طب به روایت فردوسی

[Almas Parsi]

طب به روایت فردوسی


نام حکیم ابوالقاسم فردوسی همیشه ما را به یاد شعر حماسی رستم و سهراب، اسفندیار و شاهنامه با تمام داستان ها و شخصیت های پرپیچ و تابش می اندازد و ما هیچ وقت به این فکر نمی کنیم که چرا به او لقب حکیم داده اند.

در حالی که می دانیم در ادبیات پزشکی ایران باستان، حکیم ها عموما" کسانی بوده اند که به حکمت وعلم پزشکی دارویی نیز احاطه داشته اند و بسیاری از شاعران و سرایندگان نامدار ایران همواره حکیمان و فیلسوفان بزرگی هم بوده اند و پیشوند حکیم نیز برازنده نام و شهرت آنهاست؛ نام هایی مانند حکیم عمر خیام، حکیم سوزنی سمرقندی، حکیم سنایی غزنوی، حکیم خاقانی شروانی، حکیم قاآنی و...

از میان حکمای شاعر، گویا فردوسی بیشتر به امورات پزشکی آشنا بوده و این را می توان از خلال بسیاری از داستان هایش از جمله داستان تولد رستم از شکم مادرش رودابه دریافت.

آنجا که همسایگان رودابه دریافتند طفلی که در شکم او تکان می خورد، آنقدر بزرگ است که رودابه نمی تواند به طور طبیعی زایمان کند.

پس در اینجا فردوسی شاعر به عنوان پزشک و جراحی حاذق که گویا علم سزارین را می داند، دستور سزارین رودابه را از سوی سیمرغ می دهد و با شکافتن پهلوی رودابه، رستم متولد می شود.

فردوسی در اینجا با بیش از 50 بیت به چگونگی شرح این عمل سخت پرداخته و در این 50 بیت نشان داده که از تمام مباحث، چم و خم ها و علوم مربوط به سزارین و گذراندن دوران نقاهت پس از زایمان توسط مادران آگاه است:

بیاور یکی خنجر آبگون

یکی مرد بینادل پرفسون

شکافیده بی رنج پهلوی ماه

بتابیده مر بچه را سر ز راه

چنان بی گزندش برون آورید

که کس در جهان این شگفتی ندید

البته علم پزشکی فردوسی به همین جا ختم نمی شود، او چند بار دیگر در طول قصه های مختلفشاهنامه، آگاهی خود از عمل های سخت جراحی را به رخ خواننده می کشد که از جمله می توان به داستان معروف جنگ رستم با اسفندیار اشاره کرد؛ جنگی که در آن رستم و اسب او یعنی رخش، زخم های شدیدی برداشتند و این بار فردوسی خود سیمرغ را مامور رسیدگی به حال وخیم آن دو در این نبرد می کند و به او می گوید چگونه به معاینه زخم های آنها بپردازد و با تخلیه خون، زخم های عمیق را کاهش دهد:

نگه کرد مرغ اندر آن خستگی

بدید اندر او راه پیوستگی

بر آن خستگی ها بمالید پر

هم اندر زمان گشت با زیب و فر

منظور فردوسی از به کار بردن واژه خستگی در واقع استفاده از همان مصدر خستگی یعنی خستن یا زخمی شدن است و در همین نبرد است که سیمرغ با پی بردن به نقاط ضعف و آسیب پذیر اسفندیار رویین تن به راهنمایی رستم می پردازد تا اینکه این نبرد با پیروزی رستم به پایان می رسد.

طب بیهوشی


فردوسی در بسیاری از فضاهای شاهنامه بارها به استفاده از داروهای خواب آور و بیهوش کننده اشاره می کند که یکی از قسمت های جالب آن، همان بیهوش کردن رودابه، مادر رستم قبل از انجام عمل سزارین است؛ آنجا که چنین دستور می دهد:

نخستین به می ماه را مست کن

ز دل بیم اندیشه را سست کن

منظور او از ماه، همان رودابه، مادر رستم است که دستور می دهد قبل از عمل سزارین با یک ماده، زمینه ای را فراهم کنند تا رودابه درد سزارین را زیاد احساس نکند و در داستان بیژن و منیژه به دستور منیژه، بیژن را با خوراندن داروی بیهوشی، مدهوش می کنند و به قصر منیژه می برند.

فردوسی در این قصه هم نشان می دهد که تمام فنون هوش آوری یک بیهوش را نیز می داند و زمانی که بیژن را به قصر می برند، دستور می دهد تا او را با گلاب، کافور، روغن و ضربه های صندل (دمپایی) به هوش آورند:

بگسترد کافور بر جای خواب

همی ریخت بر چوب صندل گلاب

بیاورد روغن کمر را بداد

که تا گشت بیدار و چشمش گشاد

چو بیدار شد بیژن و هوش یافت

نگاه سمن بر در آغوش یافت


طب دراماتیک

قصه اندوهناک فردوسی در نبرد رستم با پسرش سهراب نیز با تمسک یافتن فردوسی به مسائل پزشکی و مباحث علمی - دارویی پایان می یابد.

