مثنوي شاه و درويش يا قصه شاه و گدا

[م.محسن]

آغاز قصه شاه و درويش

سخن آراي اين حديث کهن / اين چنين مي کند بيان سخن


که: ازين پيش بود درويشي / راست کيشي، محبت انديشي


از همه قيد عالم آزاده / ليک در قيد عشق افتاده


الم روزگار ديده بسي / محنت عاشقي کشيده بسي


تنش از عشق جسم بي جان بود / رگ برو همچو عشق پيچان بود


بود در کوه گشته و هامون / کار فرهاد کرده و مجنون


بسکه مي داشت ميل عشق مدام / عشق مي گفت در محل سلام


از قضا چند روزي آن درويش / بر خلاف طريق و عادت خويش


از سر کوي عشق دور افتاد / در سراپرده سرور افتاد


ني بدل داغ اشتياقي داشت / ني بجان آتش فراقي داشت


دلش آزاده از جفاي حبيب / جانش آسوده از بلاي رقيب


شکر مي گفت، زانکه روزي چند / بود در کنج عافيت خرسند


گر چه مي خواست ترک محنت عشق / بود در خاطرش محبت عشق


عاشقي گر چه محنت انگيزست / محنت او محبت انگيزست


خواست، القصه، عاشق صادق / که: دگر بار، اگر شود عاشق


عاشق سرو قامتي باشد / که بقامت قيامتي باشد


با وجود جمال صورت خوب / باشد او را کمال سيرت خوب


از کمال کرم وفاداري / نه ز عين ستم جفاگاري


بهواي چنين دلارامي / مي زد از شوق هر طرف گامي


سوي باغي گذر فتاد او را / که نشان از بهشت داد او را


چهره باغ و طره سنبل / اين يکي حلقه حلقه و آن گل گل


طرفه تر آنکه روي گل گل او / ظاهر از حلقهاي سنبل او


لاله را از پياله اش داغي / گو: چه حاليست در چنين باغي؟


سبزه در وي چو خضر جا کرده / علم سبز در هوا کرده


بهر دفع خمار نرگس مست / نصف نارنج داشت در کف دست


گل بخوش بويي نسيم صبا / پيرهن کرده از نشاط قبا


دو لب خويش از فرح خندان / شکل دندانه بر لبش دندان


منظري داشت همچو خلد برين / برتر از آسمان بروي زمين


بام افلاک پيش منظر او / بود چون سايه پست در بر او


ماه و خورشيد فرش آن در بود / خشتي از سيم و خشتي از زر بود


زير ديوارش، از براي نشاط / بود گسترده صد هزار بساط

ادامه دارد ...

[م.محسن]

