تعریف بیابان و بیابان زایی

[*FATIMA*]

بیابان

دانشمندان گیاه شناس معتقدند بیابان ها مناطقی هستند که فقر شدید پوشش گیاهی دارند ، یعنی از نظر تنوع گونه ای و تراکم گیاهی بسیار فقیرند .

زمین شناسان مناطقی را بیابان می دانند که واجد سازنده های زمین شناسی شور و تبخیری ( املاح گچ و نمک ) هستند . و از نظر پوشش گیاهی فقیرند .

اکولوژیست ها معتقدند ، بیابان ها اکوسیستم هایی هستند که تولید نسوج گیاهی در آن ها کم است ، یعنی از نظر تولید انرژی شیمیایی فقیر هستند .

خاک شناسان عرصه هایی که قوه بارخیزی یا تولید را به دلیلی از دست می دهند ، یا خیلی پایین می آیند بیابان نامیده اند . ویژگی این خاک ها عموماً شامل : نفوذپذیری ضعیف ، مواد آلی پایین ، لایه های تجمع نمک در سطح ، رس های کم توسعه یافته ، ظرفیت پایین تبادل کاتیونی ، رنگ قرمز تیره و توسعه کم افق های خاک است .

ژئومورفولوگ ها ، جهت طبقه بندی بیابان ها از اختصاصات ساختاری و مورفوژنیک استفاده می کنند و با تلفیق تعدادی از عوارض ژئومورفولوژی خاص بیابان از جمله کویرها ، تپه های ماسه ای ، بدلندها ، رخنمون های سنگی ، مخروط افکنه های آبرفتی ، کالوت ها ، گلاسی ها و امثال آن ها براساس ویژگی مواد سطحی و شعاع و عملکرد قرآیندهای رودخانه ای و بادی به تقسیم بندی بیابان ها اقدام نموده اند .

براساس متداول ترین تعریف بیابان منطقه سرد یا گرم و در مجموع خشکی است که در آن محیط از نظر تراکم و تنوع پوشش گیاهی بسیار فقیر است . البته ، گاهی در بیابان برکه های آب یا توده هایی از علف به طور پراکنده دیده می شود ، ولی در مجموع اصطلاح بیابان به مناطقی اطلاق می شود که به هر عنوان شرایط آب و هوایی و زمینی برای گیاه و جانور سخت و طاقت فرسا باشد . در چنین مناطقی معمولاً فرسایش بادی به طور وسیع عمل می نماید و باعث خسارات هنگفتی به مزارع و بناها و راه های ارتباطی می شود .

واژه بیابان تعریف های متعددی دارد . در فرهنگ ایرانی واژه بیابان به مناطق خشک و کم آب و علف اطلاق می شود . بیابان در زبان فارسی کهن " ویاپان " یعنی جای بی آب و در زبان اردو به معنی منطقه بدون جنگل " بی آب ان " به کار رفته است . بیابان در فرهنگ عرب به صحرا و در فرهنگ انگلیسی به دزرت معروف است .

به رغم تلاش های گسترده اقلیم شناسان در زمینه ارائه یک طبقه بندی اقلیمی از بیابان های جهان ، اختلاف نظرهای فراوانی وجود دارد که دلیل آن معیارها و شاخص های تفکیک کننده مناطق بیابانی است ، که ویژگی های مختلفی دارند . در اینجا به برخی از تعریف هایی که از بیابان به عمل آمده ، اشاره می کنیم :
- بیابان به مناطقی گفته می شود که 12 ماه متوالی بدون بارش دارد .
- بیابان به مناطقی گفته می شود که متوسط بارندگی ماهیانه آن کمتر از دو برابر متوسط درجه حرارت ماهیانه در همه روزهای سال است .
- بیابان به مناطقی گفته می شود که تبخیر و تعرق بالقوه ماهیانه و سالانه آن کمتر از بارندگی ماهیانه و سالانه است .
- بیابان به مناطقی گفته می شود که متوسط بارندگی سالانه آن کمتر از 200 میلیمتر در سال است .

unep در سال 1977 تعریفی از بیابان ارائه داد که طبق آن ، بیابان به اکوسیستم های زوال یافته ای اطلاق می شود که استعداد تولید طبیعی گیاهی ( بیوماس ) در آنها کاهش یافته و یا به طور کلی از بین رفته است و این مهم نه تنها به عوامل اقلیمی بلکه به عوامل دیگر محیطی از جمله ساختار زمین شناسی و توپوگرافی ، کمیت و کیفیت آب و خاک و بویژه دخالت های انسان در محیط بستگی دارد .

