مثنوي شاه و درويش يا قصه شاه و گدا

[م.محسن]

جستن کبوتر شاه بر درويش و نامه نوشتن ببال او


بود شه را کبوتري که فلک / نه پري ديد مثل او نه ملک


در پريدن بلند پايه او / چون هماي ارجمند سايه او


قمري از بهر بندگي کردن / پيش او رفته طوق در گردن


حلقه چشم باز را کنده / زره زر بپايش افگنده


کرده پرواز تا مه و انجم / دم همه سوده و شده همه دم


روزي آن هدهد همايون فر / بسکه مي زد بگرد گردون پر


از سر قصر شاه دور افتاد / اندک اندک ز راه دور افتاد


بعد ازان کز هوا فرود آمد / بر سر آن گدا فرود آمد


سر او سود بر سپهر بلند / که بفرقش هماي سايه فگند


گفت: فرق من آشيانه تست / قطره اشکم آب و دانه تست


آن کبوتر بفرق آن محزون / بود چون مرغ بر سر مجنون


آتشين آه را همي افروخت / که چو پروانه بال او ميسوخت


بعد ازان دست برد سوي قلم / تا کند حسب حال خويش رقم


شرح بي مهري زمانه کند / نامه بنويسد و روانه کند


قصه محنت فراق نوشت / شرح غمهاي اشتياق نوشت


هر گه از سوز دل رقم مي زد / آتش اندر ني قلم مي زد


چون نوشت از رقيب و از ستمش / نامه در پيچ و تاب شد ز غمش


نامه را بر پر کبوتر بست / پر ديگر ببال او بر بست


ره نمودش بسوي منظر شاه / کرد پرواز و رفت تا بر شاه


مرغ روحش پريد و از سر او / تا پرد همره کبوتر او


شاه چون خواند عرض حال گدا /گفت کز هر طرف کنند ندا


کين همه خلق بي شماره شهر / جمع گردند بر کناره شهر


سوي ميدان برند تير و کمان / بتماشا روند پير و جوان


هر گروهي نشانه اي سازند / تير خود بر نشانه اندازند


هر که در حکم ما کند تقصير / خويشتن را کند نشانه تير


چون رسيد اين ندا بگوش گدا / خواست تا جان کند ز شوق فدا


رفت و جا بر کنار ميدان کرد / شه دگر روز عزم جولان کرد


هر که بيماري فراق کشيد / عاقبت شربت وصال چشيد


هر که غمگين در انتظار نشست / شادمان در حريم يار نشست

[م.محسن]

رفتن شاهزاده به ميدان


روز ديگر، که آفتاب منير / همه روي زمين گرفت بزير


گرم شد ذره ذره آتش مهر / ذره اش تير شد، کمانش سپهر


شه کمر بست و عزم ميدان کرد / ميل تير و کمان و جولان کرد


گفت تا: مرکبي گزين کردند / زين زر خواستند وزين کردند


وه! چه مرکب؟ که برقي و بادي / طرفه ديوانه اي، پريزادي


خوش خرامي ز آب نازک تر / تيز گامي ز باد چابک تر


نو عروسي ز ناز جلوه کنان / چون دو موي از قفا فگنده عنان


تيزي گوش و نرمي کاکل / خنجر بيد و دسته سنبل


تيز رو بود همچو عمر بسي / خبر از رفتنش نداشت کسي


قاف تا قاف دور هفت اقليم / پيش او تنگ تر ز حلقه ميم


گر رود سوي هفته رفته / بگذرد از قطار آن هفته


شاه چون ميل اسب تازي کرد / مرکب از شوق جست و بازي کرد


يافت از مقدمش رکاب شرف / او چو بدر و مه نو از دو طرف


خلق هر سو دوان که: شاه رسيد / آب حيوان ز گرد راه رسيد


چون بميدان رسيد شاه و سپاه / مهر درويش تافت در دل شاه


ساخت تقريب سير و جولان را / بهر او گرد گشت ميدان را


ديد در گوشه اي وطن کرده / چاک در جيب پيرهن کرده


صفحه سينه را خراشيده / نقش غير از ورق تراشيده


پيرهن چاک کرده در بدنش / همچو تاري ز جيب پيرهنش


تن تاري و اضطراب درو / بلکه تاري و پيچ و تاب درو


سينه اش کوه محنت و اندوه / چشمش از گريه چشمه بر سر کوه


مژه ها گرد ديده نمناک / بر لب چشمه چون خس و خاشاک


تار ريشش ز قطره ها شده پر / آمده راست همچو رشته در


رفته از گرد در ته پرده / روي در پرده عدم کرده


طفل اشک از براي پرده دري / بر رخ او روان بفتنه گري


چون نظر بر جمال شاه افگند / خويشتن را بخاک راه افگند


شاه درويش را چو يافت چنان / جانب اهل قبضه تافت عنان


خواست درويش روي او بيند / او هم از دور سوي او بيند


گفت: زان رو نشانه اي سازند / تير خود بر نشانه اندازند


بسکه تير از هوا کمان داران / بر زمين ريختند چون باران


مزرعي شد کناره ميدان / خوشه اش تير و دانه اش پيکان


روي شه جانب هدف بودي / ليک چشمش بدان طرف بودي


چون بسوي نشانه رو کردي / نظري هم بسوي او کردي

[م.محسن]