آغاز قصه شاه و درويش

زير ديوارش، از براي نشاط / بود گسترده صد هزار بساط


طوف آن باغ چون ميسر شد / ميل درويش سوي منظر شد


ناگهان ديد مکتبي چو بهشت / در و ديوار آن عبير سرشت


وه! چه مکتب؟ که رشک بستانها / بوستاني درو گلستانها


اهل مکتب همه بحسن و جمال / سالشان کم، جمالشان بکمال


يکي ابروي کج عيان کرده / سر «نون و القلم » بيان کرده


يکي از شکل قد و زلف و دهان / از «الف، لام و ميم » داده نشان


همچو «والشمس » آن يکي روي / همچو «والليل » آن يکي را موي


هر که در مکتبي چنين شد خاص / خواند «الحمد» از سر اخلاص


بود سر خيل آن همه ماهي / ملک اقليم حسن را شاهي


طرفه شهزاده اي اي بحسن ادب / طرفه تر آنکه «شاه » داشت لقب


سرو قدي، که چون قدم ميزد / هر قدم عالمي بهم ميزد


شوخ چشمي، که چون نگه ميکرد / خانه مردمان تبه ميکرد


پيش آن چشم خوابناک سياه / سرمه بي قدر، همچو خاک سياه


بودش از زهر چشم مژگانها / همچو زهر آب داده پيکانها


سنبلي بر سمن کشيده چو جيم / کاکلي برقفا فگنده چو ميم


چون نمک ريخته تکلم او / شکر آميخته تبسم او


شکل ابروي آن خجسته تذور / دو پر زاغ بود بر سر سرو


چشمه آب زندگي لب او / موج آن آب سيم غبغب او


از دهانش نشانه هيچ نبود / جز سخن در ميانه هيچ نبود


آن دهان هيچ و آن ميان هم هيچ / جز خيالي نبود و آن هم هيچ


گر ميانش خيال خواهد بود / آن خيال محال خواهد بود


مشکلي هر که پيشش آوردي / او روان حل مشکلش کردي


بود وقت سخن فسون سازي / خرده داني و نکته پردازي


بسکه درويش گشت مايل او / ماند در حسرت شمايل او


هر دمش مي فزود حيراني / حيرتي، آن چنان که ميداني


ادامه دارد ...

[م.محسن]

آغاز قصه شاه و درويش

هر دمش مي فزود حيراني / حيرتي، آن چنان که ميداني


شاه گفتش: چنين خموش مباش / لب بجنبان، تمام گوش مباش


گر ترا هست مشکلي در دل / بکن از من سؤال آن مشکل


چيست؟ گفت آن يگانه آفاق / آنکه هم جفت باشد و هم طاق؟


گفت: آن ابروان پر خم ماست / کج تصور مکن، که گفتم راست


گر چه جفت اند آن دو بي کم و بيش / ليک طاقند در نکويي خويش


گفت: آري، جواب آن اينست / شاه را صد هزار تحسينست


شاه گفتا که: در کدام کتاب / خوانده اي اين چنين سؤال و جواب؟


گفت: هرگز نخوانده ام سبقي / پيش کس نگذرانده ام ورقي


بهره اي از سواد نيست مرا / غير خواندن مراد نيست مرا


خانه چشمم از سواد تهيست / بي سواديش عين روسيهيست


تا نخواني بدل سروري نيست / ديده را بي سواد نوري نيست


چونکه شه را شد اعتقاد برو / الف و با نوشت و داد برو


ميل درويش زان يکي صد شد / گفت: اين بار کار من بد شد


دست بر سر نهاد و زار گريست /که: درين عاشقي نخواهم زيست


چون بهم حسن و خلق يار شود / عشق عاشق يکي هزار شود


خوبرويي که هست عاشق دوست / در جهان هر که هست عاشق اوست


گر چه درويش ذوفنوني بود / در ره عشق رهنموني بود


لوح تعليم در کنار نهاد / سر تعظيم پيش يار نهاد


اي بسا خرده بين که آخر کار / سوي مکتب رود چو اول بار


اين بود عشق ذوفنون را ورد / که کند اوستاد را شاگرد


عشق چون درس خود کند بنياد / بشکند تخته بر سر استاد


در سبق آشکار مي نگريست / ليک پنهان بيار مي نگريست

[م.محسن]

در آزاد شدن شهزاده از مکتب و ملول بودن درويش

يار هر گه درو نظر ميکرد / او نظر جانب دگر ميکرد

گر چه عاشق بود خراب نظر / ليک او را کجاست تاب نظر؟

هر گه آن نوش خند شکر لب / جانب خانه رفتي از مکتب

حال درويش ز آن برآشفتي / گريه آغاز کردي و گفتي:

بي تو در مکتبم پريشان حال / همچو ديوانه در کف اطفال

زندگي موجب ملال منست / عرش و کرسي گواه حال منست

هست، دور از تو، دفتر و خامه / آن سيه کار و اين سيه نامه

قامتت را الف هوا خواهست / ها ز شوقت دو چشم بر راهست

صاد چشم اميد ببريده / همچو کاغذ سفيد گرديده

دور از آن چشم نيست نقطه صاد / که برون آمدست نقطه ضاد

دال بي طره تو بد حالست / اينکه خم شد قدش، بر آن دالست

سين ز هجران آن لب خندان / لب حسرت گرفته بر دندان

همچو شينست بي تو سرکش کاف / که کند سينه را شکاف شکاف

جانب قاف گر شوم نگران / آيدم همچو کوه قاف گران

لام بي سنبل تو قلابيست / کز غم او دل مرا تابيست

بي جمال تو بر تن محزون / نعل و داغيست نون و نقطه نون

غير ازين گونه حرف کم ميگفت / حرف ميديد و حرف غم ميگفت

وقت خواندن ز هيبت استاد / چون ز طفلان برآمدي فرياد

ادامه دارد

[م.محسن]