منبع : اکولوژی مناطق بیابانی
نوشته
عباس حنطه
علی اکبر دماوندی
تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان

[*FATIMA*]

بیابان زایی

واژه بیابان زایی ، نخستین بار توسط یک جنگلبان فرانسوی به نام اوبرویل در سال 1942 به کار برده شد . هدف او از کاربرد این واژه ، بیان وضعیت آن بخش از جنگل های بارانی آفریقا بود که با هدف تبدیل زمین های آن به مناطق کشاورزی ، پاک تراشی و سوزانده می شود و پس از رهاسازی در نهایت به درختچه زار و بوته زار مبدل می گردد .
اوبرویل معتقد بود که چنین پدیده ای اصولاً خاص مناطق حاره ای نیمه مرطوب آفریقاست که سبب به وجود آمدن نوعی از بیابان در عرصه هایی می شود که در گذشته پوشیده از جنگل بوده اند و یا در واقع سبب ایجاد و گسترش زمین های بیابانی در مناطقی می شود که میزان بارندگی سالانه آنها بین 700-1500 میلی متر است .

در پی خشکسالی ها و قحطی های پی در پی اواخر دهه 60 و اوایل دهه 70 در کشورهای آفریقایی و فراگیر شدن مشکل بیابان زایی در جهان ، برنامه محیط زیست سازمان ملل (unep) در سال 1977 اولین کنفرانس جهانی بیابان و بیابان زدایی (uncod) را در نایروبی پایتخت کنیا برگزار نمود و به تصویب طرحی به نام اقدام برای مبارزه با بیابان زایی انجامید . در این کنفرانس علاوه بر تعریف کلی به نسبت جامع واژه بیابان ، پدیده بیابان زایی نیز به شرح زیر تعریف گردید :
بیابان زایی ، فرآیندی است که موجب تخریب و انهدام اکوسیستم های طبیعی و سبب کاهش تولید بیولوژیک و در نهایت ظهور تخریب خاک ( بویژه فرسایش بادی ) می شود .

در سال 1983 خارین یکی از محققان مؤسسه تحقیقات بیابان شوروی سابق ( ترکمنستان ) ، بیابان زایی را چنین تعریف کرد : تشدید یا توسعه شرایط بیابانی به روندی اطلاق می شود که سبب کاهش تولید بیولوژیکی اکوسیستم ها می شود و علاوه بر کاهش تولیدات جنگلی ، مرتعی و محصولات زراعی ، باعث تخریب شرایط ( وضعیت ) محیطی می گردد .

صاحب نظران مؤسسه تحقیقاتی مناطق خشک هند از جمله ونکاتس وارلو در سال 1989 تعریف های زیر را برای این واژه ارائه نمودند :
بیابان زایی روند تخریب اکوسیستم های شکننده و ناپایداری است که در اثر تبدیل کاربری یا فشار روی زمین ها دخالت های انسانی گسترش می یابد و در نهایت به کاهش تولید بیولوژیک منجر می گردد . فرآیند بیابان زایی همگام با فعالیت های انسان آغاز می شود و شدت آن به کیفیت مدیریت منابع اراضی و مهارت انسان در بهره برداری از آنها بستگی دارد .
بیابان زایی عبارت از به هم خوردن تعادل خاک ، پوشش گیاهی ، هوا و آب در مناطقی است که اقلیم خشک دارد . عامل به هم زدن تعادل ، انسان است

همچنین در سال 1990 تعریف های زیر از سوی unep ارائه شد :
بیابان زایی عبارت است از تخریب زمین ها در مناطق خشک ، نیمه خشک تا خشک کنار مرطوب به علت آثار گوناگون ناشی از اعمال مخرب عامل انسانی .
این تعریف بعدها به وسیله سران زمین در همایش محیط زیست و توسعه ملل متحد ( unccd ) که در سال 1992 برگزار شد پذیرفته و با اضافه شدن عبارت تغییرات اقلیمی به آن ، به شرح زیر اصلاح گردید :
بیابان زایی عبارت است از تخریب زمین ها در مناطق خشک ، نیمه خشک و خشک کنار مرطوب در نتیجه عوامل مختلفی مانند تغییرات اقلیمی و فعالیت های انسانی.

منبع اکولوژی مناطق بیابانی
نوشته
عباس حنطه
علی اکبر دماوندی
تهیه و تنظیم : سایت علمی نخبگان جوان