ورود اسيدلاكتيك به شير)، طمع تلخ در شير ايجاد مى شود و شيرخوار از خوردن شير امتناع مى كند. در اين مواقع لازم است مادر قبل از شير دادن، سينه خود را بشويد؛ و اگر هنوز شيرخوار مايل به شير خوردن نيست مقدار كمى از شير خود را قبل از تغذيه شيرخوار بدوشد و دور بريزد و سپس اقدام به شيردهى نمايد.

[yas-90]

منبع:

کتاب راهنمای جامع تغذیه مادران باردار و شیرده

وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشكى
معاونت بهداشت
دفتر بهبود تغذيه جامعه


تهیه و تنظیم سایت علمی نخبگان جوان