در آزاد شدن شهزاده از مکتب و ملول بودن درويش

وقت خواندن ز هيبت استاد / چون ز طفلان برآمدي فرياد

او هم آواز و هم زبان مي شد / پس بتقريب در فغان ميشد

هر گه از شوق گريه ميکردي / صد هزاران بهانه آوردي

که: غريبم درين ديار بسي / در غريبي چو من مباد کسي

ياد يار و ديار خود کردم / گريه بر روزگار خود کردم

چون خبر يافتي که آمد شاه / زود فارغ شدي ز گريه و آه

که: دگر آه و ناله بي ادبيست / آه! ازين گريه، اين چه بوالعجبيست؟

گفتي از هر طرف حکايتها / کردي از هر کسي روايتها

بود از آن نکته هاي خاطر خواه / غرض او قبول حضرت شاه

شاه را ساختي بخود مشغول / خويش را نيز پيش او مقبول

آري، اينست کار عاشق زار / تا کند جا هميشه در دل يار

شب چو آمد ز خدمت استاد / شاه و طفلان همه شدند آزاد

او گرفتار ماند در مکتب / با دروني سيه تر از دل شب

[م.محسن]

حال گدا بوقت شب در جدايي شاهزاده

چون شب تيره در ميان آمد / دل درويش در فغان آمد


که: دل شب چرا ز مهر تهيست؟ / تيره شد روزم، اين چه رو سيهيست؟


چه شد آيا گرفت ماه امشب؟ / باشد از دود دل سياه امشب


هيچ شب اين چنين سياه نبود / گويي امشب چراغ ماه نبود


شد پر از دود گنبد گردون / روزني نيست تا رود بيرون


همه روي زمين سياه شد، آه! / که نشستم دگر بخاک سياه


جان شيرين رسيد بر لب من / صد شب ديگران و يک شب من


بلکه اين صد شبست، نيست شکي / که بخونم همه شدند يکي


وه! که خورشيد رو بره کرده / رفته و روز من سيه کرده


آسمان واقفست از غم من / که سيه پوش شد بماتم من


صبح از من نميکند يادي / آخر، اي مرغ صبح، فريادي!


کوس امشب غريو کم دارد / ز آب چشمم مگر که نم دارد؟


قمري از بانگ صبح لب بربست / تا شد از ناله ام فغانش پست


ديده ها بر ستاره تا دم صبح / چون شفق ميگريست از غم صبح

[م.محسن]

حالات شاه و گدا در مکتب


صبح دم کز نسيم مهر افروز / دور شد طره شب از رخ روز


شست دوران ز آب چشمه مهر / ظلمت شب ز کارگاه سپهر


سوخت بر مجمر سپهر بلند / ز آتش مهر دانه هاي سپند


آفتاب از فلک هويدا شد / قطره ها ريخت، چشمه پيدا شد


مهر از چرخ نيلگون سر زد / يوسف از آب نيل سر بر زد


آتش موسوي بطور آمد / ظلمت شب برفت، نور آمد


بعد ظلمت، برين بلند ايوان / روي بنمود چشمه حيوان


شه، که صد ناز و عشوه در سر داشت / ناگه از خواب ناز سر برداشت


از گريبان ناز سر بر کرد / سر برآورد و فتنه را سر کرد


هم کله کج نهاد بر سر خويش / هم قبا چست کرد در بر خويش


حلقه زلف ساخت زيور گوش / چين کاکل فگند بر سر دوش


بر ميان همچو موي بست کمر / صد کمر بسته را شکست کمر


قد برافراخت همچو عمر دراز / سوي مکتب قدم نهاد بناز


چم درويش مستمند براه / گهر افشان براي مقدم شاه


ناگه آن سرو ناز پيدا شد / فتنه رفته باز پيدا شد



ادامه دارد ...