در تعريف کمان شاه گويد

بر سر دست شه کماني بود / که مه نو ازو نشاني بود

خم شده همچو ابروي خوبان / کرده هر گوشه عالمي قربان

همچو ابروي يار در خور زه / ليک در گوشه ها فگنده گره

چون جوانان بجنگ خو کرده / همچو شيران بحمله رو کرده

گره افگنده بر سر ابرو / مه عيدش کمند بر بازو

بر کمان داشت ناوک خونريز / راست همچون خدنگ مژگان تيز

هر که او را کشيده تا سر دوش / سرو قدي کشيده در آغوش

در تماشاي قد دلجويش / گوشه چشم مردمان سويش

در ره دوستان فتاده بخاک / دشمنان را ز دور کرده هلاک

شاه در علم قبضه کامل بود / چون کمان سوي تير مايل بود

استخوان را اگر نشان کردي / تير را مغز استخوان کردي

مور اگر آمدي برابر تير / چشم او دوختي ز يک پر تير

چشمش از دوختن شدي چو فراز /بازش از زخم تير کردي باز

شاه چون تير بر نشانه کشيد / آن گدا آه عاشقانه کشيد

گفت: شاها، دلم نشان تو باد / رگ جانم زه کمان تو باد

حلقه ديده باد زهگيرت / تا رسد گاه گاه بر تيرت

کاش! تيرت مرا نشانه کند / تا که آيد بسينه خانه کند

تير ني از تو بر جگر خوردن / خوشتر آيد ز ني شکر خوردن

ني تيري که در کمان داري / کاش! آنرا بسينه ام کاري

گر خدنگي نيايد از شستت / خود بگو: چون ننالم از دستت؟

تا هدف غير اين گدا کردي / قدر انداز من، خطا کردي

تا ترا استخوان نشان شده است / تنم از ضعف استخوان شده است

مو شکافي بچشم ناوک زن / مو اگر ميشکافي اينک من

هيچ رنجي بدست تو مرساد! / چشم زخمي بشست تو مرساد!

[م.محسن]

مناظره تير و کمان با يکديگر


شاه تيري که در کمان پيوست / چون فگندش بر آسمان پيوست


تير چون ديد کز جفاي کمان / ماند از دستبوس شاه جهان


بيخود افگند ز آسمان خود را / بر زمين زد همان زمان خود را


خويشتن را بقصد جنگ آراست / بکمان گفت: اي کج ناراست


از کجي گه بر آتشت دارند / گاه اندر کشا کشت دارند


شرم دار از قد شکسته خويش / وز ميان شکسته بسته خويش


پيري و بهر دستگيري تو / قد من شد عصاي پيري تو


هست بي من بسي شکست ترا / که نگيرد کسي بدست ترا


چون ز تير و کمان سخن گويند / نام تو بعد نام من گويند


پيش بازوي پر دلان ننگي / با وجودي که صد من سنگي


جانب خود مکش بزور مرا / زانکه خواهي فگند دور مرا


داري از دست سرکشي کردن / طوق و زنجير و بند در گردن


خلق پيشت کشند صد ره بيش / تو همان پس روي، نيايي پيش


اين صفت ها طريق پيران نيست / لايق طور گوشه گيران نيست

[م.محسن]

جواب دادن کمان بتير و صلح کردن

چون کمان اين سخن شنيد از تير / بر دلش زخمها رسيد از تير

گفت: تا کي شکست پيري من؟ / بگذر از طعن گوشه گيري من

که تو هم بعد از آنکه پير شوي / بشکني زود و گوشه گير شوي

خويش را بر فلک مبر چندين / بپر ديگران مپر چندين

تو ز پهلوي من شکار کني / کار فرما منم، تو کار کني

بر سر فتنه ديده اند ترا / اره بر سر کشيده اند ترا

تيز ماري و راست چون کژدم / همه را نيش ميزني از دم

هر طرف کز ستيز ميگذري / ميزني نيش و تيز ميگذري

بارها بر نشانه جا کردي / باز کج رفتي و خطا کردي

اهل عالم ترا از آن سازند / که بگيرند و دورت اندازند

چون ترا شاه ميکند پرتاب / تو چرا ميشوي ز من در تاب؟

تير چون راست يافت قول کمان / صلح کرد وز جنگ تافت عنان

باز عقد موافقت بستند / بهم از روي مهر پيوستند

هيچ کاري ز صلح بهتر نيست / بدتر از جنگ کار ديگر نيست

صلح باشد طريق اهل فلاح / زان جهت گفته اند صلح و صلاح

[م.محسن]

واقف شدن مردم از عشقبازي و دلداري درويش و بهانه ساختن رقيب شکار را بجهت جدايي آنها