آنجا که رستم بعد از فرو کردن خنجر به پهلوی سهراب، ناگهان متوجه می شود پسرش را زخمی قتاله زده است و تقاضای نوشدارو می کند؛ همان نوشدارویی که استاد شهریار هم با استفاده از آن، پیش زمینه ذهنی و تاریخی در یکی از معروف ترین غزل هایش گفته است:

نوشدارویی و بعد از مرگ سهراب آمدی

در کتاب اوستا، واژه نوشا و در زبان پهلوی, انوش به معنی بی مرگ آمده است. در زبان فارسی هم نوش را در مقابل زهر آورده اند و واژه نوشدارو مترادف با نوشا، انوش، پادزهر و تریاق به کار رفته است

. این نوع نوشداروها فقط در خزانه پزشکی پادشاهان وجود داشته است و زخمی ها را با آنها از مرگ نجات می داده اند.

رستم نیز پس از دریدن پهلوی سهراب، وقتی به هویت واقعی او پی برد، برای درمان زخم مهلکی که به پسرش وارد کرده بود دست بر سر کوبان از شاه کیکاووس تقاضای نوشدارو می کند:

از آن نوشدارو که در گنج توست

همی خستگان را کند تندرست

به نزدیک من با یکی جام می

سزد گر فرستی هم اکنون به پی

اشاره های فردوسی در جای جای شاهنامه به گیاهان دارویی و استفاده از آنها برای درمان زخم ها و دردهای مردمان، جالب و خواندنی است و نشان می دهد او تا چه اندازه از راز گیاهان و این علم پزشکی زمان خودش آگاه و به آن چیره بوده است.


در علم پزشکی کهن، اکثر داروها از گیاهان به دست می آمدند و واژه دارو، از کلمه دار که نام دیگر درخت است، گرفته شده. فردوسی در شرح پادشاهی انوشیروان به رفتن روزبه پزشک همراه یک گروه پزشکی به کشور هندوستان، آن هم برای به دست آوردن گیاهان طبی اشاره می کند:

چو برزوی بنهاد سر سوی کوه

برفتند با او پزشکان گروه

برفتند هر کس که دانا بدند

به کار پزشکی توانا بدند

گیاهان ز خشک و ز تر برگزید

ز پژمرده و هرچه رخشنده بید

حالا خوب است دوباره سراغ قصه تولد رستم و آن عمل سزارین رودابه برویم و از نکته های جالب آن یاد کنیم، آنجا که موبد پزشک - به دستور سیمرغ- مرهمی از کوبیده برگ های گیاهی مخصوص تهیه کرده و آن را با شیر و مشک آمیخته و در سایه آن را خشک کرده و خشک کرده اش را بر نقاط زخمی ناشی از عمل سزارین رودابه -مادر رستم- می گذارد.

در آنجا نیز فردوسی چنین سروده است:

گیاهی که گویمت با شیر و مشک

بکوب و بکن هر سه در سایه خشک

بر آن مال، از پس یکی بر من

خجسته بود سایه فرمن

که نکته اش توصیه به خشک کردن مرهم در سایه است تا مبادا خواص آن داروی معجونی بر اثر تابش آفتاب از بین برود؛ توصیه ای که امروزه هم در نگهداری بسیاری از داروها به قوت خود باقی است و روی برخی از آنها نوشته می شود: لطفا این دارو به دور از تابش آفتاب نگهداری شود و نشان می دهد که فردوسی حکیم، از راز تابیدن آفتاب روی برخی معجون ها و داروهای تلفیقی گیاهی باخبر بوده است .


در جریان لشکرکشی کیکاووس به دیار مازندران و جنگ او با دیو سپید نیز چشم بسیاری از سربازان ایرانی دچار کوری موقت می شود که احتمال داده اند به خاطر گاز اشک آور سیر بوده که توسط دیو سپید متصاعد شده است!

چنین عارضه ای به سربازان ایرانی وارد می شود و فردوسی حکیم نقل می کند که رستم پس از کشتن دیو سپید به درمان چشم های سربازان ایرانی می شتابد و موبد پزشکان را می گوید که با چکاندن خون جگر دیو سپید در چشم سربازان آنها را درمان کند؛ موضوعی که در حال حاضر نیز صحت دارد و تداعی کننده تاثیر ویتامین A موجود در جگر سفید گوسفند و تاثیر آن بر افزایش بینایی چشم است.

فردوسی در این باره گفته است:

چنین گفت فرزانه مردی پزشک

که چون خون او را بهستان سرشک

چکانی سه قطره به چشم اندرون

شود تیرگی پاک با خون برون


تک بیتی های پزشکی

فردوسی تک بیتی های پزشکی زیادی هم دارد مثل:

ز نیرو بود مرد را راستی

ز سستی، کژی آید و کاستی

و در باب پرخوری نیز تک بیت زیبایی دارد که:

نباشد فراوان خورش تندرست

بزرگ آنکه او تندرستی بجست

منبع : سلامتیران