[م.محسن]

حالات شاه و گدا در مکتب


ناگه آن سرو ناز پيدا شد / فتنه رفته باز پيدا شد


چون بديد آن جمال زيبايي / کرد بنياد ناشکيبايي


دل و جانش در اضطراب افتاد / مست بيخود شد و خراب افتاد


دم بدم حال او دگرگون شد / من چگويم: که حال او چون شد؟


شاه چون ديد بيقراري او / در دلش کار کرد زاري او


پيش او رفت و گفت: حال تو چيست؟ / در چه انديشه اي؟ خيال تو چيست؟


ساعتي با گداي خود بنشست / رفت آنگه بجاي خود بنشست


جاي در پيشگاه خانه گرفت / و آن گدا جا بر آستانه گرفت


بسکه بودند هر دو مايل هم / جا گرفتند در مقابل هم


چشم بر چشم و ديده بر ديده / هر زمان سوي يکدگر ديده

[م.محسن]

در فسون سازي شهزاده بمعلم بجهت دلداري درويش

شاه چون در گدا نظر ميکرد / مهر او در دلش اثر ميکرد

خواست تا پيش خويشتن خواند / گفت: درويش پيش من خواند

کس نگويد بغير من سبقش / ننويسد کس دگر ورقش

هر که بر حرف او نهد انگشت / کنم انگشت او برون از مشت

هر که بر لوح او رقم سازد / تيغ من دست او قلم سازد

بعد ازين گفتگو بپيشش خواند / ساخت تقريب، نزد خويشش خواند

بهر تعليم چون تکلم کرد / عاشق از شوق دست و پا گم کرد

دال ميگفت، او الف ميخواست / که يکي بود پيش او کج و راست

شاه زان هيچ بر نمي آشفت / نرم نرمک باو سبق ميگفت

شاه درويش دوست مي بايد / تا ازو عالمي بياسايد

خاصه شاهان ملک دين، يعني / پادشاهان صورت و معني

آه! ازين کافران سنگين دل / که بلاي دلند، مسکين دل!

هر زمان فتنه اي برانگيزند / بي گنه خون عاشقان ريزند

هر نفس آتشي برافروزند / بي سبب جان بيدلان سوزند

شهسواران عرصه جانها / آفت عقلها و ايمانها

[م.محسن]

حال عشق شاهزاده با گدا

باز چون ظلمت شب آمد پيش / مبتلاي فراق شد درويش


بامدادان که طفل اين مکتب / صفحه را شست از سياهي شب


آسمان زد برسم هر روزه / قلم زر بلوح فيروزه


اهل مکتب ز خواب برجستند / بخيال سبق ميان بستند


با قد همچو سرو و روي چو ماه / همه جمع آمدند، غير از شاه


دل درويش هيچ از آن نشکفت / هر دم آهسته زير لب ميگفت:


همه هستند، يار نيست، چه سود؟ / سرو من در کنار نيست، چه سود؟


يار مي بايد و نمي آيد / غير مي آيد و نمي بايد


بود شهزاده را يکي همزاد / که ز مادر بشکل او کم زاد


واقف از حال شاه در همه حال / همدم و همنشين او مه و سال


چون بسي بي قرار شد درويش / گفت با او ز بيقراري خويش


که: چرا دير کرد شاه امروز؟ / ساخت روز مرا سياه امروز


آفتاب مرا چه آمد پيش؟ / که نيامد برون ز خانه خويش


برده خواب صبوح از دستش / يا مي ناز کرده سر مستش؟


تا سحر گه نشسته بود مگر؟ / ور نه تا چاشت چيست خواب سحر؟


بود در گفتگو که آمد شاه / شد ز گفت و شنودشان آگاه


رشکش آمد که عاشق نگران / نگرانست جانب دگران


چشم عاشق بيار بايد و بس / عاشقي کي رواست پيش دو کس؟


گفت: هي!هي! عجب خطا کردم! / که باين بوالهوس وفا کردم


گر وفايي درين گدا بودي / اين چنين دربدر چرا بودي؟


ادامه دارد ...