چند روزي که شاه بنده نواز / سوي درويش جلوه کرد بناز


مردمان پي بحال او بردند / ره بفکر و خيال او بردند


عيب جويان بعيب رو کردند / وز سر طعنه گفتگو کردند


که: چرا شاه با گدا يارست؟ / پادشه را خود از گدا عارست


مسند شاه و بورياي گدا؟ / الله! الله! کجاست تا بکجا؟


از گدا عشق شاه لايق نيست / بلکه او مدعيست، عاشق نيست


پاکبازان دعاي شه گفتند / در معني درين سخن سفتند:


که بدينسان شه پسنديده / کس نديدست و بلکه نشنيده


شاه گر با گدا چنين بازد / همه کس را گداي خود سازد


زين سخن ها رقيب واقف شد / طبع ناساز او مخالف شد


از غضب خون او بجوش آمد / چون خم باده در خروش آمد


گفت: اگر خون اين گدا ريزم / بهر خود فتنه اي برانگيزم


شاه ازين قصه گر خبر يابد / رخ ز من تا بحشر مي تابد


گر بگويم باو، گران آيد / ور نگويم دلم بجان آيد


پس همان به که حيله اي بکنم / شاه را از گدا جدا فگنم

[م.محسن]

حيله کردن رقيب و خبردار نمودن شاه گدا را

روز ديگر که وقت ميدان شد / باز شه را هواي جولان شد

آمد و کرد هم عناني او / شد مشرف بهم زباني او

گفت: شاها، رسيد فصل بهار / معتدل شد براي ليل و نهار

همه روي زمين گلستان شد / موسم باغ و وقت بستان شد

سبزه از برف شد عيان امروز / عالم پير شد جوان امروز

ابر نيسان بکوهسار آمد / باز آبي بروي کار آمد

هيچ داني که سيل چون شده است؟ / از سر کوه سرنگون شده است

سبزه بر هر طرف فگنده بساط / بر زمين پا نميرسد ز نشاط

از گهرهاي شبنم و ژاله / شد مرصع پياله لاله

[م.محسن]

رفتن درويش بصحرا و ساکن شدنش در کوهي و منتظربودنش بمقدم شاه


کوهي و بوالعجب کوهي / کوه دردي و کان اندوهي


تيغ بر فرق ماه و مهر زده / سنگ بر شيشه سپهر زده


سختش بعاشقان در جنگ / از پي جنگ دامنش پرسنگ


تيغ او بسکه خلق را کشته / شده از کشته گرد او پشته


هر گه از هجر يار ناليدي / کوه ازين ناله زار ناليدي


ناله برخاستي ز هر سنگي / رفتي آن ناله تا بفرسنگي


گريه چون کردي از سر اندوه / دجله خون روان شدي از کوه


کله کوه چشمه سار شدي / دامن دشت لاله زار شدي


بسکه با آهوان قرار گرفت / انس با وحش کوهسار گرفت


آهوان رام او شدند همه / او شبان گشت و آن گروه رمه

[م.محسن]

وصف غزال کوهي

در صف آهوان غزالي بود / کش عجب نازنين جمالي بود


عالم از بوي نافه اش مشکين / پيش او آهوي ختن مسکين


شوخ چشمي بغمزه شعبده باز / چشم شوخش تمام عشوه و ناز


گويي آن چشم شوخ در بازي / شوخ چشميست در نظر بازي


گر چه بودند آهوان خيلي / بد گدا را بسوي او ميلي


هر دم از مژه جاي او ميرفت / هر نفس در هواي او ميگفت:


چشم او چشم شاه را مانند / آن بلاي سياه را مانند


نافه او که مشک چين دارد / بوي آن زلف عنبرين دارد


نفسش مشکبار مي آيد / زان نفس بوي يار مي آيد


من سگ آهويي که هر نفسي / خوش دلم ميکند بياد کسي


چون مرا نيست رنگي از رويش / لاجرم شادمانم از بويش

[م.محسن]

بزم آرايي لشکر بشکار

چون ز بهر نشاط نوروزي / شد چمن پر بساط فيروزي


غنچه و گل بعيش کوشيدند / جامه سرخ و سبز پوشيدند


دهن تنگ غنچه خندان شد / ژاله در وي فتاد و دندان شد


نرگس تر بروي لاله فتاد / چشم مخمور بر پياله فتاد


برگ سوسن که سبز رنگ نمود / خنجري در ميان زنگ نمود


لاله آتش چو در تنور افروخت / قرصها در ته تنور بسوخت


فاخته بال و پر ز هم بگشاد / شانه شد بهر طره شمشاد


از مي شوق مست شد بلبل / چشم خود سرخ کرد بر رخ گل


سبزه از بس که رشته با هم بافت / چون اسطرلاب سبز بر هم تافت


در چنين وقت و ساعتي فرخ / آن سهي سرو قامت گل رخ


چون بعزم شکار بيرون رفت / لشکر بي شمار بيرون رفت


بود نزديک شهر صحرايي / دور دوري، گشاده پهنايي


خاک او سر بسر عبير آميز / باد او دم بدم نشاط انگيز


سنبل و سوسنش همه خوشرنگ / لاله اش آبدار و آتش رنگ


صورت وحش و طير او زيبا / همه دلکش چونقش بر ديبا


سبز مرغان او ز سبزي پر / مرغزاري تمام سبزه تر